Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

SHAXSNING IJTIMOYI USTANOVKALARI

Ijtimoiy ustanovka shaxc xulkatvorining ichki. anglanmagan yoki kisman anglangan motivlariga kiradi. Masalan, bir kishiga badiiy adabiyotdan ainan bir prux asarlar guruxi yoki shu adib yokishini tushunmaydi. Usha guruxdan yangi bir kitob kitob kulga kirganda u albatta yokishi kerak degan tasavvurda bo`ladi shu ma`noda olib karalganda ijtimoiy ustanovka shaxsdagi anglan­magan munosatbatlarga uxshaydi. Lekin aslida uning tabiati juda murakkabdir. CHunki ijtimoiy ustanovka tushunchasida munosabatlar ham, shaxsiy ma`no xam, baxolar sistemasi ham, bilimlar ham o`z ifodasinn topadi. YA`ni ijtimo­iy ustanovka shaxsning turli ijtimoiy ob`ektlarga nisbatan munosabat billim yoki tarmok uni o`z mavzui va vazifalari taallukli bo`lgan muammolarni hamda ma`lum tarzda idrok kilishga tayyorgarlik holatidir.

Ijtimoiy ustanovka muammosi Garbda, aynnksa, Amerika Kushma SHtatlarida xar taraflama chukur o`rganilgan muammolardan hisoblanadi. Amerikalik olimlar uning shaxsning avvalgi xaetiy tajribasiga, undagi ijtimo­iy tasavvurlariga bogligini urginib, shaxs xulk atvorini turli sharoitlarda boshkaruvchi mexanizm ekanligini isbol kildilar. (U. Tomas, F. Znanetskiy. G. Olport, M. Smit, K. Xovland, Lap’er. D. Katts. N. Rokich va boshkalar) ular ij­timoiy ustanovkani bir so`z bilan "attityud" so`zi bilan ifodalaydilar. 1942 yildaek M. Smit attityudning uch qomponyontli skrukturasini ishlab chikkan. Bunga kura attityudda uch kism bo`lib, bular kognitiv kism, affektiv kism hamda konativ kismlardir. Kognetiv kism bu shaxsdagi attityud ob`ektiga nisbattan bilimlar, uning odam tomonidan anglanishidir. Bunga shaxsdagi bilimlardan tashkari goyalar, tasavurlar printsiplar va xokazolar kiradi. At­tityudning affektiv kismi bu usha ob`ektni hissiy emotsional baxolash bo`lib, yoktirish yoki yoktirmaslik tarzidagi hissiyotlar kiradi. Qonativ kismi yoki xulkatvor bilan boglik kismiga esa ob`ektga nisbatan amalga oshiriladigan xattixarakatlar, aynan xulkatvor kiradi. Lekin ba`zi olimlarda ustanovkaning aynan ob`ektga yoki vaziyatga nisbatan bo`lishi mumkinligi xakida ma`lumotlar ham bor edi. Xususan, Lap’erning 1934 yilda utkazgan mashxur eksperimenti bunga misol bo`lishi mumkin. eksperimentning mazmuni quyidagicha edi. Lap’er ikkita xitoylik talabalar bilan AKSH bo`ylab sayoxatga chikadi. Ular hammasi bo`lib 252 ta mexmonxonada bo`lishib, ularning deyarli barchasida (bittasidan tashkari) ilik, samimiy munosabatning guvoxi bo`lishadi. Ma`lumki, usha paytlarda irkiy belgi buyicha odamlarga tanlab munosabatda bo`lishar, xitoyliklar ham sarik tanlilar sifatida kamsitilardi. Lap’er bi­lan hamrox bo`lgan talabalarga munosabat bilan olimga bo`lgan munosabat urtasida deyarli fark sezilmadi. Saexat tugagach, Lap’er usha barcha mexmon egalariga minnatdorlik xati ezib. yana usha talabalar bilan borsa. yana ushanday ilik utib olishlari mumkinligini suradi. Javob fakat 128 ta mexmonxona egalaridan keldi, ularning ham bittasi ijobiy javob, 58 da rad javobi. qolganlarida turlicha formalarida noanik javoblar olindi. Bundan Lap’er shunday xulosaga keldi: demak, xitoy millatiga mansub shaxslarga nisbatan ustanovka bilan mexmonxona egalarining real xulkatvorlari urtasida fark bo`lib, aslida ustanovka salbiy ekanligi, vaziyatga karab esa, u boshkachaijobiy namoyon bo`lganligi aniklandi.
Ijtimoiy ustanovkalarga xos bo`lgan umumiy qonuniyatlardan yana biri uning uzoq muddatli xotira bilan boglikligidir. Ayni vaziyatga shakllangan obrazlar uzoq muddatli xotirada saklanib, u yoki bu vaziyatda aktuallashadi, ya`ni "jonlanadi". Masalan, ba`zi bir etnik steriotiplar ana shunday xotira obrazlaridandir. Demak, ijtimoiy ustanovka ob`ektga hamda qonkret vaziyatga boglikdir.
Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning xaet mobaynida o`zgarishi mum­kinligi muxim ijtimoiy psixologik ahamiyatga egadir. Amerikalik olim Xovlant fikricha, ijtimoiy ustanovka o`rgatish nuli bilan o`zgarishi mumkin. shaxs uchun xuddi o`zinikiday bo`lib qolgan bo`lib. tarqok guruxlarda esa xar bir shaxs uchun "ahamiyatli" kishilar guruxi referyont kishilar guruxi bo`lib, u usha odamlar fikrinigina inobatga oladi va ularga qo`shiladi. Bundan chikadigan xulosa shuki, xar bir guruxda usha a`zolarni birlashtirib to`rgan umumiy faoliyat maksadlarini xar bir shaxs ongiga to`g’ri etkazish va o`zaro munosabatlar tizimini yaxshilab, xar bir shaxsning birbirlarini yaxshi bilishlari va birbirlarini to`g’ri baxolashlariga aloxida e`tiborni karatish lozim. Bu narsa shaxsda shakllanajak ijobiy sifatlarning asosidir.