Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

2.2.K orxona ustavi va uning tarkibi.K orxona mulkini 
tashkil etuvchilar
K orxona m ustaqil faoliyat yuritib o 'zin in g alohida balansi, bankdagi hisob -
kitob raqam i, huquqiy shaxs huquqiga va boshqalarga ega.
K o rx o n a m o l-m u lk egasi yoki v ak il q ilgan idora, k o rx o n a q aro rig a 
m uvofiq tash k il etilishi m um kin.
K o rx o n a b arp o etish v a u n in g fao liy ati uch u n
y er u ch astk asi, boshqa 
tabiat 
resurslari talab qilinsa, 
u h o k im iy at idorasi to m o n id an b eriladigan 
ru x satn o m a y o rd am id a o linadi. 
K orxona d a v la t ro'yxatidan o 'tg a n kundan 
boshlab barpo etilgan deb hisoblanadi.
K orxona xususiy 
shaxs 
huquqiga 
ega 
b o ig a n sh o 'b a
korxonalar, 
filiallar, vakolatxona boMimlar, jo riy hisob kitob raqam lari ochish huquqiga 
ega b o ‘lgan boshqa b o 'lin m a la r tuzish h u q u q ig a ega.
K orxona har b ir faoliyat y uritish turi uchun litsenziya oladi. K orxona 
t a ’sis etu v ch ilar tom onidan tasdiqlangan u stav asosida ish olib boradi.
U stav d a q u y id ag ilar qayd q ilinishi shart: k o rxonaning nom i, m anzilgohi, 
fao liy at turi va m aqsadi, bosh q aru v va n azo rat organi, u ning vak o lati, m o l- 
m ulkni tashkil etish va foydani taq sim lash tartib i, k orxona h uquqlari, burchlari, 
m ajb u riy atlari v a v azifalari.
K orxo n an in g ishlab chiqarish tex n ik av iy pasp o rtid a q u y id ag ilar bayon 
qilinadi:
28

---

K o rxona h a q id a g i um um iy т а 'lum otlar (joylashgan о 'rni, aloqa 
y o ’llari, ta sh kil topgan y ili va fa o liy a t turi, ishlab chiqarish quvvati); 
korxona m o d d iy - texnika b a za sin in g a sosiy ко 'rsatkiclilari bo 'yicha 
т а 'lum otlar (m aydoni, s a n o a t ishlab chiqarish x o d im la ri soni, a so siy 
v o sita la rn in g n a tu ra l m iqdori); korxona en erg etika si va sa n texn ika si 
h a qidagi т а 'lum otlar (kislorod, suv, havo, gaz, y o q il g ’i va h.k. t a ’m inoti); 
korxona ta rkib i haqid a g i та 'lum otlar (korxo n a n in g barcha se x la ri va 
xo ‘ja lik la ri, bin o la ri va m aydonlari, h a r b ir sexd a g i о 'rnatilgan usku n a la r 
va shu sexla rd a g i x o d im la r soni); m a d a n iy - m a ish iy b in o la r h a qidagi 
т а 'lumotlar.
S huningdek, jo y n in g ch izm atik rejasi, korxonaning bosh rejasi, issiqlik va 
energ iy a t a ’m inotlari chizm asi, sexlar jo y lash g an bin o larn in g ch izm atik rejalari 
va qirqim lari, sexlarda u skunalarning jo y la sh ish rejasi va k o rx o n a asosiy 
v ositalarining rasm albom i pasportga ilova qilinadi.
K orxonaning m ulkini asosiy fondlar va aylanm a m a b la g ia r , shuningdek 
korxona balansida b o 'lg a n boshqa b oyliklar va qiym atlar tashkil ctadi. K orxona 
m ulkini tashkil etish m anbalari quyidagilardir:
1. T a ’sis etu v ch ilam in g pul v a m oddiy badallari.
2. M ahsulot (ish, xizm at) sotishdan va boshqa turdagi faoliyatdan 
olingan darom adlar
3. Q im m atli q o g 'o zlard an jlin g an darom adlar.
4. K reditlar (banklar va boshqa kreditorlardan olingan kreditlar).
5. Byudjetdan olinuvchi m ablag’lar (dotatsiya), kapital qo 'y ilm alar
6. K orxona, tashkilot va fuqarolam ing b eg ’araz va xayriya 
badallari, shuningdek, alm ashish, m eros va so v g ’a tariqasida olinuvchi 
mulk.
7. B oshqa m anbalar (qonunga x ilo f b o im a g a n ).
K orxona 
o ‘z 
ustaviga 
m uvofiq 
boshqariladi. 
K orxona 
b oshqaruv 
strukturasi, shakli va uslublarini m ustaqil aniqlaydi va sh tatlar belgilaydi. 
M ulkdor yoki vakili korxonani bevosita yoki o ‘zi vakolat bergan idoralar orqali 
boshqaradi. K orxona rahbarini yoqlash yoki b o ‘shatish korx o n a m ulki egasining 
huquqi b o i i b , bu huquqni ular bevosita yoxud boshqa idora yoki shaxs orqali 
am alga oshiradi.
K orxonalar faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlarida ikki xil ta ’sis 
hujjatlari belgilab berilgan: l)K orxona nizom i-ustavi; 2 )T a'sis shartnom asi.
29

