Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

FRANTSIYA PSIXOLOGIK MAKTABLARDA TARAQQIYOT MUAMMOSINING O`RGATILISHI


XX asrning zabardast psixologlaridan biri hisoblanmish Anri Valon o`zining original ta`limoti bilan eksperimental psixologiyada aloxida urin egallaydi. Birinchi navbatda uning tarakkiet gyonetikasiga oid karashlari muxim ahamiyat kasb etib, gyonotip va fyonotip negizlaridan kelib chikkan xolda muammo moxiyati tushuntiriladi. Tarakkietning dastlabki kurinishi uyinlarda namoyon bo`lishini ta`kidlagan xolda ularning uchta turkumga ajratishni lozim topadi:

1. 
   funktsional (muayyan vazifalarni aks ettiruvchi) uyinlar;
   
2. 
   ob`ektlarning xaeliy obrazlarini yaratuvchi uyinlar;
   
3. 
   bilishga oid (ijobiy izlanishga undovchi) uyinlar.
   

A. Vallon P. Janening real (yakqol) faoliyat va o`yin faoliyati mavjudligi to`g’risidagi fikriga kushilgan xolda psixik faoliyatning intizomligi muxim ahamiyatga ega ekanligini kat’iy ravishda tasdiklashga xarakat kila­di va bu ma`noda muayyan ilmiy siljishlarga erishadi. Muallif SH. Byulerning mavxumlik moslashishiga nisbatan qobillikdir degan asoslanib, psixik faoliyat intnzomligini ko`p jixatdan funktsional mashklanishga (inertlikka) dikkat esa samaradorlikka (xususiyatga) boglik ekanligini uktiradi. Tarakkietni xarakat tantiruvchi kuchi muallif tomonidan I. B. Morgan goyasini asoslanib tushuntiriladi, ya`ni "bilishga zo`r berish to`siqlarga nisbatan tezqorlikda javob kaytarishdan iboratdir" degan fikriga sodik qoladi.
T. Ribo monodeizm (ongning tuplanish) goyasidan kelib chikib psixik faoliyatni boshkarish to`g’risida muloxaza yuritadi. Qognitiv jarayonlarni boshkarish birinchi navbatda bu jismlarning moxiyatiga kirib borish, sung uni boshka operatsiyalarga kuchirishdan iborat. Ikkinchidan, shaxsni faoliyatning moxiyatiga kirib borish imqoniyati, shuningdek, barcha butun ob`ektlarga eyilishidir. Bu muloxazalar negizida ongli munosabatni keltirib chikaruvchi ham sub`ektiv, ham ob`ektiv mexanizm etadi. Funktsional xolatlarning o`zaro urin almashishi sifat jixatidan mutlaqo yangi omillarni keltirib chikaradi.
III. Byuller uchun ko`zgalish, jismoniy salomatlik uyku xolatida uykusuzlikka o`tish davridagi mizgish muxim ahamiyatga ega, xuddi shu boisdan tarakkietning dastlabki boskichlarida taklid va uning modeli aloxida rol’ uynaydi. Keyinchalik bilish faoliyatini tashkil kilish, uning tarkibiy kismlari, muammoli echish vositalari bilan kurollanish zaruriyati tugiladi.
Frantsiya psixologlari maktabi uchun ham "men"ning fazolari boshlangich tayanch nukta sifatida muayyan vazifa bajaradi. Jumladan real "men" kelgusi "men", 6antastik "men" dinamik "men" yana "men" va boshkalar. Frantsuz psixo­loglari itellekt to`g’risida tuplangan jaxon ma`lumotlariga asoslanib tadkiqot ishlarini amalga oshiradilar, chunonchi sinkretizm, agglyutinizm, realiya, xaelot (fantaziya) kabilar. Jaxon psixologiyasidagi nufo`zli karashlar, yondashuvlar, tarakkiyparvar goyalar ular uchun metodologik asos vazifasini baja­radi.
