Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti "tasdiqlayman "

6-mavzu. Badiiy tahlilning yetakchi tamoyillari.
1. Badiiy asar mohiyatining muayyan tamoyillari.
2. Tugal tahlil. 
3. Badiiy tahlil yaxlitlik, tizimlilik, estetik asoslarning ustuvorligi, emotsionallik, 
individuallik, tarixiylik, asoslilik tamoyillari.
 Tayanch so`zlar: Bolalar va oilaviy ertaklar, germanistika, "Xildebran 
haqida qo`shiq, illyustratsiya, Vildlar, Xassenpflug, Rojdestvo, Kassel, 
Nidertsveren, xalq ijodi, og`zaki bayon, grammatika, mifologiya. 
Shoir asar yozayotganida (rivoyatlar yoki to‘qima voqyealarga asoslangan) 
dramalarning mazmunini (avvalo) umumiy tarzda tasavvur qilishi kerak, so‘ngra 
esa, unga tafsilotlar qo‘shib kengaytirishi zarur. «Umumiy tarzda ko‘rib chiqish» 
nima ekanligini «Ifigeniya» misolida ko‘rsataman. 
Bir kizni qurbonlikka olib kelishadi, ammo u qiz qurbonlikka keltiruvchilarga 
sezdirmay g‘oyib bo‘ladi. Boshqa bir o‘lkaga borib, ibodatxonada ko^inlik 
xizmatini ado eta boshlaydi. Bu o‘lkaning odatlariga ko‘ra fahat muso firlar 
qurbonlik qilinar ekan... Ma'lum vaqt o‘tgach, bu yerga shu qohina qizning akasi 
kelib koladi (xudo uni qanday sabab bilan bu yoqqa yuborgani, uning nima ish 
bilan kelgani asar uchun ahamiyatli emas). Yigit bu yoqqa kelgach, uni tutib, 
qurbonlikka tayinlashadi. Ammo u o‘zini tanitib qo‘yadi (Evripidda tabiiy ravishda 
yigit «singlim ham qurbon qilingan edi, mening ham qismatim shu ekan», deb 
o‘zini tanitib qo‘yadi) hamda shu bilan qurbonlikdan qutulib koladi. Shundan 
so‘nggina hahramonlarning ismini qo‘yib, qo‘shimcha tafsilotlar (yozish)ga 
kirishish kerak. Ammo, bu qo‘shimchalar (tafsilotlar) o‘z o‘rniga tushishi lozim. 

---

Masalan, Orestning jinni bo‘lib qolib, tutilishi, uning poklanish yo‘li bilan xalos 
bo‘lishi o‘rinli tafsilotlardir. Demak, dramalarda tafsilotlar qisqa bo‘ladi, epos 
aksincha, cho‘ziq tafsilotlar bilan kengayib ketadi. «Odisseya»ning asosiy 
mazmuni uncha keng emas. Bir odam ko‘p yillar begona yurtlarda sarson bo‘lib 
kezadi, uni Poseydon ta'kib kiladi,
u yolg‘iz. Uyida esa kuyovlar mol-mulkini 
talon-taroj qilishadi va o‘g‘lini o‘ldirish payiga tushishadi. Qahramon bo‘rondan 
qutulib, safardan qaytib keladi, ba'zilarga o‘zini tanitadi, dushmanlariga hujum 
qilib, ularni kirib tashlaydi. «Odisseya» asarida asosiy mazmunning bor-yo‘g‘i shu. 
Kolgan voqyealar esa tafsilotlardir. 
Har qanday tragediyada tugun va yechim bo‘lishi zarur. Dramadan 
tashkaridagi barcha voqyealar, shuningdek, ba'zan dramaning ichidagi ayrim 
voqyealar tugun, qolganlari esa — yechimdir. Men tragediyaning boshlanishidan 
to (qahramonning) baxtsizlikdan baxtiyorlikka yoki baxtiyorlikdan baxtsizlikka 
tomon o‘tish harakati boshlangan chegaragacha bo‘lgan qismni tugun deb 
atayman. Ana shu o‘tish boshlangan joydan (asarning) oxirigacha bo‘lgan qism 
yechimdir. Chunonchi, Feodektning «Linkey»ida barcha avvalgi voqyealar, 
chaqaloqning so‘ngra ota-onalarning qo‘lga olinishi - tugun, qotillikda ayblanish 
boshlangan joydan asarning oxirigacha - yechimdir. 
Tragediyaning turlari to‘rtta (qismlari ham shuncha deb ko‘rsatilgan edi): 1) 
murakkab to‘qimali tragediya, bunda hamma narsa keskin o‘zgarish va bilib 
qolishga asoslanadi; 2) iztiroblar tragediyasi. Ayant va Iksion haqidagi asar kabi; 
3) xarakterlar tragediyasi. «Ftiotidalar», «Peley» kabi; 4) ajoyibotlar tragediyasi. 
«Forkidalar», «Prometey» va voqyealari Aidda yuz beradigan barcha tragediyal 
ham shu turga kiradi. Eng yaxshisi, mana shu xususiyatlarning hammasini 
biriktirishdir, agar buning iloji bo‘lmasa, ayniksa, shoirlarga nohaq hujum 
boshlangan hozirgi paytda bu xususiyatlarning ko‘prog‘i va muhimrog‘ini tanlash 
kerak. Ilgarilari tragediyaning har qanday sohasi bo‘yicha (ustod) shoirlar bor edi, 
xozir esa bir shoirdan ularning hammasini orqada qoldirishni talab etishyapti. 
Biz tragediyalarni rivoyat (tuzilishi)ga qarab turli xil yoki bir xil deyishga 
haqlimiz. Ya'ni tugun va yechim bir xil bo‘lgandagina tragediyalarda ham birxillik 

