Buxoro davlat universiteti samadova sarvinoz samad qizi

Tayanch tushuncha va iboralar: axborot resurslari, ommaviy 
axborot 
vositalari, 
mediakompaniya, 
internet,axborot 
– 
kommunikatsiya texnologiyalar,
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 
1.Ommaviy axborot vositalari deganda nimani tushunasiz? 
2.Mamlakatimiz qonunchi ligidagi ommaviy axborot vositalari 
faoliyati bilan bog‘liq qanday qonunlarni bilasiz?

---

95 
3.Ommaviy kommunikatsiyalarning ahamiyati nimada? 
4.Qanday texnologiyalar mediata’lim texnologiyalari deb ataladi va 
bugungi kunda ularning qanday ahamiyati bor? 
5.Mediakompaniyalar haqida nima bilasiz? 
6.Internet qanday tizim va u qachon paydo bo‘lgan? 
7.“Ommaviy madaniyat” nima va u qanday salbiy oqibatlarga olib 
kelishi mumkin? 
10-MAVZU: MILLIY G`OYA VA MA`NAVIYATGA OID 
FANLARNI O`QITISHDA XALQ OG`ZAKI IJODI 
NAMUNALARI, TARIXIY BITIKLAR, ALLOMALAR 
MEROSI, BADIIY ADABIYOTLARDAN 
FOYDALANISH. 
 
Reja: 
1. Milliy g`oya va ma`naviyatga oid fanlarni o`qitishda xalq og`zaki 
ijodi namunalaridan foydalanish. 
2. Milliy g`oya va ma`naviyatga oid fanlarning tegishli mavzularinin 
o`qitishda tarixiy bitiklarga tayanish zarurati. 
3. Ta`lim –tarbiya jarayonida ulug` mutafakkirlarning axloq va 
odobga oid ilmiy merosidan foydalanishning o`ziga xos jihatlari.
 
Milliy g`oya va ma`naviyatga oid fanlarni o`qitishda xalq og`zaki 
ijodi namunalaridan foydalanish. 
O‘zbek 
xalqining 
madaniy 
merosini 
o‘rganishda va 
rivojlantirishda milliy o‘ziga xosligi, ma'naviy xususiyatlari hisobga 
olinib, xalq pedagogika an'analariga suyangan holda ish ko‘rilishi 
maqsadga muvofiq. Xalq pedagogikasining bola tarbiyasidagi boy 
tajribalari hayotga to‘la tadbiq etilmaganligi, buyuk allomalaming 
pedagogik qarashlari, Sharqona urf-odatlar, boy an'analari hayotga 
joriy etilmaganligi tarbiya borasida talay qusurlaming yuzaga 
kelishiga sabab bo‘lgan. Xalqimizning ko‘p asrli qadriyatlarini, ulkan 
va boy madaniy merosini chuqur bilmasdan, milliy o‘zlikni anglash, 
milliy g‘urur tuyg‘usini qaror toptirish mumkin emas. 0‘zbek xalqi 
ko‘p asrlik tarixiy taraqqiyotida katta madaniyatni yaratdi. U yaratgan 
boyliklar yoshlar tarbiyasida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. 
Ismoil-al Buxoriy, al-Xorazmiy, Beruniy, Forobiy, Abu Ali ibn Sino, 
Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Sa'di Sheroziy, Ahmad Yassaviy, 