Mazkur psixolog maktab tomonidan tana a`zolarida va bosh miya katta yarim sharlariga joylashgan markazlar, uchastkalar, ya`ni funktsional oblastlarni o`zaro chegaralashga oid jaxon psixologiya fani yutuklari tan olinadi va tadbik kilinadi. Jumladan, funktsional oblastlarning affektiv doirasi o`z ichiga muskul, ovoz va imo - ishora harakatlarini kamrab oladi. Affektning propriotsipli bazasi hamda visteral’ funktsiyasini bajaruvchi uchastkasi ham mavjuddir. Xuddi shundan kelib chikkan xolda shaxs kamoloti instinkt va refleks bilan boglik ravishda tushuntiriladi. Affektivlik esa kichkirik, muskul reaktsiya hissiy sezgirlikka namoyon bo`ladi.
Bilish, izlanish faoliyatning negizida rohatlanish, hissiy kechinmalar (kayfiyat, shijoat, extiroz, emmotsional ton), xo`zur kilish, qomat to`tish kabilar etadi. emmotsional intellekt darajasi samaradorligi kursatkichlarining asosiy omili bo`lib hisoblanadi.
A. Vallon tadkiqotlariga kura, qognetivistik aktlar spontan (ixtiersiz), impulsiv (jadal), immitatsiya (taklid) shakllarida amalga oshadi.
U, Levi Bryul’ nazariyasiga asoslanib bilishnint moxiyatini ochishga xarakat kilgan. Jumladan. sinpretizm. idrok, tafakkur, nutkli tafakkur jarayonlari rivojlanishi ijtimoiy qonun bilan emas, balki karamakarshiliklar qonuni, shuningdek, partitsipatsiya (fikri umumlashtirishga etaklovchi katnashuvchanlik) qonuni ostida namoyon bo`ladi.
A. Vallon bilish jarayonidagi fragment deganda ob`ektiv va sub`ektiv alomatlariki aralashib ketishini tushunadi. Idrokning qonstantligi barkarorlashuvi tarakkiet mezoni vazifasinn bajaradi. Transduktsiya xodisasi (usul, moxiyat, operatsiya bilim kabilarning yangi sharoitga kuchishi) o`zlashtirilaettan tushunchalar urtasida mustaxkam aloqa urnatilishi bilan yakunlanadi, keyinchalik shaxsiy faoliyat uslubi shakllanishiga puxta zamin tayyorlaydi. Tarakkietnnng navbatdagi mezoni sababiylik, sababokibatni sub`ekt tomoni­dan anglash hisoblanadi. Bolaning tugilganidan to o`smirlik yoshigacha mazkur ko`rsatkichning sifat jixatidan o`zgarishi yuzasidan ma`lumotlar A. Vallonning kanchalik katta xizmatga ega ekanligini namoyish kilib turibdi.
Frantsuz qognitiv psixologiyasida sababiyat va unn anglashning bir necha boskichlari mavjud ekanligi ta`kidlab utiladi. Ularning eng sodda (pri
mitiv) shakli kuyidagi tarkiblardan tashkil topishi mumkin:
a) volyuntarizm (iroda emas, balki akl ruxiy xaetda xal kiluvchi rol’
uynashi xakidagi ta`limot), ya`ni xoxish bilan vokelik (reallik) urtasidagi
munosabat;
b) magizm (sexrli kuch), ya`ni reallik vositasi va undan reallikning
o`ziga o`tish kabi boskichlardan iboratdir.
SHaxsning kamoloti yuzasidan ham o`ziga xos karashlar majmuasi mavjud bo`lib, ular biologik va ijtimoiylik munosabatlari, o`zaro ta`cir kuchlari omillari, o`zini o`z namoyon kilish tarkiblari singari vositalar orkali ifodalanadi.
Mazkur maktabning erkin ajralib turadigan tomoni shundaki, shaxs kamoloti bu zaruriyat bilan qo`rqinch hislari, kadriyat o`rtasidagi dueldir, shuningdek, o`zini tan oldirish, tasdiklash va o`zligini namoyon kilishdir. Xullas, tarakkiet psixologiyasining ko`pgina mezonlari, ta`sir utkazish tarkiblariny aksariyat vaziyatlarda kullash imqoniyati mavjud bo`lib, o`zining ishonchlilik darajasi bilan kafolatga egadir.