Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

N a z o r a t sa v o lla ri:
1. Innovatsiya nim a?
2. Innovatsiya tushunchasini birinchi b o ’lib qaysi iqtisodchi ilmiy ishlarida
yoritgan?
3. Innovatsiyalam ing ilm iy kashfiyotlar va ixtirolardan farqi nim ada?
4. Sinergiya deganda nim ani tushunasiz?
5. Innovatsiya loyihalari qanday loyihalar?
6. Ilm iy-texnika taraqqiyotining sam arasi deganda nim anitushunasiz?
1 1 .S A N O A T K O R X O N A L A R ID A X O M A S H Y O T A ’M IN O T I.
1 1 .1 .X om ash y o n i ta y y o rlo v tiz im in in g v a z if a l a r i .
1 1 .2 .X om a s h y o s in i tayyorlash m askanida qabul qilish tartibi.
11.3.P ax ta 
x om
ash y o sin i 
zonalar 
b o ’yicha 
qabul 
qilish. 
Paxta 
kontraktatsiyasi
T a y a n c h ib o r a la r :
xom a sh y o , asosiy xom ashyo, yordam chi m atcriallar, 
sanoat kooperatsiyasi, kontraktatsiya.
1 1 .1 .X o m a s h y o n i t a y y o r lo v t iz i m i n i n g v a z i f a l a r i .
Q ayta ishlovchi barcha sanoat tarm oqlarining ishlab chiqarish jarayonida 
qatnashuvchi elem entlardan biri xom ashyodir, chunki xom ashyosiz hech qanday 
m ahsulot ishlab chiqarish mum kin emas.
X om ashyo deb, qazib olish yoki ishlab chiqarish uchun m a’lum darajada 
m ehnat sarflangan va shu m ehnat natijasida b ir qadar o ‘zgargan m ehnat buyum iga 
aytiladi. X om ashyo asosiy va yordam chi m ateriallarga b o ’linadi.A sosiy xom ashyo
— tayyor m ahsulotning m oddiy asosini tashkil qiluvchi m ehnat buyum idir. Tayyor 
m ahsulot tarkibiga kiruvchi yoki asosiy xom ashyoni qayta ishlashga zarur sharoit 
yaratib beruvchi qolgan barcha m ehnat buyum lari yordam chi m ateriallar deb 
ataladi. 
M ehnat 
buyum larining 
m ahsulot 
ishlab 
chiqarishda 
qay 
tarzda 
qatnashishiga qarab ular ham xom ashyo (asosiy xom ashyo), ham yordam chi 
m aterial b o iis h i m um kin. M asalan, neft y o q ilg 'i sifatida yordam chi material 
b o 'lsa , benzin yoki kerosin ishlab chiqarishda esa xom ashyodir. X om ashyo keng 
m iqyosda iste’mol buyum lari ham da ishlab chiqarish m ahsulotlari olish uchun 
ishlatiladigan tabiiy m ateriallardan iborat. U quyidagi talablarga jav o b berishi 
kerak:
- m iqdori jihatidan yetarli b o iis h i;
- qazib olish arzon va oson b o 'lishi;
- texnologik jarayonlar oson borishi kerak.
H ar bir xom ashyo m ehnat buyum idir. Lekin har b ir m ehnat buyum i 
xom ashyo emas. M ehnat buyum i m ehnat vositasi bilan m a’lum darajada
133

