Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

N a z o ra t sa v o lla ri:
1. 
X om ashyo tushunchasiga izoh bering.
2. 
A sosiy xom ashyo va yordam chi m ateriallar nim a?
3. 
Sanoatdagi xom ashyolar qanday turlarga bo'linadilar?
4. 
Q ishloq x o 'jalig i xom ashyosi qanday turga b o ’linadi?
5. 
Im port o'm ini bosuvchi loyihalam i am alga oshirishda m ahalliy xom
ashyoning roli nim ada ifodalanadi?
6. 
Sanoat kooperatsiyasi deganda nim ani tushunasiz?
7. 
Y angi turdagi m ahsulotni o'zlashtirishda xom ashyoni to'g'ri tanlash 
qanday darajada olib boriladi?
8. 
X o m a s h y o s in i tayyorlash maskanida qabul qilish tartibi qanday?
9 .
P ax ta xom ash y o sin i zonalar b o ’yicha qabul qilish qanday am alga 
oshiriladi?
10 
K ontraktatsiya shartnom asi nim a?

---

I I I .B O B . I S H L A B S H I Q A R I S I I N I T E X N I K A V I Y R I V O J L A N T I R I S H  
V A T A S H K I L Q I L I S H _________________________
12.Yangi texnikani yaratish va o ’zlashtirish.
13.Ilm iy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini tashkil etish.
14.Ixtiro va ratsionalizatorlik faoliyati. Ishlab chiqarishni konstruktorlik 
tayyorlashni tashkil etish.
T a y a n c h ib o r a la r : 
Ishlab chiqarishni texnik tayyorlash, yangilik kiritish 
loyihasi, 
Ilmiy 
tadqiqot, ilm iy-tadqiqot 
va 
tajriba 
konstruktorlik 
ishlari, 
ratsionalizatorlik faoliyati, 
vctiro, kashfiyot.
12 .Y a n g i te x n ik a n i y a r a tis h va o ’z la s h tir ish .
Y angi 
m ahsulotni 
yaratishni, 
ishlab 
chiqarishning 
texnik 
bazasini
rivojlantirishni va uni tashkil qilishni takom illashtirishni ta ’minlovchi texnik 
tashkiliy tadbirlam ing y ig ’indisi ishlab chiqarishni texnik tayyorlashni anglatadi. 
Ishlab chiqarishni texnik tayyorlash korxonada texnik rivojlanish rejasining 
bajarilishida o ’z ifodasini topadi. Bu reja korxonaning biznes rejasida ham o ’z 
aksini topib, uning bo ’lim lari quyidagilardan iboratdir:
- ilmiy izlanish, konstruktorlik ishlarini o ’tkazish;
- yangi m ahsulot turlarini yaratish, ishlab chiqariladigan m ahsulot 
sifatini oshirish;
- ilg ’or texnologiyani ishlab chiqarishda tadbiq qilish, ishlab 
chiqarish jarayonlarini m exanizatsiyalashtirish va avtom atlashtirish;
- m ehnatni ilm iy tashkil qilishni tadbiq qilish;
- ishlab chiqarishni boshqarish, rejalashtirish va tashkil qilishni 
takom illashtirish.
Ishlab chiqarishni texnik tayyorlash quyidagilarga b o ’linadi:
1) 
ilmiy izlanishli tayyorlanish,
2) 
loyihali konstruktorlik tayyorlanish,
3) 
texnologik tayyorlanish,
4) 
m oddiy tayyorlanish,
5) 
tashkiliy rejali tayyorlanish.
B iror bir vazirlikka qarashli korxonada shu vazirlik to p sh irig ’iga asosan 
izlanishlar asosida ilm iy izlanishli tayyorlanish o ’tkaziladi. Izlanishlar texnik,

