Buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti adabiyot kafedrasi

4.Ayzek Asimovning “Men robot” va “Asos” asari tahlili.
Ayzek Azimovni dunyoga yana bir romani “Men – robot”dir. Bu asarga qancha turli fantast-yozuvchilar robotlar haqida har xil uydirmalarni bitishardi. Robotlarning xatti-harakatlariga chega yo'q edi. Yozuvchi bundan sal ilgariroq reklama “Yo'lg'onchi” yangilangan va romanida rivojlantirgan g'oyalari asosida jahon tillarida “robotexnika” iborasi topiladi, hamda “Robotexnikaning uch qurilishi”ni keng tarqaldi. Ularga, robotlar insonga ziyon yetmasliklari kerak va uni zararsizlantirishlari shart; robotlar insonning birinchi ko'lamiga xilof bo'lmagan barcha topshiriqlarini bajarish kerak; robotlar birinchi va ikkinchi ko'chaga bo'ysingan holatda o'zlaringizni asralari darkor.
Ajabki, bu asarlardan chiqadigan barcha fantast-yozuvchilar robotlarga bog'langan ijodlaridan shunga qarab ishlaydi.¹⁹
Ayzek Azimovning yana bir jihati – u qilish klassik asarlarni sevgan. Xususan, qoʻshimcha nemis dramurgi Fridrix Shillerning “Ahmoqlikni engishga maʼbudlarining oʻzlari ham oʻz” pesasiga muqoyasa ishtirok “Maʼbudlarning oʻzlari” hamli fantastik asar bitgan va uni oʻzining eng sevimli romanim deb tan olgan.
Ijodkorning o'zi biokimyo fani ishlab doktorlik darajasiga erishgan va keng bilimli uchun ilmiy-ommabop asarlarini ham xo'b va ko'p bitgan. U hamlar jahon kitobxonlari orasida hurmatga sazovor va sevilib o'rganilgan, o'rganilgan.
Ayzek Azimovning kitoblari butun dunyoda o'qib kelinmoqda. Ijodkor etmish ikki yil hayoti davomida to'rt yuz olmish yettita kitob muallifi topildi. Bunda sermahsullik har bir yozuvchining yordamidan kelabermaydi. Ayzeuvchi boshqa fantast-yoz Artur Klark hazillashadi: “To'rtta yozuv mashinkasi bor, u bir vaqtning o'zida ikkita yordami va ikkita oyog'i bilan ishlab, birpasda to'rtta kitob yozib tashlaydi!” Artur Klark xattoki ijodkorning barcha kitoblari tirajini, ularga ketgan qo'g'ozlarni lab chiqib, natijada necha ming gektar o'z yo'g'ini ham hazil o'z nutqini chiqardi.
Azimov umrining oxirgi yillarida kompyuterda ham yozishni o'rganib olgan maqola chop etgan. “Avvaliga, – yozadi u, – bu matohni o‘zim yashadigan o‘ttiz ikkinchi qavatdan pastga uloqtirib yuborgim keldi. Ammo, sabr-toqat bilan o'rganganimdan to'qilgan bu qurilma yuvosh mushukdek o'zini silatadigan, so'zga kiruvchi bo'lib qoldi”.²⁰
«Elektronika odamlarni zerikarli ishlardan xalos etadi. Oshxonadagi maxsus qulayliklar ovqatni avtomatik tarzda tayyorlay oladi: qahva, qoqnon, quymoq yoki qovurilgan go’shtni ham. Nonushta kechqurun buyurtma qilinadi va ertalab aytilgan vaqtda tayyor turadi». Aytilganidek bo’ldi.To’g’ri, sobiq sho’ro mamlakatlari aholisi iste’molida qahva tayyorlovchi mashina, quymoq pishirgich, mikroto’lqinli pech va boshqa elektron ro’zg’or anjomlari shaklidagi tamaddunmahsullari G’arbdan ko’ra kechroq paydo bo’ldi.Ammo endilikda har bir mamlakatdagi hatto o’rtamiyona ro’zg’or ham ulardan foydalana oladi.