---

o'zgargandan keyingina xom ashyoga aylanadi. Y er ostidagi foydali qazilm alar, 
yovvoyi hayvonlar, daraxtlar va hokazolar xom ashyo b o ‘lm ay, balki potensial 
tabiiy boyliklardir. M ehnat vositasi yordam ida ovlangan hayvonlar, qazib olingan 
m a’danlar, kesilgan daraxtlar va boshqalar xom ashyo hisoblanadi. Ishlab chiqarish 
jaray o n id a bir yoki b ir necha bosqichda qayta ishlangan b o 'lsa-y u , lekin tayyor 
m ahsulot sifatida iste’mol qilina olm asa, u chala m ahsulot, y a ’ni yarim fabrikat deb 
ataladi.H ayotda yarim fabrikat uni ishlab chiqargan ishlab chiqarish nuqtai 
nazaridan qaraganda tayyor m ahsulot, iste’mol qiluvchi ishlab chiqarish nuqtai 
nazaridan qaraganda xom ashyo xisoblanadi. X om ashyo ressurslarini xom 
ashyodan farq qilm oq kerak. X om ashyo resurslariga m am lakatdagi foydali 
qazilm alar konlari, o 'rm o n m aydonlari, uy hayvonlari va shu kabi tabiiy boyliklar 
kirsa, ular qazib chiqarilgan yoki ishlab chiqarish uchun m ehnat sarflangandagina 
xom ashyoga aylanishi m um kin. X om ashyo ishlab chiqarish jarayonining asosiy 
elem enti sifatida sanoat ishlab chiqarishiga va uning iqtisodiga katta ta ’sir 
k o ‘rsatadi. Sanoatning qayta ishlovchi tarm oqlarida xom ashyo va yoqilg'i 
xarajatlari ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar hajm ida eng katta salm oqqa 
egadir. Shuning uchun sanoat korxonalari faoliyatining iqtisodiy ko'rsatkichlari 
k o ‘p jixatdan tayyor m ahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan xom ashyo v a y o q ilg 'i 
xarajatlari darajasiga b o g 'liq b o 'lad i. Sanoat m ahsuloti tannarxida xom ashyo, 
yordam chi m ateriallar va y o q ilg 'i xarajatlari butun sanoat b o ’yicha o ’rtacha 70 
foizni tashkil etadi. Shuning uchun xom ashyoni tejab ishlatish sanoat mahsuloti 
tannarxini pasaytirishda, ishlab chiqarish quvvatlaridan yaxshi foydalanishda va 
ishchilar m ehnatining unum dorligini oshirishda katta rol o 'ynaydi. M aterial k o 'p
sarflanadigan tarm oqlarda xom ashyo va m ateriallardan oqilona foydalanish 
m ahsulot tannarxini pasaytirishning asosiy m anbaidir. M ashina va uskunalam ing 
unum li ishlashi va tayyor m ahsulot ishlab chiqarish uchun vaqtning sarflanish 
darajasi xom ashyo sifati va uning turiga b o g 'liq . Sanoatdagi xom ashyolar xilmaxil 
bulib, ular quyidagi turlarga bo'linadilar:
- sanoat xom ashyosi;
- qishloq x o ’jalig i xom ashyosi.
Sanoat xom ashyosi turli belgilariga k o 'ra quyidagicha turkum lanadi:
- kelib chiqishiga k o 'ra — tabiiy va su n ’iy;
- agregat holatiga k o 'ra - qattiq, suyuq ham da gazsim on;
- kim yoviy tarkibiga k o 'ra — organik va anorganik;
- ishlatilishiga k o 'ra — ozuqabop va texnik.
Q ishloq x o 'jalig i xom ashyosi ikki turga — o 'sim liklardan olinadigan 
xom ashyolar va hayvonlardan olinadigan xom ashyolarga b o ’linadi.
M ineral xom ashyolar. Y er ostidan qazib olinadigan m ineral birikm alar 
mineral xom ashyolar deyiladi. X alq x o ’jalig id a ishlatiladigan m inerallar uch turga 
bo'linadi:
a) rudali; b)rudasiz; v) yonuvchi m ineral xom ashyolar.
Bu m inerallarning k o 'p i qattiq holda b o ’ladi. Suyuq m ineral boyliklarga 
faqat neft ham da tuz eritm achari, gaz holdagisiga esa tabiiy gaz kiradi.
134