---

yuzaga keladi. Ba'zi (shoir)lar tugunni yaxshi tugishadp. biroq yechimni uddalay 
olishmaydi, holbuki, ikkalasiga xam mohir bo‘lish 
kerak. 
Avval ham necha qayta ta'kidlanganidek, epik tarkibli (ya'ni ko‘p 
rivoyatlardan tashkil topgan) tragediyalar yozish kerak emasligini unutmaslik 
kerak. Masalan, biron-bir shoir tomonidan tragediya uchun «Iliada» rivoyatini 
yaxlitligicha qamrab olish o‘rinsizdir. Eposda umumiy kenglik bo‘lgani uchun xar 
bir kiem o‘ziga yarasha xajmga ega bo‘ladi. Dramalarda esa shoir o‘ylaganiday 
bo‘lmaydi. Qanchadan qancha shoirlar «Ilionning qulashi»ni yoki «Nioba»ni 
to‘lig‘icha ko‘rsatishga intilib, muvaffakiyatsizlikka uchrashi, musobaqalarda 
yengilishi buning isbotidir. Hatto Agafon ham faqat shu sababdan 
muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Faqat Evripid «Ilionning qulashn»ni. Esxil esa 
«Nioba»ni qism-qism qilib ko‘rsatganlari uchun muvaffaqiyat qozondilar va 
musobaqalarda yengib chiqdilar. Holbuki ana shu (tragik shoir)lar fojiiylikni va 
(hyech bo‘lmasa) odamiylikni keskin o‘zgarishlar - peripetiyalar va oddiy 
voqyealar orkali a'lo darajada ko‘rsata olar edilar. (Odamiylik deganda Sizif kabi 
aqlli, lekin nuqsonli odamning aldanishi yoki jasur, lekin adolatsiz kishining 
yengilishi ko‘zda tutiladi. Chunki unisi ham, bunisi ham ehtimollikdan uzoq emas. 
Agafon aytganday, «ko‘pgina g‘ayri tabiiy narsalarning xam yuz berishi 
tabiiydir».) 
Xorni xam aktyorlardan biri deb hisoblash kerak. Xor yaxlit narsaning bir 
qismi bo‘lib, voqyeada Evripiddagiday emas, balki Sofokldagiday qatnashuvi 
lozim. Boshqa shoirlarning asarlarida esa xor muayyan tragediyaga kancha 
aloqador bo‘lsa, boshqa tragediyalarga ham shunchalik aloqador. Shuning uchun 
ularning asarlarida xor qo‘shimcha qo‘shiqlarni kuylaydi. Bunga Agafon asos 
solgan. Rostdan ham qo‘shimcha kiritilgan qo‘shihlar kuylash bilan butun bir 
monolog yoki hatto epizodni tragediyadan tragediyaga ko‘chi- 
rib yurish o‘rtasida nima fark bor? 
Shunday qilib, ko‘p narsalar haqida aytildi; til va fikr xaqida gapirish qoldi, 
xolos. Ammo fikrga taalluqli narsalarga ritorikada to‘xtalish kerak edi, chunki 