«Masofaviy muloqot nafaqat tovushda amalga oshiriladi, balki siz suhbatdoshingizni xuddi qarshingizda o’tirganday ko’ra olishingiz mumkin.Buning uchun aloqa uskunalari gaplashishdan tashqariko’rish imkonini ham beradigan maxsus ekran bilan to’ldiriladi.Shu bilan birga, yo’ldosh aloqa sharofati bilan butun dunyo bo’ylab, hatto Antarktidaga ham telefonda bog’lanish imkoni tug’iladi» Bu ham to’ppa-to’g’ri. Bugun har bir maktab o’quvchisi skayp, videokonferentsiya nimaligini yaxshi biladi.Bolalar hatto bu borada otaonalariga saboq berishayapti.Bobo-buvilarni-ku, gapirmasa hambo’ladi. Mobil telefonlar haqida ham Azimov to’g’ri aytgan. «Robotlar hali takomilning yetarlicha yuksak bosqichiga yetmagan bo’lsa-da, faol qo’llana boshlaydi». Ha, endi teleyangiliklarning har bir sonida albatta jahon robot texnologiyasiga oid xabarlar tilga olinayapti. Robotlar amalda fan va texnikaning barcha sohalariga kirib bordi. Ehtimol, kun kelib, “Terminator. Mashinalar isyoni» fil`mi stsenariysi haqiqatga aylansa, ajab emas…”
2014 yilda moslamalar o’zaro simsiz bog’lanadi.Bunga erishish uchun qurilmalar uzoq muddatli radioizotop asosida yaratilgan quvvatlagichlar yordamida ishlaydi”.Mobil aloqa uskunalari, noutbuk, ratsiyalar — bu ro’yxatni istagancha davom ettirish mumkin — bugun ko’plab ishlab chiqarilayotgan, o’zaro simsiz bog’lana oladigan o’sha moslamalardir. Hali yana bundan yaxshiroqlari ham kashf etilishi tayin.
«ROBOT-MIYAGA EGA AVTOMOBILLAR PAYDO BO’LADI…»
«Avtomobil yo’llari 2014 yilda dunyoning ko’plab rivojlangan hududlarida o’zining taraqqiyot nuqtasiga erishadi. Odam va yuk tashish asosan havoda amalga oshiriladi. Bu faqat samolyotlar emas, yerda yuradigan transport vositalari ham taxminan yerdan bir metrcha yuqorida harakatlana oladi». Rivojlangan mamlakatlarda yo’l qurilishining rivojlanishi havas qilgulik. Megapolislardagi avtobanlar ba’zan shu qadar yuqoriga ko’tariladiki, piyodalar avtomobillar oqimini kuzatishni istashsa, do’ppilari tushib ketadi.<sup>21</sup>
«Robot-miyali avtomobillar paydo bo’ladi va odamsiz istalgan yo’nalishda harakatlana oladi». Odamning mutlaq ishtirokisiz harakatlanadigan avtomobil haligacha yo’q.Balki biror joyda tajriba namunasi yaratilgandir, biroq bunday mashinalar hozircha iste’molga chiqarilmagan. Shunday bo’lsa-da, avtonavigator haqida hamma eshitgan. “Uch o’lchamli tasvirni haqqoniylikka maksimal darajada yaqinlashtirgan holda uzata oladigan shaffof kub shaklidagi ekranlar paydo bo’ladi”. Azimov shaklda biroz yanglishadi — bizning ayfon-planshetga xos asrimizning texnika rivojida ekranlar yassi va tekis — xuddi daftar varag’i kabi.
3D-tasvir haqida esa aniq bashorat qilingan. “Yer sharidagi odamlar soni 6,5 milliardga yetadi. AQShda 350 million aholi yashaydi. Insoniyat tug’ilish ko’rsatkichini nazoratga olish ustida jiddiy bosh qotirishiga to’g’ri keladi. Jahonda bu savolga alohida e’tibor bera boshlaydilar». Yer aholisi nemis fondi (DSW) ning ma’lumotlariga ko’ra, 2014 yilning 1 yanvarida sayyoramizda 7,2 milliard odam yashayapti. Bu hatto Azimov bashorat qilganidan ham ko’p.AQSH bo’yicha u deyarli adashmagan — hozir Amerikada 320 milliondan ziyod odam istiqomat qiladi. Tug’ilish ko’rsatkichi bo’yicha nazorat ham to’g’ri aytilgan, masalan, Xitoyda bu borada yuritiladigan siyosatni hamma biladi. Bu mamlakatda bolalar tug’ilishi allaqachon qonunan rejalashtiriladi. Bugungi kunda Osmonosti yurti aholisining soni 1,34 milliard kishiga yetgan.