---

R udali m ineral xom ashyolar foydali jin sla r b o ‘lib, m etallar olish uchun 
asosiy m anbadir. R udasiz m ineral xom ashyolar ham to g ‘ jinslaridir. U lar metall 
olish uchun ishlatilm aydi. B unday m ineral xom ashyolar kim yoviy qayta 
ishlanm asdan to ‘g ‘rid an -to ‘g ‘ri xalq x o 'jalig id a yoki m etallsiz ishlab chiqarishda 
xom ashyo sifatida ishlatiladi. R udasiz m inerallar shartli ravishda quyidagi turlarga 
bulinadi:
- qurilish m ateriallari — to ‘g ‘rid an -to ‘g ‘ri yoki fizik-kim yoviy qayta 
ishlangandan so ‘ng qurilish ishlarida ishlatiladigan m ineral xom ashyo;
- industriya xom ashyolari — kim yoviy qayta ishlanm asdan sanoatning turli 
tarm oqlarida ishlatiladigan xom ashyo.
- kim yoviy m ineral xom ashyolar — kim yoviy qayta ishlash uchun 
ishlatiladigan m inerallar;
- qim m atbaho va rudasiz m inerallar — tabiiy holda yoki m exanik qayta 
ishlangandan so ’ng bezak uchun ishlatiladigan minerallar.
Y onuvchi m ineral xom ashyolar y o q ilg ‘i sifatida ishlatiladigan foydali 
qazilm a boyliklardir. B ularga to sh k o 'm ir va q o ‘n g ‘ir k o 'm ir, torf, yonuvchi 
slanetslar, neft ham da tabiiy yonuvchi gazlar kiradi. Y O nuvchi gazlar, neftb va 
kum ir eng arzon ham da foydalanish uchun qulay y o q ilg ‘igina b o ‘1 may, balki kim yo 
sanoatida qim m atbaho xom ashyo ham dir.
O ’sim lik va hayvonot xom ashyolariga y o g 'o ch , z ig ‘ir, kanop, y o g ‘lar, 
o ‘sim lik m oylari, hayvonot terilari va shunga o 'x sh a sh la r kiradi. B ular xalq 
x o 'jalig id a ishlatilishiga k o ‘ra, ozuqabop va texnik xom ashyolarga b o'linadi. 
O zuqabop xom ashyolarga ozuqa sifatida ishlatiladigan birikm alar — o'rm onchilik, 
baliqchilik va qishloq x o 'jalig i m ahsulotlari kiradi. O ’sim lik va hayvonlardan 
olinadigan 
texnik 
xom
ashyolarga 
yuqorida 
k o ‘rsatilgan 
xalq 
x o 'jalig i 
tarm oqlarining oziq uchun yaram aydigan m ahsulotlari kiradi. U lam i m exanik va 
kim yoviy qayta ishlab, ulardan turm ushda va sanoat ishlab chiqarishida 
ishlatiladigan xom ashyolar olinadi. B unday xom ashyo turlarini kim yoviy qayta 
ishlab, turli m ahsulotlar olish m um kin. M anbalari k o 'p lig i, am aliy jixatdan bitm as- 
tuganm as zahiraga egaligi ular asosida k o 'p g in a yangi kim yoviy korxonalar tashkil 
etishga im kon beradi. U m um an, fan va texnikaning nihoyatda tezlik bilan 
rivojlanishi 
yangidan-yangi 
m ateriallam i, 
shuningdek, 
yangi 
xom
ashyo 
m ateriallarini qidirib topish m asalasini dolzarblashtirm oqda. Bu m asala asosan 
quyidagi y o ’l bilan am alga oshiriladi:
- iloji boricha arzon xom ashyolam i qidirib topish va ishlatish;
- xom ashyodan kom pleks foydalanish;
- konsentrlangan xom ashyo va m ahsulotlar ishlatish;
- ju d a toza m ahsulotlar ishlatish;
- texnika m aqsadlari uchun ishlatiladigan ozuqabop xom ashyolarni 
noozuqabop xom ashyo bilan alm ashtirish;
- iloji boricha m ahalliy xom ashyolardan foydalanish.
H ozirgi vaqtda kim yo va kim yoviy texnologiya yutuqlari m uhim texnika- 
x o ‘jalik m ahsulotlarini noozuqabop xom ashyolardan olishga im kon beradi. 
B unday xom ashyolar sifatida to sh-ko‘mir, torf, slanets, neft, tabiiy gaz, yog 'o ch ,
135