---

A m aliyotda korxona faqat nizom yoki faqat ta 's is shartnom asi asosida, 
shuningdek, b ir vaqtning o 'z id a nizom va ta 's is shartnom asiga asosan faoliyat 
yuritish hollari m avjud.
Shuni qayd qilib o 'tish kerakki, korxonaning (huquqiy shaxsning) ta 's is 
shartnom asi kelishuv asosida tuziladi, nizom esa ta'sisch i (ta’sischilar) tom onidan 
tasdiqlanadi. Bitta ta'sisch i tom onidan tuzilgan huquqiy shaxs shu ta'sisch i 
tom onidan tasdiqlangan nizom asosida faoliyat yuritadi.
K orxona nizom i asosiy ta 's is hujjati b o 'lib , unda korxonaning tashkiliy- 
huquqiy 
shakli, 
nom i 
va 
m anzilgohi, 
nizom ja m g ’arm asining 
m iqdori, 
darom adlarining tarkibi va taqsim lanish tartibi ham da korxona fondlarini tashkil 
qilish tartibi, korxonani tugatish va qayta tashkil qilish tartibi k o 'rsatilish i shart. 
Boshqacha qilib aytganda, korxona nizom i uning huquqiy m aqom ini, huquq va 
m ajburiyatlarini belgilab beradi.
N izom da shuningdek, korxona faoliyat ko'rsatuvchi soha va tarm oq, atrof- 
m uhit va odam lar sog’lig ’ini m uhofaza qilish kafolati, boshqaruv shakli, hisobga 
olish va hisobot tizim i ham aks ettirilishi lozim.
K orxona t o 'g ’ri va to 'liq tayyorlangan nizom asosida m ahalliy hokim iyat 
idoralarida ro 'y x atg a olinadi, keyin esa o 'z m uhriga ega b o 'lish va bankda hisob 
raqam i ochish huquqini q o 'lg a kiritadi. O 'z m uhri va hisob raqam iga ega 
b o ’lm agan korxona, huquqiy shaxs hisoblanm aydi va m ustaqil korxonalar qatoriga 
kiritilm aydi.
T a 'sis hujjatlarini tayyorlash korxonani tashkil etish v a keyingi faoliyat 
yuritish jarayonidagi m uhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. T a 'sis hujjatlari 
faoliyat yurituvchi korxonalam ing huquq va m ajburiyatlarini ham da sharoitlarini 
ifodalaydi.
T a 'sis shartnom asi korxonaning tashkil qilinishi va yakka tarzda yoki 
ham korlikdagi faoliyatning boshlanishini tavsiflovchi hujjatdir. U shuningdek, 
tashkil etilayotgan korxonaning N izom ini to ’ldiruvchi hujjat b o ’lib hisoblanadi. 
T a 'sis shartnom asida korxonani tashkil qilish tartibi, darom ad va xarajatlam i 
qatnashchilar o 'rta sid a taqsim lash shartlari, ishtirokchilam i (ta'sischilar) korxona 
tarkibidan chiqish faoliyat tartibi belgilab q o ’yiladi.
K orxona mulkini shakllantirish va undan foydalanish nizom va ta 'sis 
shartnom asining m uhim qism i hisoblanadi.
M ulkdor korxonani b oshqarish sohasidagi o 'z vakolatlarini kengashga 
topshirganda, korxona kengashi tuziladi. K engash, u sta v d a o 'z g a h o llar k o 'z d a
tutilm agan holda m ulkdor tayinlangan va shu korxonaning m ehnat jam oasi 
tom onidan saylanadigan v ak illar soni b ir xil b o ii s h i kerak.
K orxonaning turidan q a t’iy n azar har b ir xodim ning darom adlari ish 
natijasiga asosan belgilanadi, so liq lar solinadi va eng k o 'p m iqdori cheklab
30