Shu bilan birga, zamonaviy dunyoda G’arbda odatiy holga aylanayotga «jinsiy inqilob»chilarning ozodligi va huquqlari ustida ham bosh qotirishayapti. Bu oila institutini parchalashga qaratilgan harakatdan boshqa narsa emas.
Ha, Isaak Yudovich (fantastning asl ismi-sharifi) haq, rostdan ham bu
savolga butun dunyoda «alohida e’tibor» qaratishayapti…
«INSONIYAT ZERIKISHDAN QATTIQ AZOB CHEKYAPTI…»
«Modomiki, 2014 yilda odamzot turli mashinalarga tobe bo’lar ekan, ta’lim
ham shu yo’nalishga qaratilishi kerak. Shunday ekan, o’rta ta’lim maktablarida albatta ikkilik sanoq tizimi o’rgatiladi, oliy o’quv yurti talabalari esa albatta zamonaviy Fortran tizimiga o’xshash komp`yuterlar tilini o’rganadilar». O, ha, Fortran izidan Si, Prolog, ML va boshqa tizimlar yuzaga keldi…
Ayzek Azimov yoshi to’rtdan endi oshganidayoq o’qishni o’rgangan. Maktabda o’qituvchilarini layoqati va noyob xotirasi bilan hayratga solardi. A’lo o’zlashtirishi maqtalar, biroq unga faqat bir e’tiroz ham bor edi — u darslarda ko’p gapirardi. Bugun dasturlashning minglab tillari mavjud.Ayni paytda komp`yuter alifbosini bilmasdan turib, hech nima qilib bo’lmaydi, dasturchilik esa bugunning eng nufuzli kasblaridan biriga aylandi.
«Odamzot zerikish va turli depressiyalardan qattiq azob cheka boshlaydi. Bu jiddiy aqliy, hissiy va ijtimoiy zo’riqish natijasida kelib chiqadi. Oqibatda psixiatriya tibbiyotning eng muhim qismiga aylanadi». Ko’rinib turibdiki, o’sha olis 1960-yillarda ham Ayzek Azimovga shunga o’xshash qandaydir holatlar ma’lum bo’lgan, aks holda bu qadar aniq bashoratni qanday izohlab bo’ladi? Zamonaviy dunyo haqiqatan ham aqldan ozayapti-ku, bugungi kunda «stress» tez-tez qo’llanadigan so’zga aylandi. Psixiatriya — tibbiyotning eng muhim qismi. Ha, shunday. Faqat bir farqi: ayrim davlatlarda odamlar arzimagan muammo bilan ham o’z psixoanalitigi yoniga yugursa, yana ayrim joylarda odamlar faqat sud qaroriga ta’sir o’tkazish uchungina ularga murojaat qilishadi, chunki aqliy nosog’lik haqidagi hukm muqarrar jazodan qutqarib qolishi mumkin…
Azimovning ushbu fikrlarida aytilgan kashfiyotlar bugun juda sodda, yana ba’zilari kulgili ham ko`rinadi. Biroq yozuvchining karomat go`yligiga shubha yo`q. uning aytgan farazlari hayotda o`z aksini topmoqda.

Xulosa.
Kurs ishi yuqorida ko`rsatib o`tilgan mavzuda o`rganilgan bo`lib, quyidagi xulosalarga kelindi:Birinchidan, ilmiy fantastika janri dastlab G`arbiy Yevropada, XIX asrda Jyul Vernning asarlari bilan “ilmiy romanslar” nomi ostida jahon adabiyotiga kirib keldi. Ingliz adabiyotida Gerbert Vells ilmiy fantastika sohasini rivojlantirib, bu sohada katta burilish yasadi. Mavzular xilma xilligini kiritib, ilmiy fantastikaga ijtimoiy muammolarni olib kirdi va ilmiy fantastika janrini boyitib, quyidagi subjanrlarni olib kirdilar: Kosmosga sayohat, Vaqt mashinasi bilan sayohat, Parallel olamlar va Insoniyatning mutatsiyaga uchrashi.
