Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

bosqichi – individning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanishini ta’minlovchi 
hayot bo‘lagini o‘z ichiga olib, u inson hayotining qariyb uchdan bir qismini 
tashkil etadi. Bu davrda asosan bolaning: 
• dastlabki ilk sotsializatsiyasi (bolalik davri);
• normativ xulqning marginal jihatlarini o‘zlashtirish davri (o‘smirlik 
davriga to‘g‘ri keladi); 
• o‘spiriinlikdan balog‘at yoshiga o‘tish davrini o‘z ichiga olgan 
ijtimoiylashuv oqibatlari yaxlit namoyon bo‘ladigan bosqich. 
Ikkinchi bosqich – shakllanib bo‘lgan shaxsning jamiyatda faoliyat yuritishi 
davrlarini o‘z ichiga olgan hayot bosqichi. Bunda shaxs dastlab mehnatga yaroqli 
jamiyat a’zosi sifatida, so‘ngra naqaqa yoshiga etgan inson siftaida o‘z o‘rniga 
ega bo‘ladi. 
Ijtimoiylashuvning dastlabki yillarida uning samaradorligi ko‘proq yuqorida 
ta’kidlaganimizdek, oila, undagi ijtimoiy-psixologik muhit va ota-onaning 
tarbiyachilik burchini qanday ado etganligiga bog‘liq bo‘lsa, uning keyingi 
bosqichlarida ta’lim muassasalari va mehnat jamoalarining roli ortib boradi. 
Shunga mos ravishda ijtimoiylashuv usullari ham turlicha bo‘ladi.
Ko‘plab olimlar va oila masalalari bo‘yicha mutaxassislarni xavotirga solgan 
13
Андреенкова Н. Роль семьи на разных этапах социализации индивида // Динамика изменения 
положения женщины и семья. – М.: 1972. – С.4. 

---

123 
jihat shuki, zamonaviy oila o‘zining bola shaxsini ijtimoiylashtiruvchi vazifasini 
yaxshi va to‘liq ado etmayapti. A.Antonovning ta’kidlashicha, zamonaviy oila 
oilaviy turmush tarzini shakllantira olmayotganligi sababli ham o‘zining bola 
tarbiyasi borasidagi ijtimoiy bilimdonligini namoyon eta olmayapti.
14
Bundan 
tashqari, G‘arb mamlakatlarida o‘tkazilgan tadqiqotlarda aksariyat ayollarda 
onalik ustanovkalarining yo‘qligi, bola tarbiyalash xohishining yo‘qligi, qo‘ydi-
chiqdining bemalol amalga oshirilishi, rasman FXDYO bo‘limlarini nikohni qayd 
etmay yashash (fuqarolik nikohi), ajrimlardan keyingi erkak va ayolning o‘zaro 
yomon munosabatlari bolalarning ijtimoiylashuviga nihoyatda salbiy ta’sir 
ko‘rsatmoqda. Bunday er-xotinlarning farzandlari bir tomondan umuman oila 