---

96 
Nizomiy Ganjaviy, Farididdin Attor, Abdurahman Jomiy, Alisher 
Navoiy va boshqa buyuk mutafakkirlaming asarlari orqali o‘quvchilar 
go‘zal axloq, baxt, insof, poklik, iffat, sabr-matonat, mehr-shafqat, 
sihat-salomatlik, ota-onani hurmat qilish qoidalari haqida keng 
tasawurga ega bo‘ladilar. Insoniylik o‘z tarkibiga insonning eng 
yaxshi axloqiy xususiyatlarini, ya'ni odamlar o‘rtasida o‘zaro yaxshi 
munosabatda bo‘lish, do‘stlik, ota-onaga sadoqatlik, mehnatsevarlik, 
diyonatlilik kabi fazilatlarni qamrab oladi. Ota-bobolarimiz bolalarda 
yoshlikdan ana shu go‘zal fazilatlarni qaror toptirishga ahamiyat 
berganlar. 
Hozirgi o‘zbek xalqining ajdodlari bundan bir necha ming yillar 
oldin yashagan bo‘lib, ular yuksak va o‘ziga xos madaniyatning 
vujudga keltirishda juda katta va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tishgan. 
Dastlabki, tosh qurollaridan tirikchilik uchun foydalanishdan ancha 
takomillashgan mehnat qurollari yasashgacha, undan urug‘chilik, 
qabilachilik davrlariga kelib, xo‘jalik va madaniy taraqqiyotda 
erishilgan yutuqlargacha bo‘lgan tariximiz ota-bobolarimizning boy 
qadimiy madaniyatiga ega bo‘lganligidan dalolat beradi. Eramizdan 
avvalgi birinchi ming yillikda Baqtriya, Xorazm, So‘g‘diyona, 
Parfiya, Zarafshon vohalari, Parkana kabi o‘lkalarda turli qabila va 
elatlar yashagan. Bular hozirgi o‘zbek xalqining «ildizi» hisoblangan 
sak-massagetlar, so‘g‘dlar xorazmiylar, baxtarlar, chochliklar va 
parkanaliklar kabi qabila va urug‘lar bilan birlashib ketgan va hozirgi 
Markaziy Osiyo hududidagi halqlarning ajdodlari paydo bo‘lgan.
38
Bu elatlar yashagan hududlarda o‘ziga xos madaniy an’analar 
tarkib top borgan. Eng qadimgi kishilarning dastlabki oddiy istaklari, 
orzu-umidlari, xislatlari qadimgi eposlarda ulardagi afsonaviy obrozlar 
qiyofasida o‘z ifodasini topgan. Ruhga sig‘inish - animizmni, 
ajdodlar ruhiga sig‘inish – totemizm, sehrgarlik kabi diniy e’tiqodlar 
va marosimlar aks etgan afsonalar, rivoyatlarda eng qadimgi 
ajdodlarimizning tafakkur dunyosi aks etgan. Ammo bu rivoyatlar, 
afsonalar, massagetlar, saklar, xorazmiylar, so‘g‘dlar yashagan 
davrlarga borib taqaladi. 
Markaziy Osiyo xalqlarining xususan o‘zbeklarning madaniyati, 
tarixiy ildizlari, ijtimoiy, falsafiy, axloqiy diniy, badiiy qarashlari 
38
Хошимов. К. ва бошқалар. Педагогика тарихи. Т.: «Ўқитувчи», 1996, 6-бет 

---

97 
shakllana va rivojlana borishining ilk davrlari qadim-qadim 
zamonlarga borib taqaladi. Avlodu - ajdodlarimizning hayoti, urf-
odatlari va an’analari, madaniyati, tili va tarixini badiiy-falsafiy 
jihatdan o‘ziga xos tarzda aks ettiradigan xalk og‘zaki ijodiyoti 
nihoyatda boy va xilma-xildir. Miflar – (grek. xudolar, afsonaviy 
qahramonlar, dunyoning yaratilishi va er yuzida hayotning paydo 
bo‘lishi haqidagi qadimgi xalq rivoyatlar, afsona) afsonalar, 
qaxramonlar to‘g‘risidagi dostonlar, to‘y-sayillarda, xalq laparlar, lirik 
she’rlar, maqol va matallar, masal va topishmoqlar xalq og‘zaki 
ijodiyoti madaniyatning uzoq tarixiga ega bo‘lgan sohalaridir. 
Ularning ijodkori – barcha moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratgan 
xalq ommasidir. 
Markaziy Osiyo bir necha asarlar osha yuzaga kelgan mif va 
afsonalar insoniyat ma’naviy madaniyati taraqqiyotiga, xususan, 
qahramonlik haqidagi dostonlar paydo bo‘lishiga zamin bo‘lib xizmat 
qildi. «To‘maris», «SHiroq», «Zariard va Odatida», «Zarina va 
Striangiya», «Uch og‘a-ini botirlar», «Manas», «Qahramon», 
«Malikai Xusnobod» kabi qissalar, «Alpomish», «Qirqqiz», 
«Go‘ro‘g‘li», «Avazxon», «CHambil qamali», «Oysuluv» singari 
dostonlarda ham milliy umuminsoniy ahamiyatga ega bo‘lgan falsafiy 
g‘oyalar ilgari surilgan.
39
O‘zbek xalqining “Devsafid”, “YAlmog‘iz”, “Semurg‘”. “YOril 
tosh”, “Guli qax - qax”, “Kenja botir”, “Xurshid bilan Laylo”, “Oltin 
beshik”, “Paxlavon Rustam”, “Uch og‘ayni botirlar”, “Toxir va Zuxra”, 
xullas qaysi bir ertagini olib qaramaylik , ularning hammasida 
insonparvarlik, mexnatsevarlik, do‘stlik, saxovatlilik, ota – onani 
e’zozlash, xunarning qadriga etish singari axloqiy qoidalar ilgari
surilganini guvoxi bo‘lamiz. Xalq og‘zaki ijodiyotining ajoyib 
durdonasi, muhim tarkibiy qismi bo‘lgan “Go‘ro‘g‘li”, “Yodgor”, 
“Rustamxon”, “Yusuf bilan Ahmad”, “Bahrom va Gulandom”, 
“Vomiq bilan Uzro”, singari yuzlab dostonlarning har birida shunday 
g‘oyalar, fikrlar ilgari surilganki, deyarli hammasida jasorat ko‘rsatish, 
ona zamin ozodligi uchun kurash, xalqlar, el – yurtlar ham hamkorligi, 
milliy hamjixatlik kabi axamiyatini yo‘qotmaydigan g‘oyalar mavjud.
«Zariard va Odatida» qissasida oila va sevgi masalasi qiz va 
yigitning erkin huquqiy, mayl-istagi hamda qahramonlik motivlari 
39
Туленов. Ж., Фалсафа. Т.: «Ўқитувчи», 1997, 43-бет.

