Buxoro davlat universiteti psixologiya va sotsialogiya kafedrasi

2.2 Muloqot jarayonida yuzaga keladigan to`siqlar
Ijtimoiy psixologlar muloqot jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan to`siqlarning quyidagilarini farqlaydilar: psixologik, vaziyatli, mazmuniy va motivatsion to`siqlardir.
Psixologik to`siq — bu sherigiga ma`qul tushmay qolish, tushunilmay qolishdan qo`rqish, u tomondan inkor etilish va kalaka qilinishdan yoki keskinlikdan qo`rqish, eng ezgu hislarini va niyatlarini samimiy izhor etishiga javoban qo`pollik bilan javob berilishi mumkinligidan xavotirlanish kabilar tufayli intellektga oid, mehribonlikka oid, kuchga oid shaxsiy imkoniyatlarini namoyon qilish va amalga oshirishga xalaqit beruvchi, o`ziga hos ichki psixik tormozdir.
Vaziyatli to`siqlar — bu suhbatdoshlarning bir xil vaziyatni turlicha tushunishlari, unga turlicha yondashishlari bilan bog`liq.
Mazmuniy to`siqlar — odatda suhbatdoshini tushunmaganlik tufayli, uning mazkur jumlasi qanday ma`noda aytilgani, u qanday fikrni ilgari surayapti, nimani nazarda tutayapti, nimaga olib boradi va shu kabi mulohazalarga borish tufayli yuzaga keladi.
Motivatsion to`siqlar — shunday vaziyatlarda yuzaga keladiki, bunda gapirayotgan odam yo o`zi bayon qilayotgan fikrning motivini yetarlicha anglay olmaydi yoki u atayin ularni (asosiy motivni) yashirishga harakat qilayotgan bo`lishi mumkin.
Bulardan tashqari muloqotga to`siq bo`lib, suhbatdoshlarni psixologik madaniyatlilik nuqsonlaridan biri, ya`ni ularning na eshitishni va na tinglashni bilmasligi, «teskari aloqaning» yo`qligi xizmat qilishi mumkin. Odamlar o`rtasidagi suhbat ko`pincha ularda aqlning yetishmasligi tufayli emas, balki ularning xudbinligi tufayli: har biri o`zi haqida yoki o`zini qiziqtiradigan masalalar haqida gapirishga intilishligi tufayli kutilganidek amalga oshmay qolishi mumkin. Oqibatda bitta «aqlli» dialog o`rniga, ikkita behuda, hatto zararli monolog amalga oshadi. Shuning uchun ham muloqotga, suhbatlashish san`atiga o`rganish, ijtimoiy-psixologik madaniyatni egallash, o`zi, o`z kayfiyati va hissiyotlarini boshqara olish, bilim va malakalarini ishlab chiqish, o`z gapi bilan suhbatdoshini qiziqtira olish qobiliyatini rivojlantirishga erishish kerak. Biroq, buning uchun birinchi navbatda har qanday muloqotning umumiy qoidasi: boshqa odamlarning, o`z suhbatdoshlarining ehtiyojlari, xohishlarini qondira oladigan odamgina hurmatga erisha olishligini yodda tutishi lozim.
Muloqot to'siqlarining tasnifi
Tushunmaslik to'siqlari
Tushunmaslik to'siqlari samarasiz og'zaki muloqot (ma'lumotni uzatish va tushunishdagi qiyinchiliklar) bilan bog'liq. Bularga quyidagilar kiradi:
1. Semantik to‘siqlar- aloqada qo'llaniladigan belgilarning ma'nosini noto'g'ri tushunishdan kelib chiqadigan aloqa aralashuvi.
Axborot aloqasiga kirishda biz belgilardan foydalanamiz: so'zlar, imo-ishoralar, intonatsiya.
Semantika so'zlarning qo'llanish usullari va so'zlar orqali qanday ma'no berishini o'rganadi.
Semantik o'zgarishlar ko'pincha tushunmovchilikka sabab bo'ladi, chunki ko'p hollarda suhbatdosh tomonidan belgiga berilgan aniq ma'no umuman aniq emas.
Rahbarning qo'l ostidagi xodimga hisoboti "adekvat" ekanligini aytishi uning to'liq va maqsadli ekanligini anglatishi mumkin. Biroq, bo'ysunuvchi "adekvat" so'zini hisobot o'rtacha va sezilarli darajada yaxshilashga muhtoj degan ma'noda dekodlashi mumkin.
Agar ma'ruzachi ularning ma'nosini tushuntirmasa, noaniq so'zlar yoki iboralarni qo'llashda semantik to'siqlar paydo bo'ladi.