---

V
texnologik, iqtisodiy, psixologik va ijtim oiy m uam m olarda o ’tkazilishi mum kin. 
Bunda xarajatlar va sam aradorlik aniqlanadi.
Firm aning yangilik kiritishdan foydalanish sohasidagi faoliyatini tashkil 
qilish alohida bosqichlardan iborat g ‘oyat m urakkab tadbirlardan tashkil topadi, 
ular um um an yangilikning yashash davriga ta ’sir k o'rsatadi. L oyihaviy yondashuv 
butun ilm iy ishlab chiqarish doirasini chiqishga asoslanadi, unda yangiliklam i 
ishlab 
chiqish, 
yaratish, 
tatbiq 
etish 
va 
tarqatishdan 
tortib 
m ahsulotni 
foydalanishdan olib tashlashgacha b o ‘lgan jarayon tushuniladi. Innovatsiya 
b o 'y ich a ilm iy-ishlab chiqarish davra tushunchasi prinsipial texnik-texnologik 
tizim lar ham da tajribali nam unalar alm ashuvi va uskunalarning mavjudlarini 
alm ashtirishga tegishlidir.
Ishlab chiqarishdagi texnologik qarorlar, texnika va tayyor m ahsulotlar 
m odellarining doiraviy aylanishi va alm ashuvi innovatsion jarayonning asosiy 
m azm uni hisoblanadi. Ishlab chiqarish tizim larining yashash davri ishlab chiqish 
bosqichidan boshlanadi. Bu erda ilm iy tadqiqotlar, tajribaviy nam unalam i tuzish va 
yaratish, sinovlam i o 'tk azish am alga oshiriladi.
M ahsulot m urakkablashgani va m odem izatsiyalangani sari bu bosqich 
borgani sari kattaroq aham iyat kasb etadi. B irinchi bosqich seriyali ishlab 
chiqarishga o 'tish to ‘g ‘risida qaror qabul qilish bilan yakunlanadi. M ahsulotning 
ilm iste ’m oli qancha yuqori b o ‘Isa, kichik seriyali ishlab chiqarishning roli va 
q o ila n ila y o tg a n texnologik qarorlam ing egiluvchanligi va m oslashuvchanligi 
shunchalik yuqori.
K eyingi bosqich ishlab chiqarishni texnologik tayyorlash va texnologiyalam i 
tanlashni o 'z ichiga oladi. Y angi m ateriallar va m ahsulotlam i ishlab chiqarishni 
o'zlashtirish usulini tanlashga ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy tayyorgarligini 
tashkil qilish tizim i va zarur texnologik uskunalarning tarkibi katta ta ’sir k o'rsatadi. 
Ishlab chiqarishni texnologik tayyorlashning yagona tizim i (IC H TTY A T)ga 
m uvofiq m ahsulotlam i om m aviy v a seriyali ishlab chiqarishga texnologik 
tayyorlash texnologik jarayonlam i ishlab chiqish, jih o zlam i loyihalashtirish va 
ishlab chiqarish, m ahsulotning tajribaviy nam unasini ishlab chiqarish va sinovdan 
o'tkazish, um um an ishlab chiqarish tizim ini tashkil qilish va vujudga keltirishni 
o 'z ichiga oladi.
Texnologik jarayonni ishlab chiqishda ta ’sir ko 'rsatish usullari operatsiya 
turlari va ularning izchilligi, m ahsulotlar oraliq turlari, detallar yoki qism larni olish 
usullari belgilanadi. N ihoyat, jarayonning asosiy, yordam chi va yakuniy bosqichlari 
birlashtiriladi. Texnologik uskuna, uning texnik ta ’riflari (quvvati, ishonchliligi, 
unum dorligi) yoshi, eskirish darajasi, ta ’m irlanishning texnologik ta ’riflari 
b o 'y ich a tanlab olinadi.
149

