Buxoro davlat universiteti tuproqshunoslik va geografiya

Kristallerga  tegishli.  U  1930-yillarda  aholining  hududiy  tarqalishi  va  joylanishi 

masalalarini o'rganib, o'zining «Janubiy Germaniya markaziy o'rinlari» nomli kitobini 

yozdi. 

Markaziy o'rinlar turli yiriklikdagi shahar va boshqa aholi manzilgohlari bo'lib, 

ular  o'ziga  xos  ta'sir  doirasi,  xizmat  ko'rsatish  radiusiga  ega.  Ideal  holatda  har  xil 

miqyosdagi  markaziy  o'rinlar  geografik  muhitda  oltiburchak  shaklga  ega  va  ular 

asalarining uyasini eslatadi. 

Kristaller  uchun  ham  hudud  barcha  sharoitlar  bo'yicha  bir  xil  bo'lishi,  ya'ni 

hudud tep-tekis, aholi, aholi manzilgohlari,  yo'l  va boshqalar bir xil joylashgan. Ana 

shunday ideal manzaradan kelib chiqqan holda u o'zining ilmiy  g'oyasini  yaratdi. V. 

Kristaller nomi bilan «Markaziy o'rinlar», iyerarxiya, shaharlar klassifikatsiyasi kabi 

tushunchalar,  aholiga  xizmat  ko'rsatish  sohalarini  joylashtirishga  oid  ilmiy  fikrlar 

bog'liq.  Boshqa,  yosh  va  iste'dodli  nemis  olimi  Avgust  Lyosh  o'zidan  oldingi 

vatandoshlarining  ilmiy  ishlanmalarini  umumlashtirib  (u  A.Veberning  o'quvchisi 

edi),  barcha  xo'jalik  tarmoqlarini  joylashtirish  to'g'risida  ish  olib  bordi.  A.  Lyosh 

g'oyalarining  mohiyati  uning  maxsus  kitobida  (ruscha  nomi  «Географическое 

размещение  хозяйства»—M.  1959)  bayon  etilgan.  Kitobning  asl  nusxasi. 

qo'lyozmasi 1940 yilda nashr qilingan. 

---

 

41 

A.Lyosh  qishloq  xo'jaligining  areal,  maydon  sifatida,  sanoatning  esa 

nuqtasimon  hududiy  tashkil  etish  xususiyatlarini  asoslab  berdi.  U  birinchi  bo'lib 

«bozor muhiti yoki makoni», «iqtisodiy landshaft» (hozirgi kunda —iqtisodiy rayon) 

tushunchalarini  yaratdi  va  fanga  kiritdi.  Agar  avvalgilar,  xususan  I.  Tyunen  va  A. 

Veber  alohida  korxonani,  tarmoqni  o'rgangan  bolishsa,  A.  Lyosh  ishlari  barcha 

xo'jalik  sohalarini  qamrab  oldi  va  o'z  mohiyatiga  ko'ra  mikroiqtisodiy  bozor 

munosabatlari,  uning  ta'sir  doirasi  haqiqiy  rayon  tashkil  qiluvchi  omil  ekanligi 

ta'kidlandi,  matematik  usullarni  keng  qo'lladi.  Aynan  ana  shu  tamoyillarni  hozirgi 

kunda  O'zbekistonni  iqtisodiy  rayonlashtirish  masalalariga  tatbiq  qilish  ahamiyatdan 

holi bo'lmasa kerak. 

Ta'kidlash  joizki,  I.  Tyunen  va  A.  Veber  g'oyalari  o'z  davri  talabiga  mos 

kelardi. Sababi — u davrda hududning iqtisodiy sig'imi, zichligi uncha yuqori emas, 

hududiy-iqtisodiy manzara qutbiylashmagan, ya'ni deyarli bir tekis edi. Ana shunday 

iqtisodiy  geografik  holat  alohida  korxona  yoki  tarmoqlarni  ayrim  joylarda 

o'rinlashtirish  ta'sirida  o'zgaradi,  notekislik  xususiyatini  oladi.  Boshqacha  qilib 

aytganda,  avvalgi  tabiiy  ko'rinishdagi  iqtisodiy  tekislik  notekislikka,  hududiy 

mujassamlashuvning  kuchayishiga  o'zgaradi.  Buning  natijasida  notekislikni 

tekislashga  urinib  ko'radigan  ilmiy  izlanishlar  talab  etildi.  Xuddi  shunday  uzluksiz 

tizimga  moslashgan  ishlab  chiqarish  va  aholiga  xizmat  ko'rsatish  sohalarini  hududiy 

tashkil qilish g'oyalarini V.Kristaller va A.Lyosh yaratdi. 

Iqtisodiyot  nuqtai  nazaridan  uncha  o'zlashtirilmagan,  xo'jalik  sig'imi  past  va 

hududlarni  rivojlantirish  va  jonlantirish  borasida  o'sish  qutblari  va  rivojlanish