Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

Tashkiliy-ma 'muriy 
boshqaruv 
usullari. 
B oshqarishning 
bu 
usuli 
yakkaboshchilik m unosabatlari, intizom va m a s’uliyatga asoslanadi.
T ashkiliy-m a’m uriy 
ta ’sir 
k o 'rsatish - 
bu 
boshqaruvning 
aniq 
boshqarilayotgan o b ’yektga yoki shaxslarga qaratilgan m ajburiy tavsifidir 
to 'g 'rid a n -to 'g 'r i 
m a ’m uriy 
ko'rsatm alaridir. 
B oshqacha 
qilib 
aytganda, 
korxonaning rahbari o 'z ig a b o'ysundiruvchi sex rahbariga, sex rahbarlari shu 
sexdagi ishlab chiqarish uchastkalarining ustalariga bevosita bajarilishi zarur 
b o 'lg an k o 'rsatm alam i berish m um kin va bu k o 'rsatm alar bajarilishi lozim. Bunday 
ko 'rsatm alar ju m lasig a m ahsulot turlarini rejaga asosan bir m arom da ishlab 
chiqarishni yuqori darajada tashkil qilish, m ahsulot sifatini yaxshi lash, m ehnat 
m e ’yorlarini o 'z
vaqtida k o 'rib chiqish, m ehnat intizom ini m ustaxkam lash va 
boshqa tez xal qilinadigan m asalalar to 'g 'risid a g i k o 'rsatm alar kiradi.
Quyi p o g 'o n a rahbarlari bajarilishi shart b o 'lg an farm oyish va k o'rsatm alam i 
berish, ulam ing bajarilishini nazorat qilish, norm alarni ishlab chiqish, xodim larni 
t o 'g ’ri tanlash va joy-joyiga q o 'y ish , ishchilam i bir joydan boshqa jo y g a o'tkazish, 
taqdirlash yoki jazo lash yuqori p o g ’ona rahbarlarining vazifasiga kiradi.
R espublikam iz bozor iqtisodiyotiga o ’tish m unosabati bilan kadrlar 
m asalasini yaxshilash davr talabi b o 'lib qoldi. R espublikada kadrlam i tanlash va 
ulam in g m alakasini oshirish ishlarini yaxshi y o 'lg a q o 'y ish borasida b ir qator 
k o 'z g a k o 'rin arli ishlar am alga oshirildi.
Ijtimoiy-psixologik usul. Bu usul m ehnatkashlam ing ishlab chiqarishni 
boshqarishda keng m iqyosda ishtirok etishiga asoslangan b o 'lib , bu usulni 
qo 'llash d an asosiy m aqsad jam o alard a so g 'lo m ijtim oiy-ruhiy m uxit yaratishdir. 
M ehnat jam oalarida ijtim oiy-ruhiy m uxitning holati chiqqan nizolar soni bilan 
belgilanadi.
N izo- bu rahbar, ishchi va boshqa xodim lar orasida m uayyan m asalalam i hal 
qilishda tam onlam ing bir-biri bilan bir yechim ga kela olm aganligini bildiradi.
Jam oa a ’zolari orasidagi nizolam ing k o 'p ch ilig i ishlab chiqarishning 
qoniqarsiz tashkil qilinganligi, rahbarlam ing ish jarayonida o 'z ig a bo'ysunuvchi 
jam o a a ’zolam ing ruhiy holatlarini hisobga olm aganligi, zarur ish sharoitining 
yaratilm aganligi va boshqa sabablar natijasida vujudga keladi. N izolar qanchalik
82

