Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

V I I B O B . S A N O A T K O R X O N A L A R I D A M E H N A T V A IS H H A Q I N I  
T A S H K I L E T I S H .
2 3 .M E H N A T N I I L M I Y T A S H K I L E T I S H .
23.1.Sanoat korxonalarida m ehnatni 
ilm iy tashkil 
etishning 
asosiy 
y o ’nalishlari.
23.2. M ehnatni m e ’yorlashtirish usullari.
23.3.Ish vaqtini kuzatish usullari: ish vaqtini suratga olish v a xronom etraj.
T a y a n c h ib o ra la r : 
M ehnatni ilm iy tashkil, m ehnatni m e ’yorlashtirish, 
m ehnatni texnikaviy m e ’yorlashtirish, ish vaqti, texnikaviy vaqt norm asi, operativ 
vaqt, jam lash m etodi, xronom etraj, ish vaqtini fotografiya qilish
2 3 .1 .S a n o a t k o r x o n a la r id a m e h n a tn i ilm iy ta sh k il e tis h n in g  
a so siy y o ’n a lish la r i.
M ehnatni tashkil etish - nazariya va am aliyotga asoslangan holda korxonada 
ish jarayoni unsurlarini uyushtirish tartibi va tam oyillari. M ehnatni tashkil etishning 
iqtisodiy vazifalariga m illiy iqtisodiyotda inson va m oddiy resurslardan oqilona 
foydalanish, m ahsulot ishlab chiqarishni v a uning sifatini oshirish; sanitariya- 
gigiyena va ruhiy-fiziologik vazifalariga ishchi-xodim lar so g ‘lig ‘ini m uhofaza 
etish, m ehnat sharoitlarini belgilangan standart va m e ’yorlarga m osligini 
ta ’m inlash; 
ijtim oiy vazifalariga m ehnatning m azm uni, uning ijodiyligini, 
kishilam ing m a ’naviy kam ol topishini rivojlantirish, ularning ijtim oiy m uhofazasini 
tashkil etish; tashkiliy vazifalariga har b ir ish joyini tashkil etishda ergonom ik 
talablarga m uvofiqlikni ta ’minlash kiradi.D astlab, am erikalik m uhandis va olim 
F .U .T eylor (1856-1915) m ehnatni "ilm iy boshqarish" m uam m osini am aliy jih atd an
asoslab bergan v a o 'z konsepsiyasining asosiy qoidalari va tam oyillarini "Fabrikani 
boshqarish" (1919) va "K orxonani ilm iy bo-shqarish asoslari" (1911) deb 
nom langan asarlarida bayon qilgan. K eyinchalik am erikalik F. K. G ilbert (1868—
1924), X. E m erson (1853-1931), G enri Ford (1863—-1947) ham m azkur m uam m o 
yechim iga o 'z hissalarini 
qo'shishgan. 
M ehnatni 
tashkil 
etish— m ehnat 
m unosabatlarini tashkil etish ham da m ehnatning ashyoviy unsurlarini tashkil 
etishga ajratiladi. B u darajalam ing har biri m ehnat taqsim oti va u nga m os keladigan 
m ehnat kooperatsiyasi kabi tushunchalar bilan b o g 'liq . B ozor iqtisodiyoti 
sharoitida m ehnatni tashkil etish quyidagi tam oyillar asosida am alga oshiriladi: 
shaxsni 
kam ol toptirisb 
(har b ir insonda individual 
sifat ko'rsatkichlari 
rivojlanishini ta ’m inlash); xavfsizlik (ishchi o 'z ish joyida, so g 'lig 'ig a , darom adiga, 
ish bilan ta ’m inlanishiga kafolat beruvchi xavfsizilikka ishonch hosil qilishi);
213

---

adolat (korxona m ehnat natijalarida har b ir ishchining m anfaatlari ifodalanishi). 
M ehnat, dastlab, ishlam ing tarkibi, m azm uni, hajm i va intensivligiga, ish vaqtidan 
foydalanish darajasi va asbob-uskunalar m urakkabligiga qarab inson im koniyatlari 
ham da kasbiy tayyorgarligiga binoan tashkil etishni talab qiladi. M ehnat 
sharoitlarini tashkil etish — dam olish va m ehnat rejim i, ishlab chiqarish 
m adaniyatini oshirish kabi tadbirlar bilan aloqador. M ehnatni tashkil etishe tizim ida 
kadrlam i kasb talablarga asosan tanlash, shaxsiy sifatlarini inobatga olish, kadrlam i 
tayyorlash, joy-joyiga q o 'y ish , m alakasini oshirish kabi m asalalar hal etiladi. 
A yniqsa, 
m ehnatning 
ijtim oiy-iqtisodiy 
rag 'b atlari, 
xodim larning 
jam oa 
boshqaruvida ishtirok etishini ta ’m inlash m uhim aham iyatga ega; ish o'rnini 
jihozlash — barcha asosiy va yordam chi texnologiya uskunalari, m oslam alar, 
asboblar, ish mebellari va m axsus qurilm alam i optim al jo y lash tirish g a alohida 
e ’tib o r beriladi. M ehnatni tashkil etishning m uhim y o 'n alish i — intizom dir. 
K ishilam ing q o 'y ilg an m aqsadga erishish y o 'lid ag i 
m ehnati, harakati va 
intilishlarining birlashuvi, ish jo y ig a o 'z vaqtida kelishi va ketishi bilan birga 
belgilangan tcxnologiyaga rioya qilishi, m ahsulot sifatini, ishlab chiqarishdagi 
m ehnat rejim ini ta ’m inlash, m ehnat unum dorligini oshirishga intilish intizom 
talablariga kiradi. M ehnat intizom i yuzlab va m inglab xodim lam i um um iy reja 
asosida ishlaydigan va um um iy m aqsadga intiladigan yagona jam o ag a birlashtiradi. 
M ehnatni tashkil etishning eng ilg 'o r usullarini q o 'llash va m ehnatni to 'g 'r i tashkil 
etish, bozor iqtisodiyoti sharoitlarida raqobatda yengib chiqishning asosiy 
om illaridan biri hisoblanadi, korxonlarda ishlab chiqarish sam aradorligini 
oshirishga y o 'l ochadi.
M ehnatni ilm iy tashkil etish hozirgi zam on fanining ilg 'o r yutuqlari, 
tajribasiga tayangan holda m aterial va texnikadan unum li foydalanib m ehnat 
unum dorligini oshirish, ish vaqtidan v a dastgohlardan oqilona foydalanish, 
ishchilarga qulay sharoitlar yaratish, ishlab chiqarishni to 'x to v siz ishlashiga 
erishish kabi m ukam m al chora - tadbirlar m ajm uasidir.M ehnatni ilm iy tashkil 
etishning asosiy elem entlariga quyidagilar: m ehnatni oqilona taqsim lash natijasida 
quyidagilarga erishishim iz m um kin, m ehnat va m aterial sarflarini kam aytirish, 
m ehnatni m azm unini oshirish, zeriktiriladigan ishlardan xalos qilish, toliqishni 
kam aytirish va m alakani oshirish.M ehnatni ilm iy tashkil etishning asosiy 
om illaridan yana biri ishchi jaray o n lam i optim allashtirish va ish joylarining xizm at 
chegarasini aniqlash.B uning uchun hozirgi paytda har b ir korxonada ish joylari 
tahlil 
qilinadi, ularni takom illashtirish esa ilg 'o r texnika-texnologiya va 
kom pyuterlardan foydalanishga asoslanadi.M ehnatni ilm iy tashkil etishda m ehnatni 
ilg 'o r usullaridan foydalanish, ishni to 'g 'r i tashkil etish v a ish vaqtini to 'g 'r i 
taqsim lash, tajribalam i om m alashtirish va uni o 'rg an ish asosiy om illardan 
biridir.M ehnatni tashkil etishning asosiy elem entlaridan biri b o 'lg 'u s i kadrlam i
214