Ikkinchidan, mazkur janr AQSh va Buyuk Britaniyada ancha ertaroq paydo
bo`lgan va 1939-1949-yillar ilmiy fantastika janrining “oltin davri” deb
yuritilgan. A.Azimov, Rey Bredberri, Robert Haylayn va Artur Klark kabi
yozuvchilar bu janrning eng yirik namoyondalaridan sanalishadi.
Uchinchidan, 1990-yillardan boshlab, ilmiy fantastika nafaqat kitoblarda,
balki medianing barcha turlari radio, televideniye, video o`yinlarida paydo
bo`lgan.
To`rtinchidan, O`zbek adabiyotida ilmiy fantastika janri XX asr paydo
bo`lgan va bu janr “ilmiy taxayyulot” deb nomlanadi. A.Fitrat, A.Qahhor,
X.Do`stmuhammad singari yozuvchilarning asarlarida ilmiy fantastika
yo`nalishining elementlarini ilk marotaba uchratamiz. Zamonaviy o`zbek
adabiyotida A.Svistunov, Galina Vostokova, Abduqayum Yo`ldoshev,
Abduhakim Fozilov, Ariadna Vasilyeva va Eljon Abbasovlar ilmiy fantastika
yo`nalishida ijod qilishadi.
Beshinchidan, A.Azimov ingliz adabiyotida ilmiy fantastikaning yorqin
namoyondasi bo`lib, bu janrda 500dan ziyod asarlar yaratgan. U o`z asarlari
bilan robot texnikasi va robotshunoslik sohalariga asos solgan.
Oltinchidan, XX asrning 60-yillarida o`zbek adabiyotida ilmiy fantastika
mustaqil janr sifatida shakllandi. Mustaqil janr bo`lib shakllanishida.

H.Shayxovning katta xizmatlari bor. Shayxov shu davrda unumli ijod qilib,

ko`plab hikoyalar to`plamini chop etdi. Uning “Tutash taqdirlar” va “Ikki jahon ovorasi” romanlari o`zbek adabiyotidagi ilk mistik romanlardan hisoblanadi.
Uning asarlarida ruhiyatimiz, bizga tutash bo`lgan olamlar va ruh bilan bog`liq hodisalar yoritiladi.
Yettinchidan, Azimovning asarlarida texnologiyaning qanday yaratilishi,
uning insoniyat uchun qanday foyda keltira olishi to`g`risidagi g`oyalar ilgari surilgan. Uning fikricha, robotlar yoki texnologiyalar insoniyatni falokatga olib bormasligi, balki odamzot uchun eng yaxshi yordamchi bo`lishi kerak deb
hisoblaydi. Uning asl kasbi bioximik bo`lganligi uchun, hikoyalarida o`z
kasbidan kelib chiqqan holda, kimyoviy moddalar va ularning reaksiyalari
haqida yozgan. Shuningdek astronomiya sohasiga murojaat qilib, hikoyalari
orqali o`zining ilmiy qarashlarini bayon etgan.
Sakkizinchidan, Shayxovning asarlarida ko`proq kosmosga sayohat, o`zga
sayyoraliklar bilan muloqot, parallel olamlar haqidagi mavzularda yozgan
bo`lib, Shayxovning hikoyalaridagi o`ziga xosligi shundaki, u ilmiy fantastika
janridagi asarlarida ham millatimizga xos bo`lgan urf odatlarimiz,
an`analarimizni ko`rsata olgan. Uning yaratgan obrazlari ham millatimizga,
o`zligimizga xosdir. Asarlarida yaxshilikka, ezgulikka yetaklovchi g`oyalar
bo`lib, tarbiyaviy ahamiyati katta. Har bir kitobxonni halol, vijdonli, iymonli
bo`lishga, vatanparvarlik tuyg`ularini shakllantirishda xizmat qiladi.
To`qqizinchidan, Azimov va Shayxov asarlarining ko`pchiligi yaxshilik
bilan yakun topadi va undagi qahramonlar o`z yo`llarini topib, baxt saodatga
erishishadi.