---

k o ‘p b o 'ls a , m ehnat jam o alarid a ijtim oiy-ruhiy m uhit shunchalik yom onlashadi. 
M ehnat jam oalarida nizo chiqaruvchi ayrim shaxslar b o 'lish i turgan gap. Bunday 
shaxslar ish paytida foydali m ehnat bilan shug'ullanish o 'm ig a , o'zlarining 
nizolarida k o 'rsatilg an m asalalar rahbar xodim lar tom onidan qanday qabul 
qilinayotgani to 'g 'ris id a gapirib ham o'zlarin i, ham boshqalam i ishdan ch alg 'itib , 
ishlashiga xalaqit beradilar. Bunday xol ikki shaxsning k o 'rish jarayoni b o 'lib , 
ularning nizolari rahbar xodim lar yoki jam o at o 'rto q lik sudi kengashi k o 'rib chiqib, 
kim haq, kim nohaqligini aniqlab, shu m asala yuzasidan chiqarilgan hukm
natijalarini tushuntirib, ularning shu hukm lam ing to 'g 'rilig ig a iqror b o ig u n c h a
davom etadi. B unday n o so g 'lo m vaziyat jam o a a ’zolarining barchasiga yetib 
boradi. B undan ayrim ishchi xodim lar vaqtincha m anfaatdor b o 'lib , ularning 
ichidan o 'z la rig a yoqm agan shaxslar ustidan g 'iy b a t uyushtirib vaziyatni 
jiddiylashtirishga harakat qiladilar. B ularning hamm asi m ehnatkashlar kayfiyatiga 
salbiy ta ’sir qiladi, ularni asabiylashtiradi, natijada ijtim oiy- ruhiy vaziyat 
yom onlashadi. Bu esa o 'z -o 'z id a n ishga salbiy ta ’sir k o'rsatadi.
M a ’lum ki, 
tu rg 'u n lik
davrida jam oalarning 
ijtim oiy 
ruhiy m uhitini 
yaxshilashga yetarli darajada e ’tibor berilm as edi. U yillarda m a ’m uriy 
buyruqbozlik boshqarish usuli hukm surar edi. Bunday boshqaruv usuliga ishchilar 
ko'nikib, o 'zlarig a nisbatan rahbarlam ing q o 'p o l gaplariga axam iyat berm as edilar. 
Buni o 'sh a zam on talabi taqazo etar edi.
D em okratiyalash, oshkoralik sharroitida barcha eski ish uslublarriga chek 
qo'yiladi. H ozirgi sharoitda rahbar faqat o 'z sohasini yaxshi bilibgina qolm ay, balki 
yaxshi tashkilotchi, ruxiyatchi (psixolog), tarbiyachi va ijtim oiy yetakchi b o im o g 'i 
lozim. Buning uchun har b r rahbar xodim: sotsiolog, ruhiyat, pedagogika fanlarini 
m ustaqil egallashi kerak. Buni hayotim izdagi jid d iy o 'zgarishlar, inson om ilining 
faollashuvi, jam oalarning o 'z -o 'z in i boshqarish sharoitida ular bilan ishlash taqazo 
qiladi. Jam oaga a ’zo b o 'lg a n har bir shaxsning qalbiga y o 'l topa bilishi rahbar ish 
faoliyatida asosiy axam iyatga ega. B uni bilgan rahbar o 'z jam o asi ichida m ehnat 
jarayonida vujudga keladigan xar xil nizolam i jam oada, jam o at tashkilotlari bilan 
birgalikda, yuqori tashkilotlarga chiqarm asdan o 'z id a hal qilishga qodir bo'ladi.
B unday rahbar o 'z ishini to 'g 'r i tashkil qilgan b o 'lib , jam o a oldiga q o'yilgan 
m aqsad va reja topshiriqlarini o 'z vaqtida m uvaffaqiyatli bajaradi. Jam oalarda 
so g'lom ruxiy m uhit yaratish uchun rahbar quyidagilarga: har bir ishchi xizm atchi 
xodim larning shaxsiy fazilatlarini, yoshini inobatga olishi, ishchilar o'rtasid ag i 
ham korlikni v a o 'z a ro yordam ni bir-birlari bilan cham barchas b o g 'laydigan 
ijtim oiy aloqa m arom ini, iqtisodiy m usobaqani tashkil etishga, m ehnat jam oalarida 
ish faoliyatini pirovard natijalari uchun har bir ishchining m a ’suliyat sezish 
tuy g 'u sin i m ustaxkam lashga, jam o a a ’zolarining yuqori unum li m ehnat qilishi, 
Uning ijodiy g 'ay ratin i kuchaytirish uchun qulay ijtim oiy sharoitlam i yaratishga