---

98 
bilan bog‘langan. Qizning qahramonlikni talab qiluvchi shartlarini 
bajarish an’analari keyingi davrlardagi xalq og‘zaki ijodida, jumladan 
«O‘g‘uznoma», «Alpomish» va boshqa asarlarda ham etakchi 
masalalardan biri bo‘lib qoladi. 
«Xubbi va Erxubbi afsonasi» - (mifalogik afsona) Xorazm 
mifologik afsonasida Xubbi suv xudosi va kishilarni halokatdan 
qutqaruvchi qahramon sifatida gavdalanadi. 
Juda qadim zamonlarda, Faridun va hatto Jamshid zamonasidan 
burun, Amudaryoda Xubbi degan bir yigit bo‘lgan ekan. U bir qo‘li 
bilan baliq tutar, ikkichi qo‘li bilan uni quyoshga tutib turar, baliq bir 
zumda pishar ekan. Xubbi shu xilda baliq eb, Amudaryoda 700 yil 
yashabdi, daryoni qo‘riqlabdi, biror yomon ruh, hattoki chivin ham 
daryoga yaqin yo‘llashga botinolmabdi. Xalq suvga ma’mur bo‘lib, 
shod-xurram yashar ekan. Biroq Jamshid zamonasiga kelib, Xubbi 
g‘oyib bo‘libdi. Kishilar uni osmon suvlarining hukmroni bo‘lgan qiz 
o‘g‘irlab olgan deb faraz qilibdilar. Xubbi g‘oyib bo‘lgandan keyin 
Amudaryoga uning onasi kelibdi. U birinchi bo‘lib qayiq yasabdi, 
kishilarni qayiqda suzish va dushmanga qarshi suvda jang qilishga 
o‘rgatibdi. Biroq kunlardan bir kuni Xubbining onasi ham g‘oyib 
bo‘libdi. Lekin kishilar o‘z homiylarini, Xubbi va uning onasini 
unutmabdilar. 
Ular 
qayiqlarda 
Xubbining 
onasi 
qiyofasini 
tasvirlabdilar. 
Farg‘ona vodiysida ham Xorazm mifologik qahramoni Xubbi 
obraziga o‘xshash Erxubbi obrozi yaratilib, ko‘p afsonalarda hikoya 
qilinadi. Qadim vaqtlarda kishilar Ohangaron (Toshkent vodiysi) 
daryosidan o‘tganda Erxubbidan madad so‘rar ekanlar.
“To‘maris”, “Shiroq”, “Zarina va Striangiya” afsonalarida 
vatanga muhabbat, yurt tinchligi, o‘z xalqining ozodligi uchun 
kurashish g‘oyalari ilgari suriladi.
Xalqimiz yaratgan ulkan ma’naviy – axloqiy merosimizga – xalq 
og‘zaki ijodi namunalariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, maqollar va 
matallarda, rivoyat va asotirlarda ota – bobolarimizning naqadar
bag‘ri keng, insonparvar bo‘lganliklarini ko‘ramiz. Xalqimiz tomonidan
yaratilgan hikmatlar, donishmandlar pand – nasixatlari, maqollar va 
matallar, ertaklar va dostonlardagi ta’lim – tarbiyaviy mazmundagi 
axloqiy g‘oya va qoidalar hozirgi avlod uchun bamisoli dono muallim, 
ustoz vazifasini o‘taydi. Ularda takidlanganidek ochiq yuzli, xush 
xulqli, odob – axloqli odam farosat soxibi bo‘ladi.