---

o ’sim lik va qishloq x o 'jalig i m ahsulotlarining chiqindilari ishlatilm oqda. M asalan, 
sovun yuvuvchi m ahsulotlar, izolyatorlar ishlab chiqarishda, to'qim achilik 
sanoatida, rezina m ahsulotlari ishlab chiqarishda, charm sanoatida, korroziyaga 
qarshi kurashishda, betonlam i suv o'tkazm aydigan qilishda, m etallam i silliqlashda, 
qirqishda sovutgichlar sifatida har yili b ir necha m ing tonnalab qim m atbaho 
ozuqabop m oylar ishlatiladi.
Sanoatning k o 'p g in a tarm oqlarida keng m iqyosda ishlatiladigan etil spirti 
ishlab chiqarish uchun ham ju d a k o 'p m iqdorda yuqori sifatli don va kartoshka 
ishlatiladi. U n, kraxm al, sut kabi m ahsulotlardan texnik m aqsadlar uchun 
foydalaniladi. M asalan, kazein-oqsil m odda sutda b o ’ladi, kazein slim ishlab 
chiqarishda, q o g 'o z va charm sanoatida b o 'yoqchilikda ham da m uqovalar qilishda 
asosiy m ahsulot sifatida ishlatiladi. Bu m aqsadda kazein ishlab chiqarish uchun har 
yili bir necha yuz m ing tonna y o g 'sizlan g an sut sarflanadi. K raxm al to'qim achilik 
sanoatida, rezina va kim yo sanoatida, gugurt sanoatida, elektrodlar olishda keng 
q o'llaniladi.
H ozir sanoatda kraxm al poliakrillam id ham da sellyulozaning suvda eruvchan 
efirlari — karooksilm etilssellyuloza (K M S) bilan m uvafaqqiyatli alm ashtirilgan. 
Shu bilan birga KMS k o 'p m iqdorda kraxm al o 'm id a to'qim achilik, q o g 'o z va 
gugurt sanoatlarida esa ozuqabop un o 'm id a ishlatilm oqda.
H ozir etilendan va y o g 'o ch d an olinayotgan sintetik etil spirt tarkibi va sifati 
jihatidan ozuqabop xom ashyolardan olinadigan etil spirtdan farq qilm aydi va 
ancha arzon xisoblanadi. Shuning uchun xalq x o ’jaligining k o 'p tarm oqlarida 
bunday etil spirt k o 'p ishlatilm okda. Shuningdek, gaz va neftni qayta ishlash 
m ahsulotlaridan 
sirka 
kislota, 
glitserin 
va y o g 'la r 
ishlab chiqarilm okda. 
M ahsulotlam i bu y o 'l bilan ishlab chiqarishda k o 'p m ikdorda ozuqabop xom
ashyolar tejab qolinadi va ishlab chiqarilayotgan m ahsulotlam ing tannarxi 
birm uncha arzonlashadi.
Sanoatni yanada rivojlantirish, texnika taraqqiyoti su r’atlarini jadallashtirish 
va sanoat m ahsulotlarining turlarini k o 'paytirish vazifalari su n ’iy m ateriallar ishlab 
chiqarishni rivojlantirishni taqozo etadi.
S un’iy m ateriallar ishlab chiqarish va ularni sanoatda q o 'llash quyidagi 
hollarda iqtisodiy sam arali hisoblanadi:
a) su n ’iy m aterial yagona xom ashyo b o 'lg a n tarm oqda ishlab chiqarishning 
jad al su r’atlari bilan va keng k o 'la m d a rivojlantirishga;
b) qayta ishlovchi tarm oqlar texnika bazasining m ukam m allashuviga;
v )iste’m olchi tarm oqlar m ahsulotining sifatini yaxshilashga va assortim entni
kengaytirishga;
g)qayta ishlash tarm oqlarida texnologik jarayonlam i jadallashtirishga va 
uskunalarni m ukam m allashtirishga;
d)tayyor sanoat m ahsuloti ishlab chiqarish uchun sarflanadigan ijtim oiy 
xarajatlam i kam aytirishga sabab b o 'lsa;
s) 
su n ’iy-m ateriallardan 
ishlab 
chiqariladigan 
m ahsulot 
tannarxini 
kam aytirsa.
136

---

S u n ’iy m ateriallar ishlab chiqarish va q o 'llash n in g iqtisodiy sam aradorligini 
aniqlashda vaqt om ilini, y a ’ni qisqa vaqt ichida kerakli m iqdorda sanoat m ahsuloti 
ishlab chiqarishga erishish m um kinligini e ’tiborga olm oq lozim. Bu o 'rin d a 
ta ’kidlash kerakki, su n ’iy m ateriallar bexad afzalliklarga ega, chunki tabiiy xom
ashyo b o 'lg a n paxta, ju n , teri va boshqalam i ishlab chiqarishga oylab vaqt ketsa, 
sun’iy m ateriallarni ishlab chiqarishga atigi bir necha kunlab va soat kifoya qiladi. 
S un’iy m ateriallar ishlab chiqarishga tabiiy m ateriallarga nisbatan ancha kam
ijtim oiy m ehnat sarflanadi. M asalan, 1 tonna yuvilgan ju n ishlab chiqarishga 7000 
odam /soat sarflansa, sintetik tolaga 225-1400 odam /soat sa rf etiladi.S un’iy 
m ateriallar sanoatning q o 'sh im ch a xom ashyo bazasi b o 'lib xizm at qiladi. U lar 
ishlab chiqarishda jarayonlam i kim yolashtirish, organik sintezni rivojlantirish katta 
rol o 'ynaydi. T urli tarm oqlarda kim yoviy usullam i q o ’llash tabiatda k o 'p tarqalgan 
m ahsulotlardan sifati tabiiy m ateriallarnikidan ancha ustun b o 'lg a n ju d a kup yangi 
tur su n ’iy m ateriallar ishlab chiqarish im konini beradi.
Z am onaviy texnika sintetik m ateriallarga turlicha talablar q o 'yadi. U lar 
o 'z ig a xos qator afzalliklarga ega: uzoq v aq t o 'ta yuqori va o 'ta past haroratga, 
yuqori bosim v a ju d a katta elektr kuchlanishlariga chidam li. S u n ’iy m ateriallar 
ishlab chiqaruvchi tarm oqlar, shu jum ladan sanoatni rivojlantirish va sanoat xom
ashyo 
bazasini 
kengaytirishning 
asosiy 
vositalaridan 
biridir. 
Sanoatni 
rivojlantirshsda plastm assalar, sintetik kauchuk, su n ’iy va sintetik tolalar, su n ’iy 
charm lar va charm o 'rn in i bosuvchi m ateriallar, sintetik yuvish vositalari va ozuqa 
xom ashyosi o 'rn in i bosuvchi su n ’iy m ateriallar m uxim rol o'ynam oqda.
Plastm assalar — keng nom enklaturaga ega b o 'lg an su n ’iy polim er 
m ahsulotlardir. U lar sifat jixatidan tabiiy m ateriallar bilan tenglashibgina qolm ay, 
balki k o 'p hollarda ulardan ustunlik ham qiladi: o 'ta m ustahkam lik, elektr 
o'tkazm aslik, yengillik, qattiqlik, egiluvchanlik, tiniqlik, korroziyaga, kislotaga, 
issiqlikka chidam lilik, kam yediruvchanlik kabi sifatlarga ega va m exanik 
ishlashning turli usullariga yengil m oslashadi.
M am lakatim iz plastm assalar ishlab chiqarish uchun keng xom ashyo 
resurslariga ega, chunki plastm assalar uchun tabiiy va neft gazni, neftni qayta 
ishlash va koksokim yo sanoati chiqindilari, y o g'ochni 
kim yoviy ishlash 
m ahsulotlari, «yengil v a oziqovqat sanoati, qishloq x o ’jalig in in g turli xil 
chiqindilari xom ashyo b o 'lib xizm at qiladi.
Sintetik kauchuk — rezina, rezina-texnika va uy -ro ‘z g 'o r buyum lari ishlab 
chiqarish uchun yagona xom ashyodir. Sintetik kauchuk tabiiy kauchukka nisbatan 
m inglab m arotaba tezroq ishlab chiqariladi. T abiiy kauchuk bir necha xususiyatga 
ega b o 'ls a , sintetik kauchukning xususiyatlari behisob.S un’iy va sintetik tolalar 
sanoatning xom ashyo bazasini kengaytirish bilan birga, turli texnik va kiyim - 
kechak gazlam alari, elektr izolyasiya m ateriallari, kabellar va kanatlar, baliq tutish 
to 'rlari va boshqa buyum lar ishlab chiqarishda keng q o ila n ila d i.
X alq x o 'jalig id a charm o 'rn in i bosuvchi su n ’iy m ateriallar katta aham iyatga 
ega. Poyabzal sanoatining o 'sish su r’atlarini am alga oshirish uchun tabiiy charm
resurslari yetarli b o 'lm ag an sharoitda bu ju d a ham muhim . S u n ’iy charm va charm
137

