Buxoro Muhandislik texnologiya inistituti 194-21 kt guruh talabasi Turtoshiva

Alkanlarning nomenklaturasi. Alkanning uglerod zanjiri tarmoqlanmaganligini ta`kidlash uchun ko`pincha normal (n-) so`zi qo`shilladi, masalan: CH₃-CH₂-CH₂-CH₃ n–butan
Alkan molekulasidan vodorod atomi ajralganda uglevodorod radikali (qisqacha R) deyiladigan bir valentli zarrachalar hosil bo`ladi. Bir valentli radikallarning nomi uglyevodorod nomidagi –an qo`shimchani –il qo`shimchaga almashtirib hosil qilinadi. Masalan:
CH<sub>4</sub> – metan CH<sub>3</sub> – metil C<sub>6</sub>H<sub>14</sub> – geksan C<sub>6</sub>H<sub>13</sub> – geksil
C<sub>2</sub>H<sub>6</sub> – etan C<sub>2</sub>H<sub>5</sub> – etil C<sub>7</sub>H<sub>16</sub> – geptan C<sub>7</sub>H<sub>15</sub> – geptil
C<sub>3</sub>H<sub>8</sub> – propan C<sub>3</sub>H<sub>7</sub> – propil C<sub>8</sub>H<sub>18</sub> – oktan C<sub>8</sub>H<sub>17</sub> – oktil
C<sub>4</sub>H<sub>10</sub> – butan C<sub>4</sub>H<sub>9</sub> – butil C<sub>9</sub>H<sub>20</sub> – nonan C<sub>9</sub>H<sub>19</sub> – nonil
C<sub>5</sub>H<sub>12</sub> – pentan C<sub>5</sub>H<sub>11</sub> – pentil C<sub>10</sub>H<sub>22</sub> – dekan C<sub>10</sub>H<sub>21</sub> – detsil
(amil)
Uglevodorod molekulasidan ikki atom vodorod olinganda ikki valentli radikallar hosil bo`ladi. Agar vodorod atomlari bitta uglrod atomidan tortib olingan bo`lsa –an qo`shimcha –iliden yoki agar vodorod atomlari ikkita qo`shni uglerod atomidan tortib olingan bo`lsa –an qo`shimcha –ilen qo`shimchaga almashtiriladi. Radikal CH₂= metilen deyiladi.
Izomerlarni nomlash uchun ikki xil nomenklaturadan ko`p foydalaniladi: eski–ratsional va yangi– o`rinbosar (sistematik yoki xalqaro) nomenklatura.
Olinishi. Laboratoriya sharoitida:
CH₃COONa + NaOH  Na₂CO₃ + CH₄
Al₄C₃ + 12H₂O  4Al(OH)₃ + 3CH₄
Sanoatda: C + 2H₂  CH₄ CO + 3H₂  CH₄ + H₂O
2C₂H₅Br + 2Na  C₂H₅C₂H₅ + 2NaBr
nCO + (2n+1)H₂  C_nH_2n+n + nH₂O

Alkanlarning fizik–kimyoviy xossalari: alkanlarning xossalari metan misolida ko`rib chiqiladi. Metan–rangsiz va hidsiz gaz, havodan yengil, suvda kam eriydi. Mr (CH₄)=12 + 14 = 16 g/mol.
1) CH₄ + 2O₂  CO₂ + 2H₂O

2) CH₄  C + 2H₂ ; 2CH₄  C₂H₂ + 3H₂

3) Cl₂  2Cl^; CH₄ + Cl^  CH₃^ + HCl; CH₃^ + Cl : Cl  CH₃Cl + Cl^

4) CH₄ + HNO₃  CH₃NO₂ + H₂O

5) C₄H₁₀  C₄H₈ + H₂ ; C₄H₁₀  C₂H₆ + C₂H₄

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun, Toshkent, «O`qituvchi», 2001.
2. G. E. Rudzitis, F. G. Feldman. Organik kimyo. 10–sinf darsligi, Toshkent, «O`qituvchi», 1992.
3. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. Umumiy kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.
4. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002.
5. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. Organik kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.