---

99 
Ajdodlar merosidagi har bir axloqiy qoida kishilarga ma’naviy 
komillikka va baxt – saodatga erishish haqida saboq beradi. 
SHarqning o‘git va hikmatlari, donishnomalari, pandnomalari va 
tuzuklari ezgulik qilish inson hayotining mazmuni va mezoni ekanligi 
haqida kishilarni yo‘l yo‘riq va qoidalardan ogoh etadi.To‘g‘ri 
so‘zlash va to‘g‘ri ishlash, halol, pok mehnat qilish, hammaga 
insof,adolat bilan muomala qilish, olimu fozillar bilan suxbatlashish, 
kattalarni izzat – hurmat qilish, kichiklarga shafqatli, marxamatli 
bo‘lish,chin va samimiy do‘stlik inson ma’naviyatining yuksak 
darajaga ko‘tarilishiga xizmat qiladi. 
Bir donishmanddan: “Nimani esda saqlab qolib, nimani esdan 
chiqarish kerak”, - deb so‘rabdilar. U “Agar kishilar senga yaxshilik 
qilgan bo‘lsalar ularni unutma, agar sen birovga yaxshilik qilgan 
bo‘lsang unut”,- deb javob beribdi. 
Xalq og‘zaki ijodi namunalarida chuqur ilmiy asoslangan bo‘lsa-
da, ma’naviy qadriyatlarning ikkala guruhiga mansub barcha 
qadriyatlarning 
poydevori 
(insonparvarlik, 
bilimdonlik, 
mehnatsevarlik, adolatparvarlik, kattalarga hurmat, rostgo‘ylik, 
mehmondo‘stlik va boshqalar) o‘z aksini topgan.
Doston 
xalq 
ma’naviy qadriyatlarining qorishik holda 
mujassamlashtirilgan xalq og‘zaki ijodi shakllaridan biri bo‘lib, unda 
folklor, musiqa, teatr, she’riyat kabi badiiy-estetik qadriyatlar 
butunlashtirilgan. Dostonlarda yuksak insoniy fazilatlar baxshilar 
tomonidan badihago‘ylik yuli bilan tinglovchilarga etkaziladi, uning 
hissiy ta’sir kuchi orqali sharq xalqlarining chatishib ketgan falsafiy, 
diniy, axloqiy qarashlari, urf-odatlari, turmushi badiiy tafakkur 
qilinadi. Dostonlarning tarbiyaviy va ma’rifiy ahamiyati yuksak 
go‘zallikka, baxt-saodatga erishishning birdan-bir yo‘li maqsad sari 
qat’iy intilishdan, matonat, mardlik, qahramonlik ko‘rsatishdan iborat. 
1998 yil 13 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi «Alpomish» dostoni yaratilganligining 1000 yilligini 
nishonlash to‘g‘risida» Qaror qabul qildi. «Alpomish» dostoni 
ajdodlarimiz ijodiy dahosining bebaho badiiy yodgorligi sifatida 
jahon xalqlari epik ijodining namunalari ichida alohida o‘rin tutadi. 
Uning mustaqil rivojlanish davrida millat birligi va ma’naviy 
uyg‘onish, milliy g‘urur va o‘z-o‘zini anglash ramziga aylanganligi, 
ushbu doston yaratilganligining 1000 yilligi YUNESKO ning 1999 
yidagi tadbirlar rejasiga kiritilganligini inobatga olib hamda folklor 