---

q o ' y i l m a y d i .
M ehnatga haq to 'lash n in g shakllari, sistem alari va m iqdorini 
korxona m ustaqil belgilaydi. U davlat ehtiyojlari uchun shartnom a asosida ish 
bajaradi, m ahsulot sotadi va xizm at k o ‘rsatadi.
K orxona boshqa korxona, tashkilotlar va fuqarolar bilan o 'z xohishiga 
k o 'ra shartnom a tuzish, nim a h aqda shartnom a tuzish, m ajburiyatlarni o 'z
zim m asiga olishda erkinlikka ega. K orxona o 'z m ahsulotini o 'z xohishiga k o 'ra
sotadi va xizm atlar k o 'rsa ta d i, shu bilan b irg a u is te ’m olchilarning m anfaatini 
k o 'zlay d i. K orxona b ozor talablariga asosan m ahsulot sotishni va ishlab 
chiqarishini ta ’m inlashni m ustaqil am alga oshiradi.
K orxona o 'z m ahsulotlari, ishlari, xizm atlari, ishlab chiqarish chiqitlarini 
m ustaqil yoki shartnom a aso sid a belgilangan narxlar asosida yoki tariflar asosida 
sotadi.
Foyda, am ortizatsiya ajratm alari, qim m atli q o g 'o z la m i sotishdan tushgan 
pul, b ad allar va tushum lar korx o n a m oliyaviy resurslarini tashkil etadi.
K orxona tijorat shartnom asi asosida bank va boshqa korxona kreditlarini 
oladi. K orxona pul m a b la g ia r in i saqlash yoki operatsiyalarini am alga oshirish 
uchun b ankda hisob-kitob raqam i ochishga haqli. Ish haqi va byudjetga to 'lo v la r 
birinchi navbatdagi to 'lo v lard ir.
K orxona qonunga m uvofiq tashqi iqtisodiy faoliyatni m ustaqil ravishda 
olib borishi m um kin. 
O lingan valyuta korxonaning valy u ta balansiga kiradi, 
undan korxona foydalanadi.
D avlat 
k orxonalariga 
m ulkchilik 
shaklidan 
q a t’iy 
n azar 
x o 'ja lik
y u ritishning teng huquqiy v a iqtisodiy sharoitlarini ta ’m inlaydi. D avlat bozorini 
rivojlanishiga k o 'm a k la sh ib , m onopoliyaga qarshi tadbirlam i am alga oshiradi. 
K orxona x o 'ja lik o borotiga kiritayotgan b uyum lar firm a belgisi yoki buyum ning 
ram zini, buyum ning b oshqa b ir belgisi asosida m arkirovka qilishi shart.
K orxona o 'z ishining opcrativ va buxgalteriya hisobini am alga oshiradi, 
statistika hisobi 
olib boradi. 
K orxonaning m oliyaviy x o 'ja lik
faoliyati 
m ulk d o m in g tashabbusi bilan va b ir yilda b ir m arta taftish qilinadi.
K orxonani tugatish m ulkdor yoki vakolatli idoralar qaroriga binoan am alga 
oshiriladi. K orxona, m u lk d o r yoki uning vakolatchisi tom onidan tuzilgan tugatish 
kom issiyasi tom onidan tugatiladi. K om issiya tugatishni am alga oshirayotgan bir 
paytda, m ahalliy rasm iy m atbuotda uni tugatish va qarz berg an larn in g d a ’volarini 
qabul qilish tartibi va m uddati to 'g 'ris id a e ’lon beradi. B archa o 'rin li d a ’volar 
qanoatlantirilishi shart. K orxona davlat reestri ro 'y x a tid a n chiqarib yuborilgan 
p aytdan boshlab tugatilgan hisoblanadi.
31

---

I