Semantik to'siqlar xalqaro bozorda ishlaydigan kompaniyalar uchun aloqa muammolarini keltirib chiqarishi mumkin. Imo-ishoralar va intonatsiyani idrok etish (ma'nosi) turli xalqlarda ayniqsa keskin farq qiladi, lekin hatto so'zlarni ham noaniq tarjima qilish mumkin.
2. Noverbal to'siqlar- og'zaki so'zlarga xos bo'lgan ma'no va muloqot jarayoniga hamroh bo'lgan og'zaki bo'lmagan signallarning qarama-qarshiligi bilan bog'liq.
Og'zaki belgilar (so'zlar) g'oyalarni kodlashning asosiy vositasi bo'lsa-da, biz xabarlarni etkazish uchun og'zaki bo'lmagan belgilardan ham foydalanamiz. To'g'ridan-to'g'ri og'zaki muloqotda og'zaki bo'lmagan muloqot og'zaki muloqot bilan bir vaqtda sodir bo'ladi va so'zlarning ma'nosini kuchaytirishi yoki o'zgartirishi mumkin. Nigohlar almashinuvi, mimika, duruş, intonatsiya - bularning barchasi og'zaki bo'lmagan muloqotga misoldir.
Psixologlarning ta'kidlashicha, og'zaki aloqa vositalari bizning ongimizga asoslanadi va og'zaki bo'lmaganlar, asosan, ongsiz tomonidan boshqariladi. Shuning uchun og'zaki va og'zaki bo'lmagan belgilar ko'pincha bir-biriga zid keladi (psixologiyada "ular bir-biriga mos kelmaydi" degan tushuncha mavjud, ya'ni ular bir-biriga mos kelmaydi).
3. Fonetik to‘siqlar- so'zlovchi nutqining xususiyatlaridan kelib chiqadigan to'siqlar (nutq nuqsonlarining mavjudligi, so'zlashuv nutqi, patron nutqi va boshqalar).
5. Mantiqiy to‘siqlar- aloqa sheriklarining mantiqiy harakatlari va xulosalarining nomuvofiqligidan kelib chiqadigan aloqa aralashuvi. Har bir inson kommunikativ vaziyatni o'ziga xos tarzda, o'z nuqtai nazaridan ko'radi. Bundan tashqari, turli vaziyatlarda bir xil so'zlar butunlay boshqacha ma'noga ega bo'lishi mumkin.
6. Aloqaning ortiqcha yuklanishi katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta ishlash va tartibga solish qiyinligi yoki qobiliyatsizligi bilan bog'liq.
Hozirgi vaqtda odam juda ko'p miqdordagi kiruvchi ma'lumotlarni qayta ishlashga majbur bo'lgan kasblar tobora ko'payib bormoqda. Ko'pincha bunday odamlar barcha ma'lumotlarga samarali javob bera olmaydilar va unchalik ahamiyatli bo'lmagan narsalarni olib tashlashga majbur bo'lishadi va faqat o'zlari muhim deb hisoblaganlarini qoldiradilar. Afsuski, turli odamlar uchun ma'lumotlarning ahamiyatini tushunish har xil va har doim ham to'g'ri emas.
Shaxsiy to'siqlar
Shaxsiy to'siqlar suhbatdoshlarning psixologik mos kelmasligi va ularning muloqotga xalaqit beradigan salbiy munosabati bilan bog'liq. Shaxsiy to'siqlarga quyidagilar kiradi:
1. Individual farqlar xarakterda, temperamentda, hissiy holatlar. Ular samarali ma'lumot almashinuviga jiddiy to'siq bo'lishi mumkin. Masalan, tashvishi kuchaygan melankolik odam uchun impulsiv va tajovuzkor xolerik odam bilan muloqot qilish qiyin. Kichik va janjal xarakteriga ega odam altruist bilan suhbatda umumiy til topishi qiyin.
2. Mafkuraviy to‘siqlar- sheriklarda turli stereotiplar, dunyoqarashlar mavjud bo'lganda yuzaga keladigan to'siqlar; qiymat yo'nalishlarĭ; ijtimoiy munosabatlardagi nomuvofiqliklar.