---

o 'm in i bosuvchi m ateriallardan poyabzalning ayrim b o 'lak larin i tayyor holda 
ishlab chiqarish m um kin. Bu poyabzal sanoatini avtom atlashtirish, ishlab chiqarish 
siklini qisqartirish, texnologik jarayonlarni takom illashtirish va natijada poyabzal 
sanoatining texnik-iqtisodiy k o ‘rsatkichlarini yaxshilash im konini beradi.
Ichki va xorij bozorida talab yuqori bo'lgan m ahsulotlar ishlab chiqarish 
hajm ini oshirish, im port m iqdorini kam aytirib, eksportni ko'paytirish va bu orqali 
iqtisodiyotni 
rivojlantirish davlat oldida turgan 
m uhim m asalalardan biri 
hisoblanadi. U shbu m avzuga davlat rahbari ham e'tibor qaratib, barcha tarm oq va 
hududlar korxonalarida m ahalliylashtirilgan tovar ishlab chiqarish hajm ini kelgusi 
da kam ida 20 foizga oshirish, 
im port ulushi yuqori bo'lgan tovarlam i 
m ahalliylashtirish bo'yicha dastur tayyorlash zarurligi borasida ham to'xtalib o'tdi.
R ivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyotida barqaror rivojlanishni ta’minlash, 
iqtisodiyotni bir tom onlam a rivojlanishini oldini olish, sanoat tarm oqlarini barpo 
etish ham da chet el m ahsulotlariga butunlay qaram bo'lib qolm asliklari uchun 
im port o'm ini bosuvchi, eksportbop m ahsulotlar ishlab chiqarishga katta e'tibor 
berilm oqda. 
O 'zbekistonda 
ham
im port 
o'm ini 
bosuvchi 
va 
eksportbop 
m ahsulotlam i ishlab chiqarish va bunday loyihalam i, ayniqsa, hududlarim izda 
ko'proq 
am alga 
oshirish 
ustuvor 
yo'nalishlardan 
sanaladi.Shuning 
uchun 
respublikada 
200tadan ortiq m ahalliy korxonalar tom onidan im port o'm ini 
bosuvchi qariyb 500tadan ortiq investitsion loyihalar am alga oshirilib, 7,9 trillion 
so'm m iqdorida m ahsulotlar ishlab chiqarishga erishilgan. Im port o ’m ini bosuvchi 
loyihalam i am alga oshirishda albatta, iqtisodiyotdagi tarm oqlam ing rivojlanish 
darajasi, respublikam izda xom ashyo resurslari m avjudligi, sanoat tarm oqlarining 
chetdan im port qilinadigan tovarlarga qanchalik bog'liqligi va ularning hajm i, 
shuningdek, sanoat tarm oqlari uchun ishlab chiqarishda doim iy ravishda talab 
etilishi, zarur infratuzilm a m avjudligi ham da im port o'm ini bosuvchi m ahsulotga, 
um um an iqtisodiyot tarm oqlarida talab qay darajada bo'lishi m um kinligi o'rganib 
boriladi. A gar m ahsulot eksportga yo'naltirilsa, tashqi bozorda ham unga talab bor- 
yo'qligi aniqlanadi v a shu asosda m ahalliylashtirish loyihasi am alga oshiriladi.
O 'zbekiston m ustaqillikning ilk davridan boshlab m ana shu siyosatni 
yuritishga va o'z sanoatining turli tarm oqlarini rivojlantirishga harakat qildi. Buning 
natijasi o'laroq, M D H davlatlari orasida m a'lum m a'noda rivojlangan sanoatga va 
yangi tarm oqlarga ega bo'ldik. Tadbirkorlik su b ’yektlari soni oshib, m ahalliy xom
ashyodan ishlab chiqariladigan m ahsulotlam ing hajm i ichki bozorim izda ancha 
oshdi. Im port o'rnini bosuvchi loyihalam i am alga oshirishda ichki va tashqi bozorni 
o'rganishdan tashqari ishlab chiqarish jarayonini to'g'ri va m ukam m al tashkil eta 
olish ham m uhim aham iyat kasb etadi.B unda xom ashyoni qayta ishlashni to'g'ri 
tashkil etish va undan zarur birlam chi va ikkilam chi m ahsulotlam i olishga erishish, 
ularni yana qayta ishlash, kerak bo'ladigan texnologiya va bilim lam i qo'llash,
138

---

rnalakali m utaxassislam i jalb etish talab etiladi. B undan tashqari, ishlab chiqarish 
jarayonini to’g'ri tashkil qilish va bozor bilan ishlashning shartlarini bilish -
bulam ing ham m asi ishlab chiqarish m adaniyati sanaladi. Uni to'g'ri shakllantirish 
esa birinchi o'rindagi vazifam izdir. Shuningdek, ham m a narsa bir-biriga uyg'un 
bo'lishi ham m uhim . Bu bitta bosqich ikkinchisi tufayli to'xtab qolishi kerak 
em asligini anglatadi.
D avlatim iz rahbari tom onidan «Sanoat kooperatsiyasini yanada rivojlantirish 
va talab yuqori bo'lgan m ahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish chora-tadbirlari 
to'g'ri si da»gi qaror qabul qilindi.Sanoat kooperatsiyasi deganda tarm oq ichida turli 
ishlab chiqarish korxonalarining m ahsulotni yaratish zanjiridagi birgalikdagi 
faoliyatini va yakuniy m ahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan ham korligini 
tushunam iz. T arm oqda eng sifatli va narx jihatdan bozorda raqobatbardosh bo'lgan 
xom ashyo va m ateriallam i yetkazib beruvchi m ahalliy korxonalar uchun sanoat 
kooperatsiyasida ishtirok etish birm uncha foyda keltiradi. A niqroq aytadigan 
bo'lsak, har xil sanoat tarm oqlari uchun xom ashyo, yarim tayyor xom ashyo, 
m ateriallar, butlovchi qism lar va yordam chi m ateriallar kerak bo'ladi. M asalan, 
bitta ko'ylak uchun ip, tugm acha, savdo belgisini tikish uchun m axsus kashta va 
oxiri tayyor m ahsulotni qadoqlash uchun karton talab qilinadi. B iroq narsalaraing 
ham m asini b itta korxona ishlab chiqarishi kerak emas. Tekstil sanoatida sifatli 
mato, rangli ip, tugm acha v a boshqa yordam chi m ateriallam i ishlab chiqara 
oladigan tadbirkorlarning m ahsuloti tayyor tekstil m ahsulotlarm i ishlab chiqaruvchi 
korxonalar tom onidan xarid qilinadi. Q adoqlash uchun talab qilinadigan m ateriallar 
ham xuddi shunday yana boshqa m ahalliy ishlab chiqaruvchidan sotib olinadi. 
M ana 
shunda 
yakunida 
bitta 
tekstil 
korxonasi 
atrofida 
qolgan 
barcha 
korxonalam ing sanoat kooperatsiyasi vujudga keladi. Biroq biz dunyodagi bor 
ne'm atlam i ishlab chiqara olm aym iz. Va bunga ehtiyoj ham yo'q. Sanoatning 
qaysidir tarm og'i uchun zarur, bizda ishlab chiqarish im koni b o r m ahsulotlarni 
chiqarishga ixtisoslashish to’g'ri b o 'la d i.
Y uqoridagi qarorda davlat xaridlarining elektron tizim ida ham tadbirkorlar 
faol ishtirok etishlariga alohida e'tibor beriladi. A ytaylik, qaysidir davlat idorasi 
Q oraqalpog'iston R espublikasi yoki X orazm viloyatida joylashgan. Lekin elektron 
tanlovda ishtirok etib, boshqa viloyatdagi korxona m ahsulotini sotib oladi va 
elektron shartnom a tuzgan holda m ahsulotni ham to'g'ridan-to'g'ri qabul qilib olish 
lm koniga ega bo'ladi. B undan tashqari, hududlarim izda tashkil etilayotgan kichik 
sanoat zonalarida ham im port o'm ini bosuvchi, raqobatbardosh m ahsulotlar ishlab 
chiqaruvchi sam arali tizim ni joriy etish ham zarur. B u kichik sanoat zonalarida 
xom ashyo uchun uzoqqa borib o'tirishga ehtiyoj qolm asdan kim dir ip kalava ishlab 
chiqarsa, kim dir tayyor m ato ishlab chiqarishi, boshqa tadbirkor esa unga gul 
bosishi lozim. H ududlarda ishlab chiqarishning keng yo'lga qo’yilishi ju d a muhim.
139

---

Bu o'sha yerda iqtisodiyotning diversifikatsiya qilinishiga, turli sanoat tarm oqlari 
taraqqiy etishiga yordam beradi. Quruq m evalar qadoqlash, sut m ahsulotlari ishlab 
chiqarishdan tortib, qurilish m ahsulotlari tayyorlovchi korxonalargacha mavjud 
bo'lishi turm ush sharoiti yaxshilanishga ham yordam beradi.V a o'sha yerda to'g'ri 
tashkil qilingan sanoat korxonlari rivojlanishda davom etib, o'z iste'm olchilariga 
ega bo'lib boraveradi. Raqobat m uhitida o'z faoliyatini yo’lga qo'ya olm agan 
korxona faoliyatini o'zgartiradi yoki yopiladi yoki tarm oqning boshqa turdagi 
m ahsulot ishlab chiqarishiga o'tib ketadi.
H ozir O 'zbekistonda, asosan, qayta ishlash sanoati ko'proq yetakchilik 
qilm oqda. U ning um um iy sanoatdagi hissasi 80 foizga yaqin.Q ayta ishlash oziq- 
ovqat m ahsulotlari ishlab chiqarish, to'qim achilik sanoati, yog'oeh m ateriallari, 
neftni qayta ishlash, kim yo sanoati, farm atsevtika, nom etall m ineral m ahsulotlar, 
m etallurgiya va avtosanoat kabilam i qam rab oladi.
Ip-kalavaga jah o n bozorida haqiqatda talab ko'p. G archi, bu m ahsulot 
m a'lum m a'noda qayta ishlangan bo'lsa-da, uni tayyor kiyim -keehak holiga 
keltiradigan bo'lsak, ip-kalavadan oladigan darom adim iz o'rniga yakuniy m ahsulot 
ko'rinishida bir necha barobar yuqori bahoda m ahsulotim izni sotish im koniga ega 
bo'lam iz. V a tekstil sanoatida b ir qator yangi ishlab chiqarish bo'g'inlarini, ya'ni ip 
kalava tayyorlash, p ax ta tolasidan va sintetik xom ashyodan m ato ishlab chiqarish, 
tekstil sanoati uchun aksessuarlar ishlab chiqarish, tikish-bichish, trikotaj va boshqa 
tayyor kiyim -kechak m ahsulotlarini ishlab chiqarish sohalari paydo bo'ladi.Y ana 
bir ijobiy tom onim iz, respublikada ishlab chiqarishni tashkil etishda jah o n bozoriga 
nisbatan elektr energiyasi, gaz v a suv ta'm inoti nisbatan arzon narxlarda yetkazib 
beriladi. Yangi turdagi m ahsulotni o'zlashtirishda xom ashyoni to'g'ri tanlay olish, 
ishlab chiqarishni yo'lga qo'yishda m oddiy-m oliyaviy resurslar cheklangani, yangi 
loyihani am alga oshirishda iqtisodiy sam aradorligini hisob-kitob qilish talab 
etilishi, investorni jalb etish, jo y ajratish, m utaxassis tayyorlash kabilar m a’lum vaqt 
talab etadi. Q olaversa, agar davlatda yetarlicha xom ashyo bazasi va salohiyati 
bo'lsa, im port o'rnini bosuvchi m ahsulotlam i ishlab chiqarishni tashkillashtirish 
m am lakat valyuta zaxiralari chetga chiqib ketishining oldini olishga xizm at 
qiladi.B undan tashqari, tadbirkorlar ishlab chiqarayotgan m ahsulotlari bo'yicha 
barcha zarur sertifikatlarga ega bo'lishi, m ahsulot ishlab chiqarish uchun talab 
etiladigan m illiy va xalqaro standartlarga qat'iy rioya etish bozorda m ahsulot 
m uvaffaqiyatini belgilab beruvchi m uhim om illardan b in ekanligini yodda tutishi 
lozim.
140

---