---

bular ritorika ta'limotiga tegishlidir. So‘z bilan erishiladigan narsalarning hammasi 
fikr (sohasi)ga tegishlidir. Xususan, bu soha - isbotlash va rad etish, ehtirosli 
tuyg‘ularni (birga qayg‘urish, qo‘rquv, g‘azab va hokazolar kabi) uyg‘otish, 
shuningdek, ulug‘lash yoki kamsitish singari vazifalarni o‘z ichiga oladi. Tabiiyki, 
voqyealarni tasvirlaganda ham, ayanchli yoki qo‘rqinchli, buyuk yoki oddiy 
narsalarni ko‘rsatganda ham o‘sha tushuncha (ideal)lardan kelib chiqish kerak. 
Lekin farq shundaki, (tragediyada) voqyealar ravshan va o‘git (didaktika)siz 
ko‘rsatilishi lozim. Nutq zamiridagi fikrlar esa gapiruvchi shaxe orqali gavdalanadi 
va uning nutqi davomida yuzaga keladi. Haqiqatan, agar xamma ish qahramonning 
nutkisiz ham bitadigan bo‘lsa, gapiruvchi bu yerda nima qilar edi? Nutqka tegishli 
bir masala borki, u (poetikaga emas) talaffuz san'atiga va nutq tuzish bilimlariga 
aloqadordir. Bu - nutq mayllaridir: buyruq, iltijo, hikoya, do‘q po‘pisa, savol, 
javob va hokazolar. Bunday narsalarni bilish yoki bilmaslik poetik san'at uchun 
arzirli hyech kanday e'tiroz uyg‘otmaydi. Ma'lumki, Protagor: «Kuylagil, ma'buda 
Ahill g‘azabin...» so‘zlarida Homer iltijoni ifoda lamoqchi bo‘la turib, buyruqni 
ifodalagan, axir nima qilish keragu, nima qilmaslik kerakligi buyrukqa xos-ku, deb 
ta'na qilgan edi. Aslida bunday narsalarni xato deb bo‘lmaydi. Poetikaga emas, 
boshqa fanga taalluqli bo‘lgani uchun bunday narsa l ar ustida to‘xtalib 
o‘tirmaymiz.
Umuman, nutq quyidagi bo‘laklarga bo‘linadi: asosiy tovush, bo‘g‘in, 
bog‘lovchi, bo‘lak (a'zo), ot, fe'l, kelishik, ran. Asosiy tovush bo‘linmas tovushdir. 
Har qanaqa emas, balki anglangan tovush harf bo‘la oladi. Hayvonlarda ham 
bo‘linmas tovushlar bor, ammo men u tovushlarning birontasini tovush demayman. 
Unli, undosh, unsiz tovushlar bor. Labning ishtirokisiz eshitiladigan tovush unli 
bo‘ladi, labning ishtirokida eshitiladigan tovush undosh bo‘ladi. 3 va R kabi; 
(hatto) labning ishtiroki bilan o‘zi jaranglamay, boshqa tovushlar bilan kelganida 
eshitiladigan tovush unsiz tovush bo‘ladi. K va T kabi. Barcha tovushlar og‘izning 
vaziyatiga, (paydo bo‘lish) o‘rniga, nafasning quyuyushgi va yengilligiga, uzun va 
qisqaligiga, urg‘uning o‘tkirligi, og‘irligi va o‘rtachaligiga qarab bir-biridan 
farqlanadi; ammo bularning tafsilotlari vaznda o‘rganiladi. 

---

Bo‘g‘in unsiz tovushlardan va unli yoki undosh jarangli tovushlardan tashkil 
topgan ma'nosiz birikmadir. G, R tovushlari A siz ham, A bilan ham (GRA) 
bo‘g‘in bo‘la oladi. Darvoqye, bo‘g‘inlarning farqlarini o‘rganish ham vaznga 
taalluqlidir. Bog‘lovchi (1) mustaqil ma'noga ega bo‘lmagan ko‘p sonli tovush 
bilan ma'noni bildiruvchi biron so‘zning yasalishiga xalaqit etmaydigan va 
ko‘maklashmaydigan so‘zdir. U gapning oxirida va o‘rtasida kelishi mumkin, ran 
boshida esa mustaqil kelolmaydi (faqat boshqa so‘z bilan qo‘shilib keladi). 
Bog‘lovchi (2) bir necha (mustaqil) ma'noli so‘zlardan bitta (mustaqil) ma'noli gap 
tuza oladigan (mustaqil) ma'noli (ko‘makchi) so‘zdir. 
Tuban bo‘lmagan, tushunarli nutq qimmatli nutqdir. Eng tushunarlisi hamma 
ishlatadigan so‘zlardan tuzilgan nutqdir. Ammo bunday nutq tuban bo‘ladi. 
Masalan, Kleofont va Sfenel poeziyasi shunday. Munosib va ko‘p ishlatilmagan 
ifoda kutilmagan, g‘alati so‘zlardan foydalanish orqali kelib chiqadi. Men ko‘p 
qo‘llaniladigan xamma so‘zlardan boshqasini; noyob so‘zlar, metafora, cho‘zilgan 
va boshqa so‘zlarni g‘alati deb atayman. Lekin kimdir butun nutqni shunday 
asosda tuzsa yo topishmoq. yo varvarizm kelib chikadi. Ko‘chma so‘zlar, 
metaforalardan tashkil topsa, topishmoq, noyob so‘zlardan tashkil topsa, varvarizm 
yuzaga keladi. Amalda topishmoqning moxiyati xaqiqatan mavjud bo‘lgan narsa 
to‘g‘risida so‘zlash, shu bilan birga, butunlay mumkin bo‘lmagan narsalarni 
birlashtiriщdir. Bunga (ko‘p qo‘llaniladigan) so‘zlar vositasida erishib bo‘lmasa, 
metaforalar orqali mumkin, masalan: