Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

2 1 . 2 . E n e r g e t ik a x o ’j a l ig i n i t a s h k il q ilis h v a en e rg iy a  
ta ’ m in o tin i r e ja la sh tir ish
K orxonada 
energetika 
x o ’jalig in in g
asosiy 
m aqsadi 
b o ’lib 
texnika 
xavfsizligini ta ’minlash b o ’yicha korxonada barcha turdagi energoresurslardan 
foydalanib, ularni sam arali ishlab chiqarishga etkazishdan iborat. Energiyaning 
asosiy turlari b o ’lib quyidagilar hisoblanadi:
-elektroenergiya;
-qattiq, suyuq va gaz holatidagi issiqlik;
-energiya: issiqlik suv va b u g ’ issiqlik energiyasi;
Energo-resurslarga quyidagilar kiradi:
-elektr toki;
-turli bosim dagi siqilgan xavo;
-tabiiy gaz;
-issiq suv va b u g ’.
196

---

V
K orxonada iste ’mol qilinadigan energoresurslar tashqaridan sotib olinishi 
yoki korxonada ishlab chiqilishi m um kin. K orxonada clcktrocnergiya korxona 
elektrostanstiyasida, b u g ’ va issiq suv b u g ’xonalarda, gaz esa gaz generatorlarida 
ishlab 
chiqarilishi 
m um kin. 
A m m o 
doim iy 
ravishda 
energiya 
bilan 
ta ’m inlashishning takom illashgan usuli m arkaziy punktlardan foydalanishdir.
K orxonada energetika x o ’jaligini oqilona tashkil qilishning negizi b o ’lgan 
balans m etodlarini q o ’llash orqali energo-resurslar iste ’moli va ishlab chiqarishni 
to ’g ’ri rejalashtirish m aqsadga m uvofiqdir. U lar ishlab chiqarish hajm i asosida 
energiyaning har qanday turiga b o ’lgan extiyojni progressiv m e’yorlar orqali 
hisoblashni taqozo qiladi. B alanslam i tuzish uning xarajat qism idan boshlanadi. 
A vval korxona asosiy va yordam chi ishlab chiqarishda ham m a turdagi energiya va 
y o q ilg ’i ehtiyoji ham da isitish, ventilyastiya, yoritish x o ’ja lik m aishiy va boshqalar 
uchun energiya, y o q ilg ’i xarajati hisoblanib chiqiladi. K eyin esa energiyaning 
ham m a y o ’qotuvchilari ham m a turdagi resurslar uchun extiyojlar hisoblab 
chiqiladi.
Energiya ta ’m inotini rejalashtirish, y o q ilg ’i va energiyadan foydalanishni tahlil 
qilishning asosiy usuli - energetik balanslam i tayyorlash hisoblanadi. Energetik 
balans yordam ida har xil energiya turini olish, ishlab chiqarish va iste’mol qilish 
k o ’lami aniqlanadi.
E nergetik balanslar ikki shaklda b o ’lishi shart.
1) 
B alansning ishchi shakli. Bu shakl korxona energiya ta ’m inotining reja 
va hisoblaridan iborat.
2) 
B alansning sintezlangan shakli. Bu balans energiyadan foydalanish 
darajasini baholash va tahlil qilish uchun xizm at qiladi. Buning uchun energiyaning 
barcha sarflar foydali sarflarga va y o ’qotishlarga ajratiladi. B undan keyin esa foydali 
qism energiyadan foydalanish y o ’nalishining elem entlariga b o ’linadi, y o ’qotishlam i 
o ’m i va shakli aniqlanadi.
Y o q ilg ’i energetika balansi quyidagi tartibda tayyorlanadi:
A. C hiqim qism i (energiyaning iste’mol qilish rejasi).
1) A sosiy ishlab chiqarishning y o q ilg ’i va energiyaga b o ’lgan ehtiyoji 
rejalashtiriladi.
2) 
Shakl 
alm ashtiruvchi 
qurilm alardagi 
va 
tarm oqlardagi 
energiya 
y o ’qotishlari hisoblanadi.
3) K orxonaning y o q ilg ’i va energiyaga b o ’lgan ehtiyojining y ig ’indisi 
aniqlanadi.
B. K irim qism i (energiyaga b o ’lgan ehtiyojlam i qoplash rejasi).
197

---

1) K orxonaning energiya resursi aniqlanadi.
2) Y uklam aning reja-grafiklari 
energiya ta ’minoti m anbalari o ’rtasida 
taqsim lanadi, natijada har bir m anbaning energiyaga b o ’lgan ehtiyojini qoplash 
im koniyati aniqlanadi.
3) A gregatlam ing ish rejim i loyihalashtiriladi va haydovchi qurilm alam ing 
energiya balansi tayyorlanadi.
4) K orxonaning yoqilg’i balansi tuziladi.
B alans darom ad qism i quyidagilam i o ’z ichiga oladi:
-o ’z ta ’m inlovchi generator jihozlarni ishlab chiqarish resurslarini va 
tashkaridan y o q ilg ’i energiyani olish im koniyatlam i aniqlash;
-o ’z generator jihozlari ish rejim ini loyihalash va ularni yuklatish grafiklarini 
aniqlash;
-tashqariga uzatilishi m um kin b o ’lgan energiya m iqdorini aniqlash;
shu tarzda yoqilg’i barcha turlari uchun ham alohida-alohida balans tuziladi.
Energetika x o ’jaligini tashkil etishda elektr energiyasini hisoblash va 
m e ’yorlash katta aham iyatga ega. C hetdan energiya oluvchi korxonalarda 
elektroenergiyaning hisobli va texnik sarfi aniqlanadi. Birinchisi elektr energiya 
bilan ta ’m inlovchi tashkilotlar bilan hisob-kitob qilish m aqsadida va energiya 
sarfm ing um um iy sarfi norm asini aniqlash uchun q o ’llaniladi. U schyotchiklar 
yordam ida bajariladi. Texnik hisob esa korxona ichidagi alohida sexlar yoki uskuna 
guruhlari tom onidan energiya sarfm i nazorat qilish uchun am alga oshiriladi. U 
energiya sarfm i kam aytirish, uning iste’m olining progressiv norm alarini aniqlash 
b o ’yicha tashkiliy - te x n ik choralam i ishlab chiqishda katta aham iyatga ega.
O ziq-ovqat sanoati korxonalarida energiya sarfi norm alari bir birlik m ahsulot 
(bir tonna, b ir dal va boshq.)ga o ’rnatiladi. Elektroenergiya sarfi norm alari ilm iy- 
tadqiqot institutlari tom onidan ishlab chiqilgan m axsus usullarga asosan 
belgilanadi. A lohida uchastkalar uchun elektroenergiyaning sarfi norm asini 
taxm inan elektrodvigatel iste’mol quvvatini, m ashinaning bir soatlik unum dorligiga 
b o ’lish va olingan kattaliklam i q o ’shish orqali hisoblash m um kin. Energiya sarfmi 
kam aytirishning asosiy y o ’llari quyidagilar:
1)Texnologik va transport vositalarining bekor ishlashini kam aytirish.
2)V ositalardan ishlab chiqarish m aqsadida to ’la foydalanish.
3)M ashinalarda talab qilingan quvvatga ega b o ’lgan elektrodvigatellam i 
o ’m atish.
E nergetika x o ’jaligi strukturasi:
a) energetika sexlari;
b) qayta ishlovchi v a generator jih o zlar (kom pressor xonasi, qozonxona);
v) energiya iste’m olchilari (jihozlar, stanoklar va boshqalar).
198

---

Energetika x o ’jalig in i takom illashtirish va uning sam aradorligini oshirishning 
asosiy y o ’nalishlari:
-iqtisod qilinuvchi energoresurslar turlaridan foydalanish;
-energo-resurslar iste’moli chizm alarini takom illashtirish;
-texnologik jarayonlarini takom illashtirish;
-ishlab chiqarish jarayonlari, resurslardan foydalanish hisobi va uni nazorat 
qilishni avtom atlashtirish;
-resurslam i m e ’yorlashda hisobning analitik m etodlam i q o ’llash;
-resurslardan foydalanishni yaxshilashda rag ’batlantirish.