---

e ’tibor berishi zarur, chunki faqatgina iqtisodiyotni qayta qurish bilan ahvolni 
o 'n g la b b o 'lm aydi, buning uchun butun boshqaruv apparatini ham qayta qurish 
darkor.
Iqtisodiy m uam m olam ing yechim i uning ham m a vaqt har tom onlam a 
(kom pleks) yondoshishni taqazo etadi.
Shu nuqtai nazardan qaraganim izda, bozor iqtisodiyotining ijobiy natijalarini 
ta ’minlash uchun hech b o 'lm ag an d a yana kam ida ikki sharoitda-birinchisi, bozor 
iqtisodiyotini zam onaviy talablarga m oslab m ahalliy shart-sharoitni hisobga olgan 
holda bashqarib borish, ikkinchisi, ham m a soha va tarm oqlarda uzuluksiz, aql- 
idrok, raqobat bilan m ehnat qilish zarur.
A lbatta, bozor sharoitida boshqarish jarayoni o'zg aru v ch an b o 'lg an lig i uchun 
boshqaruvchilarga o ‘zgarm as-standart m aslahat berishning iloji y o 'q . A m m o, 
bozom ing tub m a ’nosidan kelib chiqayotgan,ko‘pchilikka m a ’lum b o 'lg an hayotiy 
tav siy alarb ajarilish i shart deb o'ylaym iz. B ulardan b a ’zilarini sanab o'tam iz: 
-m ustaqil respublikam izning O liy M ajlis ham da xalq noiblari faolligini yanada 
oshirib, iqtisodiyot rivojlanishi uchun zarur b o 'lg an qonunlarim iz zanjirini ishlab 
chiqish, ulam i joy lard a jo riy etilishini ta ’m inlash zarur.
-Prezident farm onlari, ijro etuvchi hokim iyat qarorlari tezkorlik bilan so 'zsiz 
bajarilishi lozim;
-m ahalliy xokim iyat bilan davlat hokim iyati bir y o 'n alish d a ish olib borishlari va 
ishlab chiqarish ja ra y o n id a ularga b o g 'liq b o 'lg a n qator m uam m olam i to 'g 'r i 
yechib berishlari shart.
Hozirgi davr boshqaruvida iqtisodiy dem okratiyaga asoslangan ishlab 
chiqarish raqobati q anchalik tez rivojlansa, shunchalik tez bozor iqtisodiyoti 
sam aradorligi k o 'z d a tashlana boshlaydi.
A vvalo aql-idrok bilan astoydil m ehnat qilish kerak. B uyruqbozlik yoki 
quruq chaqiriqlar bilan iqtisodda yuksalish b o 'm asligini hayotim iz tajribasidan 
o'tkazganm iz. M oddiy n e ’m atlar 
yaratish, m ahsulot ishlab chiqarish, xalqqa 
xizm at k o 'rsatish tizim larida yakka xokim likni butunlay y o 'q o tish va ular orasida 
haqiqiy iqtisodiy ishlab chiqarish raqobatini vujudga keltirish zarur. A ks holda 
halol m ehnat qilib, m o d d iy n e ’m at yaratgan ishlab chiqaruvchilar ham da peshona 
teri bilan pul topgan is te ’m olchilar yutqazib, o 'rta d a turgan vositachilar boyib 
ketaveradi. B unday h o ld a bozor iqtisodiyoti siyosatiga nisbatan m uhabbat o 'rn ig a 
nafrat tu g 'ilad i. N atijada bozor iqtisodiyotiga aylantirish ju d a o g 'ir ham m ushkul 
ishga aylanishi turgan gap.
X alq ehtiyojini qondirish uchun m ustaqil respublikam iz xazinasini boyitish 
m aqsadida faoliyat k o 'rsa ta d ig a n har qanday yaratuvchi ishlab chiqarish korxonasi, 
soha va tarm oqlarga yashil y o 'l ochib berib, ulam i oyoqqa turib olgunlariga qadar 
davlat va hokim iyat tom onidan yordam berib turish lozim. A yni vaqtda bozor tan
84

---

olm aydigan, faqat ishlab chiqarish uchun ishlab chiqaradigan, ayniqsa, davlatdan 
qarz b o 'lib (dotatsiya xisobiga) ishlaydigan korxonalam i zudlik bilan y o 'qotish, 
ular o 'm ig a m ulkchilikning yangi shakllariga asoslangan ishlab chiqarishni tashkil 
etish m aqsadga m uvofiqdir.
Talab va ta k lif keng jo riy etilishidan davlat va xokim iyat tom onidan q o 'lla b - 
quvvatlash ham da uni ilm iy asosda aniq hisob-kitob orqali boshqarib borish talab 
etiladi. Y a ’ni barcha tum an, viloyatlarda va butun m am lakatim iz b o 'y ic h a qanday 
m ahsulotlar o 'zim izd a ishlab chiqariladi-yu, qanday tovarlar xorijdan olib 
keltiriladi, degan m akro-m arketing savollariga jav o b berishim iz darkor.