---

Y angilik kiritish loyihasini am alga oshirish uchun texnologik yechim ni 
tanlash m uqobillik asosida am alga oshiriladi. Tanlash m ezonlari g ‘oyatda turli- 
tum an, am m o m oliyaviy m aqsadga m uvofiqlik va texnologik am alga oshirilishi hal 
etuvchi hisoblanadi. Buni odatda qabul qilinayotgan loyihaning rentabelligi, uning 
texnologiya, uskunalar, asboblar, jihozlar, ijrochilam ing sifati va soni jihatidan 
am alga oshirish m um kinligi tushuniladi
Ilm iy tadqiqot - yangi bilim lam i ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati 
turlaridan biri. U nga o b ’yektivlik, ishonchlilik, aniklik xos. Ilm iy tadqiqot hamm a 
shartlarga am al qilib takrorlanganda ham isha birdek natija beri-shi, bahs 
etilayotgan m asalani isbotlashi lozim. Ilm iy tadqiqot bir-biri bilan boglangan ikki 
qism — tajriba va nazariyadan iborat. Ilm iy tadqiqotning asosiy kom ponentlari: 
m avzuni belgilash, m avjud axborotni, tadqiqot sohasidagi shartsharoit va 
m etodlam i, ilm iy farazlam i oldindan taxlil etish, tajriba o 'tk azish , olingan 
natijalam i taxlil etish va um um lashtirish, kelib chiqqan farazlam i olingan dalillar 
asosida tekshirish, yangi fakt va qonunlam i ifodalab berish, ilm iy bashorat yuritish. 
Ilmiy tadqiqotlam i fundam ental va am aliy, m iqdoriy va sifatiy, noyob va kom pleks 
tadqiqotlarga aj-ratish keng tarqalgan. Ilm iy tadqiqotlam ing m etod va tajribalari 
fanning o 'zid ag in a emas, balki k o 'p g in a iqtisodiy va ijtim oiy m asalalam i qal 
qilishda ham keng qo'llaniladi.
Ilm iy tadqiqotlar natijalaridan foydalanish darajasi fan 
va texnika 
yutuqlarini ishlab chiqarishni jo riy qilishni tashkil qilishga bog'liq.B u jaray o n esa 
fan texnika yutuqlarini realizatsiya qilish davrining m azm uni va xususiyatlarida o'z 
aksini topadi.Fan va texnika yutuqlarining 
realizatsiya 
davri 
ilm iy-tadqiqot 
ishlari,tajriba nusxani loyihalashtirish va sinash.joriy qilish bosqichlaridan iborat. 
"Fan-texnika-ishlab chiqarish-qo'llash" jarayoni uskunaning ilm iy-ishlab chiqarish 
va hayotiy davridan iborat.
A m aliy-ilm iy-tadqiqot ishlari yangi texnika,texnologiya va m ahsulot 
yaratish 
im koniyatlari haqida m aT um otlar beradi. T ajriba-loyiha ishlari esa 
bilim lam i m oddiylashtirish vazifasini hal qiladi.B unda tajribada nusxa yoki 
yangi qurilm a yaratiladi.U ning texnik hujjatlari tayyorlanadi.Y angi uskunani ishlab 
chiqarish texnologiyasi korxona sharoitlariga m oslashtirilgan holda esa fan- 
texnika yutuqlari natijalari ishlab 
chiqarishda 
o'zlashtirilgan bo'ladi.Y angi 
texnikani qo'llash (foydalanish) iqtisodiy,ijtim oiy va boshqa ijobiy natijalar 
olinishini ta'm inlaydi.K eyin esa texnika eyiladi,m a'naviy eskiradi 
va ishlab 
chiqarishdan olinadi. "Fan-texnika ishlab- chiqarishni qo'llash" jaray o n id a joriy 
qilish m uhim o'rin tutadi.T exnikaning yangi turlarini jo riy qilish deganda uni 
kerakli m asshtabda, konkret 
korxonada 
ishlab 
chiqarish 
tushuniladi.Ilm iy 
natijalam i jo riy qilishda ishlab chiqarishning texnikaviy v a tashkiliy darajasi 
m uhim
om il 
hisoblanadi.B u 
omil 
esa 
ishlab 
chiqarishni 
tashkil

---

qilish,bosliqarish,texnologiya 
usullari,m ehnat 
vositalari 
va 
predm etlari 
progressivligini xarakterlovchi kom pleks tushunchadir.