---

100 
merosini avaylab-asrash va avlodlarimizga to‘la etkazish maqsadida 
qabul qilingan yuqoridagi qarorda uning ahamiyati alohida ta’kidlab 
o‘tiladi. 
Oriyat xususida: 
Alpomish Barchin uchun qo‘yilgan shart bo‘yicha olisha turib, 
Ko‘kaldoshga bas kelishi qiyin kechadi. SHunda Barchinoy deydi: 
Yiqolmasang, to‘ram, navbat tilayin, 
Erkak libosini o‘zim kiyayin, 
Bor kuchimni bilagimga jiyayin, 
Bu qalmoqni tilka-pora qilayin. . . . 
Bizning momolarimiz ham shunday oriyatli bo‘lishgan. 
Alpomish deydi: 
O‘zi o‘lmay kishi yorin berarmi?! 
Alpomishning nabiralari ham o‘z yorini jonidan aziz biladi. 
Xalq og‘zaki ijodining ma’naviy qadriyatlarini targ‘ib etishdagi 
ta’sir kuchi, unda xalqning o‘zligi, milliy xarakter xususiyatlarining 
ochib berilishi bilan xarakterlanadi va ularda xalqning g‘oyaviy-
siyosiy, axloqiy, badiiy-estetik, ekologik, iqtisodiy, diniy, aqliy, 
jismoniy madaniyati mazmuni, ma’naviy talab va ehtiyojlari, orzu-
umidlari, ta’lim-tarbiya shakl, usul va vositalari o‘z ifodasini topgan. 
Necha ming yillar davomida yaratilib, boyitilib bizning 
zamongacha etib kelgan hikmatlar, maqol va masallar, ertaklar 
ajdodlarimiz badiiy dahosining bebaxo yodgorligi, o‘zbek xalqining 
ma’naviy mulkidir. Ularning har biri ajdodlarimiz aql – idroki va 
tafakkuri, odob – axloki ma’naviyati, bilim boyliklari, hayotiy 
tajribalari va saboqlarinig ixcham, qisqa xulosasidir. 
Maqollar xalqning ko‘p asrlik hayotiy kuzatishlari, turmush 
tajribalari asosida vujudga keladi. SHu sababli, xalq maqollari katta 
tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Maqollar mazmun va shakl jihatidan 
uzoq davrlar mobaynida kam o‘zgarishlarga uchraydi, ular uzoq 
yashovchanlik xususiyatiga egadir. 
Xalq maqollarida muxabbat bilan yoritilgan mavzulardan biri 
vatanparvarlik hisoblanadi. CHunki insonning insonligi uning 
kamoloti va eng yaxshi fazilatlari ham Vatan deb ataluvchi muqaddas 
tushuncha bag‘rida shakllanadi. «Bulbul chamanni sevar-odam 
Vatanni», «Ona yurting omon bo‘lsa, rangi ro‘ying somon bo‘lmas» 
kabi ko‘plab makollarda Vatan mavzui o‘zining mantiqiy xulosasini 
topgan. 

---

101 
Xalq maqollarida ilgari surilgan ma’naviyatga oid eng muhim 
masalalardan yana biri ilm ma’rifatga bo‘lgan ixlos, ishonch-e’tiqodni 
shakllantirish va rivojlantirishdan iboratdir. Ularda bilimli bo‘lish, 
madaniyat, ma’naviyat, kadriyat, ma’rifat asoslarini bilib olish, 
ulardan amaliy faoliyatda foydalanish inson uchun muhim hayotiy 
zaruriyat ekanligi aytib o‘tilgan. 
Xalk og‘zaki ijodiyotining deyarli barcha janrlarida ularning 
ijodkori 
bo‘lgan 
xalqning 
mehnatsevarligi, 
vatanparvarligi, 
bolajonligi, kattalarga hurmat, kichiklarga izzatda bo‘lish kerakligi, 
ota-onani ardoqlash, o‘tmish ajdodlarimiz merosiga hurmat va 
e’zozda bo‘lish zarurligi o‘z ifodasini topgan. Xalqimizning asrlar 
davomida shakllangan madaniy merosidan yosh avlodni tarbiyalashda 
qanchalik samarali, oqilona foydalansak barkamol avlodni voyaga 
etkazishda yuksak natijalarga erisha olamiz.