---

tayyorlash 
va 
ularni 
m alakasini 
oshirish, 
m ehnatni 
tashkil 
etishni 
takom illashtirishning 
m uhim
om illaridan 
biridir.H ozirgi 
kunda 
M ustaqil 
O 'zbekistonni har tom onlam a m ustahkam lanishining asosiy om illaridan biri ham 
diniy, ham dunyoviy bilim lam i o ‘zida m ujassam lashtirgan, iqtisodiyotga oid 
bilim lam i puxta egallagan, jah o n andozalariga mos keladigan kadrlam i tayyorlash 
va qayta tayyorlash, m alakasini oshirish hisoblanadi. M ehnatni ilmiy tashkil etishda 
m ehnat sharoitlari, ish joyini yoritish, isitish, shovqin, vibratsiya ham da sanitariya- 
gigiena, m aishiy xizm at m uhim aham iyat kasb etadi.
Y uqorida k o'rsatilgan om illardan tashqari ishchilam i dam olishiga sharoit 
yaratib berish va ularning so g 'lig ig a e ’tibor berish ishlab chiqarish sam aradorligini 
oshirishga ta ’sir qiladi.Y osh ishchilam i o 'z ishlariga sodiqlik bilan qarashi, ishda 
tartib saqlashi ham m ehnatni ilm iy tashkil etishning tashkiliy elem entlaridan biridir.
M ehnatni ilm iy tashkil etishning asosiy y o 'n alish lari quyidagilardan iborat:
1.Tashkil qilish usullarini ishlab chiqishda bozor iqtisodiyotining yangi 
usullarini, fan va texnikaning, ishlab chiqarishning ilg 'o r usullaridan foydalanish 
natijasida bir dona m ahsulot uchun m ehnat sarfm i aniqlash tadbirlarini tuzish.
2 .M ehnatni ishchilar orasida taqsim lashda sam arali usullardan foydalanish. 
H ar b ir ishchini o 'zin in g sohasi b o 'y ic h a ish bilan ta ’m inlash, m ehnatni jam o a 
bilan birgalikda tashkil etish, bir necha kasbni egallash va ulam i bir-biriga b o g 'lab
olib borish.
3 .M ehnatni m e’yorlashni takom illashtirish. A gar m e ’y orlar qo'llanilm agan 
b o 'lsa , ishlab chiqarish texnik sharoitlar yaratilm agan b o 'ls a , ishlab chiqarishda 
tashkil qilish im koniyatlari hisobga olinm agan b o 'lsa, texnik va iqtisodiy hisobotlar 
to 'g 'r i b o 'lm asa m ehnatni ilm iy tashkil etib bo'lm aydi.
4 .M ehnat sharoitlarini tubdan yaxshilash uchun quyidagilam i ta ’minlash 
zarur: sanitariya-gigiena va sanoat estetikasi, m ehnat sharoitini yaxshilash, dam 
olishni tashkil etish.
• 
5.K orxonaning 
ilg 'o r ishchilarini 
m otivatsiyalash 
natijasida, 
m ehnat 
intizom i, bir - biriga m unosabati yaxshilanadi.
K orxonalarda M ITning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:
• 
ishlab turgan texnika va texnologiyalardan ratsional 
ravishda 
foydalanish;
• 
texnologiya sikli doirasidagi ayrim vazifalam i kom binatsiyalash;
• 
xodim larni tanlash va m alaka darajasiga qarab ish joylariga q o 'yish;
• 
m ehnatning ilm iy jih atd an asoslangan uslublarini ishlab chiqish va 
jo riy etish;
• 
ish joylarida ishchilarga m aksim al darajadagi ishlar va m aksim al 
darajada ishlash va ularga shart-sharoitlar yaratib berish;
215

---

• 
ishlab chiqarish jaray o n id a eng m uhim b o 'lg a n ichki b o 'g 'in
(jam oalar) faoliyatini yaxshilash va m aqbul shakl uslublaridan foydalanishning 
oqilona ish tartiblarini tatbiq etish asosida yangi uslublardan foydalanish, x o 'jalik
ehtiyojlarini qondirish va ulardan foydalanish m anfaatdorligini oshirish uchun 
m oddiy va m a ’naviy rag'batlantirish;
. 
m untazam ravishda xodim lar m alakasini oshirish va ilg 'o r ish 
uslublarini tadbiq etish;
• 
ishchilam i norm al sharoitda m ehnat qilishlari uchun qulay sanitariya- 
gigiena, psixofiziologik, estetik m ehnat m uhofazasini ta ’m inlash kabi tadbirlam i 
yaratib berish;
• 
oqilona m ehnat qilish va dam olish rejalari jadvalini tuzish va
jo riy etish.