instittutiga va nikohga nisbatan salbiy qarashlarga ega bo‘lib, voyaga etsalar, 
ikkinchi tomondan, ularning xarakterida asosan xudbinlik, egoizm, agressivlik 
kabi salbiy sifatlar egasi sifatida shakllanmoqda. Demak, jamiyatda o‘z davriga 
munosib, sog‘lom fikrlovchi yoshlarni tarbiyalab, voyaga etkazishning muhim 
omili bu rasmiy nikohda bo‘lgan er-xotinlar oilasining bahamjihatlikda 
yashashlaridir. 
Ota-onalik ustanovkalari va tarbiya shakllari. Shunday qilib, ijtimoiy 
tarbiyaning dastlabki o‘chog‘i oila bo‘lib, aynan ota va ona dastlabki ijtimoiy 
ko‘nikmalarni bola ongiga singdiruvchi, uning irodasini charhlovchi insonlardir. 
Oilaviy munosabatlar bolani naqaqat shaxs sifatida o‘zligini anglash, balki o‘zini 
u yoeki bu jins vakili sifatida idrok etish va shaxsiy fazilatlarini 
takomillashtirishga ham yordam beradi. Bizning kuzatishlarimiz shuni 
isbotladiki, oilaning to‘liq bo‘lishi, ya’ni, unda ham ota, ham onaning tinchlik-
totuvlikda yashashlari va unda normal insoniy munosabatlar, sog‘lom ma’naviy 
muhitning mavjudligi bolaning har tomonlama yaxshi rivojlanishi, sog‘lom, aqlli, 
kuchli iroda sohibi bo‘lib etishiga imkon beradi. Bolaga ham otaning ham 
onaning bo‘lishining zarurati shu bilan izohlanadiki, masalan, qiz bola onasi va 
uning oilada o‘zini tutishiga qarab, o‘zini ayollar jinsiga taalluqli ekanligini 
anglashdan tashqari, kelajakda qanday ona bo‘lishini tasavvur qilsa, otasiga, 
uning onasiga bo‘lgan munosabatiga qarab, o‘zini kelajakda oila qurganda 
qanday oila sohibasi bo‘lishi lozimligini anglab boradi. Xuddi shunday, o‘g‘il 
bola onasining fazilatlari, oiladagi tutimi va otasiga munosabatini idrok qilib 
borar ekan, kelajakda qanday qiz bilan turmush qurish mumkinligi, tanlaydigan 
qizi qanday sifatlar sohibasi bo‘lishi lozimligini bilib borsa, otasi va uning oilada 
mavqeiga qarab, o‘zini erkak sifatida kelajakda tasavvur qilish bilan birgalikda 
turmush o‘rtog‘iga qanday munosabatda bo‘lish lozimligi to‘g‘risida bilim va 
tasavvurlarini orttirib boradi. Bu psixologik qonuniyat bo‘lib, shaxsning oiladagi 
14
Социология семьи / Под ред. А.И. Антонова. – М.: 2005. – С. 235. 