Shaxsni tarbiyalash ko'p jihatdan biror narsaga to'g'ri javob berishga tayyorlikni bosqichma-bosqich shakllantirishga, boshqacha aytganda, inson va jamiyat uchun foydali bo'lgan munosabatni shakllantirishga bog'liq. Erta bolalik davrida ota-onalar ongli yoki ongsiz ravishda xulq-atvor, munosabat shakllarini shakllantiradilar: "Yig'lama - sen erkaksan", "Hirlama - sen qizsan" va hokazo, shuning uchun bola standartlarni oladi, "yaxshi - yomon, go'zal - xunuk, yaxshi - yomon" munosabati. Va inson o'zini anglay boshlagan yoshga kelib, uning psixikasida yangi ma'lumotlarni o'zlashtirishga ham, atrof-muhitga munosabatga ham ta'sir qiladigan juda ko'p tuyg'ular, fikrlar, munosabatlar, munosabatlar mavjud. Bu ko'pincha ongsiz munosabat insonga katta kuch bilan ta'sir qiladi, uni bolalikdan o'rganilgan munosabatlar ruhida dunyoni idrok etishga va unga javob berishga majbur qiladi.
3. Salbiy o'tmishdagi muloqot tajribasi bu suhbatdosh bilan muloqotga kirishishdan qo'rqish, muloqot jarayonida salbiy his-tuyg'ularni boshdan kechirishni istamaslik mumkin.
Bu to‘siqning mazmun-mohiyati “Sutga kuyar, suvga puflaysan” degan maqolda o‘z ifodasini topgan.
4. Noto'g'rilik uchun to'siqlar odam, hech qanday jiddiy sabablarga ko'ra, u yoki bu shaxsga nisbatan salbiy munosabatda bo'lishni boshlaydi, bu esa muloqotni sezilarli darajada murakkablashtiradi. Bu, odatda, suhbatdoshning tashqi ko'rinishi yoki xulq-atvorini salbiy qabul qilish bilan bog'liq.
5. Salbiy munosabatning to'siqlari. Ko'pincha bu to'siqlar boshqa odamlar tomonidan yaratilgan. Sizga kimdir haqida salbiy ma'lumot berildi va siz u haqida kam biladigan odamga nisbatan salbiy munosabat paydo bo'ladi, chunki u bilan shaxsiy munosabatda bo'lish tajribasi yo'q.
Salbiy munosabatning shakllanishiga bunday g'ayrioddiy qarashlar kuchli ta'sir ko'rsatadi ("barcha odamlar egoistlar, barcha o'qituvchilar - rasmiyatchilar, barcha savdo xodimlari insofsiz odamlar"), bu munosabatlar esa aniq odamlarning harakatlarini ob'ektiv tushunishga xalaqit beradi. .
Suhbatda salbiy munosabat quyidagilarga qaratilishi mumkin:
1) suhbatdoshning shaxsiyati (agar kimdir xuddi shu narsani aytgan bo'lsa, u butunlay boshqacha qabul qilinadi);
2) suhbatning mohiyati ("Men bunga ishonmayman", "buni aytish mumkin emas");
3) suhbat sharoitlari to'g'risida ("hozir bunday muhokamalar uchun vaqt va joy emas").
Agar salbiy munosabatda to'siq mavjud bo'lsa, odam muloqotga kirishib, yaqinlik, hushyorlikni namoyon qiladi, sherikdan salbiy ko'rinishlarni kutadi, suhbatdoshning har bir iborasida u salbiy yashirin ma'noni qidiradi.
6. Tushunmovchilikni kutishning to'siqlari: muloqotdan oldin odam sherik uni to'g'ri tushunadimi yoki yo'qmi deb tashvishlanadi. Va bu erda ular ko'pincha sherik noto'g'ri tushunishi kerakligidan kelib chiqadi. Shu bilan birga, ular bu noto'g'ri tushunish oqibatlarini bashorat qilishni, yoqimsiz his-tuyg'ularni kutishni boshlaydilar.
7. Yoshga bog'liq to'siqlar turli avlod odamlari o'rtasida sodir bo'ladi. Keksa odamlar yoshlarni qoralaydi, tashkilotlardagi yangiliklarga qarshi chiqadi. Yoshlar asabiylashadi, ular o'zlarini past baholaydilar, mustaqilliklari cheklangan deb hisoblaydilar va ularning martaba o'sishiga to'sqinlik qiladilar. Bu azaliy “otalar va o‘g‘illar” muammosining bir ko‘rinishidir.
8. Muloqotning ahamiyatini tushunmaslik to'siqlari suhbatdoshlar aloqaning ahamiyatlilik darajasini turlicha baholaganda paydo bo'ladi. Masalan, biri samarali suhbatga intiladi, ikkinchisi suhbatdan qochishga, savollarga javob bermaslikka harakat qiladi. Birinchidan, bu keskinlik, ishonchsizlik va norozilikni keltirib chiqaradi.