---

124 
shaxsiy va jinsiy sotsializatsiyasining etakchi tamoyili hisoblanadi. Shu bois ham 
bolaning tom ma’noda yaxshi tarbiya olib, jamiyatda va oilaviy munosabatlarda 
munosib mavqega ega bo‘lishi uchun oila muhiti sog‘lom, barqaror, er va xotin 
bir-birlariga g‘amxo‘r, mehrli v asadoqatli bo‘lishlari o‘ta muhimdir. 
Demak, oila bolaning ijtimoiy munosabatlarga tayyor bo‘lishida muhim 
ahamiyat kasb etgan pedagogik muhitdir. Shu bois ham olimlar oilaning eng 
muhim va dastlabki vazifalaridan ham birini tarbiyalovchi funksiya ekanligini 
doimo e’tirof etadilar.
Oilaviy sotsializatsiya jarayonini bir tomonlama, ya’ni, farzandlar 
tarbiyasidagi roli bilan cheklash to‘g‘ri bo‘lmaydi. CHunki ayniqsa, yosh oilada 
nikohdan so‘ng er va xotin boshqa oila a’zolari jamiyatida xohlasa-xohlamasa 
o‘z-o‘zidan tarbiyalanib, xarakter xislatlarini o‘zgartirib boradilar. Masalan, ilgari 
tortinchoq, uyatchan, ikkilanuvchan yigit, uylangach, turmush o‘rtog‘i nigohida 
obro‘si mehr-muhabbat tufayli oshgan sari, o‘zida kuch-qudratni, irodani sezib, 
dadil, faol, o‘ziga nisbatan ijobiy fikrli, aqlli, bosiq bo‘lib borishi tabiiy. 
Kelinchak ham yangi xonadon sharoitiga ko‘nikib borgan sari, uning an’analarini 
muvaffaqiyat bilan o‘zlashtirib borgan sari, turmush o‘rtog‘ining mehrli 
muhabbati, qaynnona va qaynotaning g‘amxo‘rligi, e’tiborliligi oqibatida yanada 
iffatli, sermulohazali, ziyrak va farosatli bo‘lib, o‘zidagi ilgari mavjud ayrim 
salbiy xarakter sifatlaridan qutulishi ham mumkin. Bu – er va xotin uchun oila 
muhitining yangi bosqichdagi ijtimoiylashuv maskani sifatidagi o‘rnini 
isbotlaydi. 
Lekin ayrim oilalarda er va xotin o‘rtasida samimiy, iliq munosabatlarning 
yo‘qligi, tashqi tomondan nomiga oila qurganliklari, ma’nan esa bir-birlariga 
nisbatan beganoday qolganliklari bois bu erda o‘zaro munosabatlar hamisha 
tarang, yuzaki bo‘lib boradi. Tabiiy, bunday munosabatlar nafat ularning o‘ziga 
balki ularni o‘rab turgan boshqa qarindoshlar, ayniqsa, farzandlarga faqat salbiy 
ta’sir etadi , yoshlarning ijtimoiylashuv jarayoniga to‘g‘anoq bo‘lishi ham 
mumkin. “Ko‘cha bolalari”, “tarbiyasi og‘ir bolalar”, voyaga etmay turib 
jinoyatga qo‘l urgan o‘smirlar aksariyat holatlarda aynan shunday oilaviy 
muhitning qurbonlari hisoblandi. 
Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, bolaning ijtimoiylashuvi jarayonida 
maktabgacha tarbiya maskanlari, maktabning roli va ahamiyati ham bor. Lekin 
ulardagi ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligi eng avvalo, oilaviy tarbiyaga 
bog‘liq ekanligini, “Qush uyasida ko‘rganini qiladi” maqolining mohiyatini 
hamma biladi. Maxsus tarbiya maskanlari oldida oiladagi ijtimoiylshauvning 
afzalligi shundaki, oiladagi barcha o‘zaro munosabatlar tabiiy muhitda, insoniy 
munosabatlar tamoyiliga asoslanib amalga oshiriladi. Qolaversa, o‘rtacha 
O‘zbekistondagi oilalarda 3-4 nafardan farzand bo‘lsa, ikki ota va ona uchun 

---

125 
ularga etarli e’tibor berish uchun imkoniyat kengroq, maktab yoki bog‘chada esa 
guruhlardagi bolalar soni ko‘p va ta’lim-tarbiya jarayoni maxsus dasturlar va aniq 
rejim asosida amalga oshirilgani uchun bolalarning bir tekisda rivojlanishi va 
kamol topishi uchun etarli bo‘lmaydi. Demak, oilaviy sotsializatsiyaning 
samaradorligi oila bilan boshqa tarbiya maskanlari o‘rtasida o‘rnatilgan 
hamkorlikdagi uyg‘unlikka bevosita bog‘liq. 
Oila, maktab, pedagog hamkorligi. O‘sib kelayotgan avlodning jamiyat 
normalarini to‘la qonli qabul qilishi, o‘z davrining yaxshi va kerakli kishisi bo‘lib 
etishishi oilaning boshqa rasmiy tarbiya maskanlari bilan o‘rnatadigan to‘g‘ri 
munosabatlari bevosita bog‘liq. Ijtimoiylashuv jarayonida maktabgacha ta’lim 
muaasasalarining o‘rni alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki maktabgacha ta’lim 
muaasasalarining xodimlari bolaning ota-onasi bilan bevosita, har kuni 
muloqotda bo‘ladi va ular maktab ma’muriyatidan fraqli ikki xil funksiyani 
bajaradi: rasmiy va norasmiy. Undan tashqari, tarbiyachining o‘zi ota-onaga 
nisbatan ikki xil holatda bo‘ladi – rasmiy tarbiyachi va samimiy, e’tiborli 
suhbatdosh tarzida. Lekin oila a’zolari bilan maktabgacha ta’lim 
muaasasalarining xodimlarining bitta bola tarbiyasidagi ishlarini uyg‘unlashtirish, 
yaxshi samaraga erishish unchalik oson ish emas. Chunki ikkala tomon bir-biriga 
ishongan taqdirdagi ular o‘rtasida samimiy muloqot bo‘lishi va tarbiyada ijobiy 
natijalarga erishish mumkin. 
Bunday muvaffaqiyatli munosabatlarning bir qator psixologik tamoyillarini 
ajaratish mumkin: 
• avvalo, tarbiyachi ota-onaga farzandini faqat yaxshi tomondan ko‘rsata 
bilishi lozim. Ya’ni, boqchadagi bolaning obrazi ota-ona uchun ijobiy bo‘lsagina, 
ular farzandini xonadonidan yaxshi kayyait bilan olib keladi va uyga 
qaytayotganda ham tarbiyachi bilan iliq xayrlashib, bolaning ham uni hurmat 
qilishi va mashg‘ulotlarga aytganlariga quloq tutishi lozimligiga o‘rgata oladi. 
Aks holda ota-ona og‘rinib bolasini boqchaga olib keladi va uni maktabgacha 
ta’lim muaasasasining tartiblarini menismalikka o‘rgatib qo‘yishi mumkin. 
Demak, birinchi tamoyil – ota-onaga maktabgacha ta’lim muaasasasidagi bola 
to‘g‘risida ijobiy obraz yarata olish; 
• maktabgacha ta’lim muaasasalarining trabiyachilari ota-ona bilan 
kundalik muloqotda bolaning erishgan yutuqlari, qanday bilim, malaka va 
ko‘nikmaga ega bo‘lolganini ko‘rsata olishlari lozim. Masalan, tengqurlari bilan 
muloqotda o‘zini qanday tutgani, do‘stlari mavjudligi, berilgan she’r yoki boshqa 
topshiriqni bugun aynan qay tarzda o‘zlashtira olganligi, kimga qanday yordam 
bera olgani, sotsiometrik maqomi qanday ekanligi hamqida norasmiy tarzda 
ma’lumot bera olishi kerak. Demak, bolaning yutuqlaridan ota-onani xabardor 
qilib borish tamoyili ota-ona bilan tarbiyachining hamkorligini mustahkamlaydi. 

---

126 
• tarbiyachi bolaning uydagi xulqi va yutuqlari yoki kamchiliklarini bilib 
turishi shart. Bu ota-ona bilan ishonchga asoslangan dialog jarayonida aniqlanadi. 
CHunki tarbiyachi bolaning uyda qanday o‘ziniitutishi, odat va qiliqlarini 
bilmasa, unga to‘g‘ri pedagogik yondashuvni tashkil etolmaydi. Ya’ni, uchinchi 
tamoyil – bolaning oiladagi, uydagi maqomini bilish. 
Yuqoridagilarning bola ijtimoiylashuvida inobatga olinishi maktabgacha 
ta’lim muaasasalarining oila bilan yagona shior ostida “Keling birgalikda 
o‘rganaylik!” ishlashga va yutuqlarga erishiga imkon beradi. Bunda asosiy 
manfaatdor tomon va faollik ko‘rsatuvchi birinchi navbatda ota-ona bo‘lishi 
lozimligini unutmaslik kerak. 
Oxirgi yillarda oilaviy ta’limning ahamiyati ortib bormoqda. Ko‘plab 
mamlakatlarda qator qonun hujjatlari va normativ aktlar qabul qilinganki, ularga 
ko‘ra, ota-onaning xohishiga ko‘ra oila muhitida, xonadonda bolaning ta’lim va 
tarbiyasini tashkil etish mumkin. Bunday tarbiyachilarning qonuniy xaq-
huquqlari qounn bilan kafolatlangan. Masalan, “Rossiya Fedaratsiyasida oilaviy 
(uy sharoitidagi) ta’lim to‘g‘risidagi Nizom”, “Uyda ta’lim olishning namunaviy 
Nizomi” kabi hujjatlar mamlakatning “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni bilan 
kafolatlangan bo‘lib, unga ko‘ra agar ota-ona xohlasa, xonadon pedagogi uyga 
kelib bola (lar)ga ta’lim beradi. Bu kabi guvernatkalar xizmatidan foydalanish, uy 
enagalarini yollash kabi tajriba ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda keng quloch 
yoygan. Yurtimiz O‘zbekistonda ham ushbu harakatning dastlabki ayrim 
ko‘rinishlari paydo bo‘lgan. Lekin bizda oilaviy ta’lim alohida ko‘makka muhtoj, 
etim, nogiron bolalr uchun tashkil etilgan. Chunki o‘zbekistonlik bolalar avvalo 
qonunan berilgan imkoniyatlar bois 2-3 yilgacha bevosita onaning ardog‘ida 
bo‘lishi mumkin, bu davrda ikki yoshgacha farzandi bo‘lgan onaga davlat 
tomonidan nafaqa ham tayinlanadi. Agar oilada imkoniyat bo‘lsa, keyingi 
davrlarda bola yana onasi yoki buvilari yordamida katta bo‘ladi, maktabgacha 
ta’lim muaasasalariga jalb etiladi.
Tug‘ilishdan nogironli bo‘lgan, maktabga borish o‘qish imkoniyati 
cheklangan bolalarga esa “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi 
Qonuniga muvofiq, uy sharoitida o‘qitish tashkil etilgan. Bunday pedagoglarga 
qo‘shimcha imtiyozlar ham beriladi, ular 6 soatlik dastur asosida nogiron bolaga 
eng zarur bilim, malaka va ko‘nikmalarni uyda beradilar. Bu ham 
O‘zbekistonning ijtimoiy sohani isloh qilish borasida siyosati bo‘lib, yurtimizda 
birorta bola maktab yoshida ta’limdan chetda qolmaydi. 
Normal taraqqiyotli bolalar maktabgacha ta’lim muaasasalaridan so‘ng 
maktabga jalb etiladilarki, bu erda ham ta’limning hamda tarbiyaning 
samaradorligi oila bilan hamkorlkka tayanishi barchaga ma’lum. SHuning uchun 
ham har bir o‘rta maktabda “Ota-onalar Kengashlari” tashkil etilgan, ularga 

---

127 
kattagina huquq va vakolatlar berilganki, bu “Maktab – oila – mahalla” 
konsepsiyasining amalda ishlashining isbotidir. Lekin bu borada muammrlar yo‘q 
emas, chunki maktab ma’muriyati, pelagoglar har doim ham barcha 
o‘quvchilarning oilasi, undagi sharoitlar, ota-onaning bola o‘qishiga qanchalik 
qiziqishi va manfaatdorligini yaxshi bilmaydi, natijada ba’zan aynan maktab 
yillarida bola psixologiyasi keskin o‘zgarib, u deviant xulqlilar toifasiga ham 
tushib qolishi mumkin. 
Ya’ni, mamlakatimizda Kadrlar tayyorlashning Milliy dasturi hamda Ta’lim 
to‘g‘risidagi Qonun asosida uzluksiz ta’limning barcha bosqichida yoshlarning 
ijtimoiylashuvi jarayoni kechishini unutmaslik, har bir bosqichda uning samarasi 
ijtimoiylashuv usul va vositalarining to‘g‘ri va aniq tanlanishi bog‘liqligi bilish 
katta ijtimoiy ahamiyatga molik ishdir. Zero, bola tarbiyasi va to‘g‘ri ta’limi 
bo‘yicha aniq va asosli bilimlar sohibi bo‘lmish o‘qituvchining oila bilan aloqasi 
qanchalik yaxshi va maqsadli bo‘lsa, bola tarbiyasi ko‘ngildagidek bo‘ladi, bu 
borada aniq tasavvurga ega bo‘lmagan yayrim ota-onalar uchun hayot maktabi 
bo‘lib xizmat qiladi.