Byudjet hisobi va g’aznachilik” fakulteti “Baholash ishi” yo’nalishi “audit” kafedrasi mustaqil ish mavzu

4. Auditrolik tekshiruvi uchun javobgarlik
Tasodifiy javobgarlik bu mavjud talab, vaziyat yoki sharoitda kelajakda voqealar sodir bo’lishi yoki muvaffaqiyatsizlikka uchrashini hal qilish uchun mumkin bo’lgan yo’qotishlar haqidagi noaniqlikni aniqlashni bildiradi.“Ehtimollik hisobi” tasodifiy javobgarlik mavjudligini bildiradi, 3 kategoriyadan foydalanib kelajakda hodisa natijasida zarar ko’rish ehtimoli aniqlanadi:
Ehtimol. Kelajak hodisasi sodir bo’lishi mumkin.
Mantiqiy ehtimollik. Kelajak hodisasi yuz berish riski yiroq, sodir bo’lish ehtimoli pastroq.
Uzoq. Kelajak hodisasi yuz berish ehtimoli past.
Moliyaviy hisob kurslarida o’rganganingizdek, agar hodisa yuz berishi mumkin bo’lsa va zarar ko’rish qiymatini mantiqiy baholay olinsa, ziyon daromadga mos oshib boradi. Hodisa oqibati mantiqiy amalga oshishi mumkin deb baho berilsa yoki qiymati baholay olinmasa, tasodif moliyaviy hisobotda oshkora havola qilinadi. Yillik hisobotdan olingan shunday oshkoralikka misol bo’la oladi. Umuman olganda, zarar ehtimollari yiroq deb baholansa, u na moliyaviy hisobotlarda yig’iladi va na havolalarda aks ettiriladi.
Tasodifiy javobgarliklarga quyidagilar misol bo’la oladi:

• 
  Tugallanmagan yoki tahdid solayotgan tortishuvlar
  
• 
  Haqiqatda mavjud yoki yuz berishi mumkin bo’lgan tasdiq va baholar
  
• 
  Daromad solig’i bahslari
  
• 
  Mahsulot kafolatlari yoki nuqsonlari
  
• 
  Obligatsiyalarning boshqalarga kafolatlari
  
• 
  Sotilganlarni qayta xarid qilib olishga roziliklar.
  
• 
  Tasodifiy javobgarliklarni aniqlash uchun audit jarayonlari.
  

Auditor tasodifiy javobgarliklarni turli audit jarayonlarini boshqarish mobaynida aniqlashi mumkin. Auditorga tasodifiy javobgarliklarni aniqlash uchun yordam beradigan jarayonlarga quyidagilar misol bo’ladi:Direktorlar, komitetlar va aksiyadorlar doskasida uchrashuvlar vaqtlarini o’qish;
Shartnomalar, qarz shartnomalari, lizing va hokimiyat agentlari bilan aloqadorlik xatlarini ko’zdan kechirish;Daromad solig’i javobgarliklari, soliq qaytimlari va IRS agentlarining hisobotlarini ko’zdan kechirish;Hujjatlar kafolatlarini va moliyaviy institutlar yoki boshqa qarzdor agentliklardan qo’lga kiritilgan kredit xatlarini tasdiqlash yoki hujjatlashtirish;
Ehtimoliy kafolatlar uchun boshqa hujjatlarni nazorat qilish.
Masalan, auditor odatda direktorlar doskasida asosiy voqealar vaqtlarini o’qiydi va muhim bitimlarni ma’qullaydi.
Odatda direktorlar doskasida mavjud bo’lgan bir qancha noaniq materiallar mohiyati muhokama qilinadi. Shunga o’xshash ravishda, auditor faoliyatning daromad solig’i xarajatlari va oshib borayotgan majburiyatlarni tekshiradi. Agar IRS faoliyatning o’tgan yilgi soliq qaytimlarini taftish qilgan bo’lsa, bunday hisob uchun audit jarayonlari ularni aniqlashni o’z ichiga oladi. Agar shunday bo’lsa, auditor IRS agentlarining hisobotlari bir qancha qo’shimcha soliqlar tahlil qilinganligini tekshirishi va qo’shimcha tahlillar bo’yicha bahslashuvlarni aniqlashi lozim. Qo’shimcha qilib aytganda, auditor tasodifiy javobgarliklarni aniqlash uchun uchrashuvga yaqin qolganda maxsus audit jarayonlarini yuritadi. Shunday jarayonlar tarkibiga quyidagilar kiradi:
Menejment bilan uning siyosat dasturi va aniqlash, baholash va tasodifiy javobgarliklarni hisoblash jarayonlari haqida so’rovnoma va muhokama olib borish. Menejment dasturni yaratish va aniqlash,baholash va tasodiflarni hisoblash jarayonlari uchun javobgar. Katta tarmoqli faoliyatlar shunday dasturlar va jarayonlarni o’zlarining risk tahlillari bilan amalga oshirishi mumkin. Kichikroq xususiy faoliyatlarning menejmentlari ba’zida tasodiflarni aniqlash va hisoblashda huquqiy advokat yoki boshqalarning yordamiga tayanadilar.
Hal qilinishi kutilayotgan yoki tahdid solayotgan sud jarayonlari uchun huquqshunoslardan faoliyat hisobotlarini, masalan aloqadorlik va faktura hujjatlarini tekshirish. 15 – bo’limda huquqiy xarajatlar hisobi tahlili ko’rsatilgan. To’g’ri, huquqiy xarajatlar hisoboti qiymati ahamiyatsiz bo’lishi mumkin,lekin auditor odatda hisoblashda bitimlarni nazorat qiladi. Bu tekshiruvning maqsadi – mijozga qarshi haqiqiy yoki potensial tortishuvni aniqlashdan iborat. Hisob tahlili faoliyatda maslahatlashilgan huquqshunoslar ro’yxatini rivojlantirish uchun ham ishlatilishi mumkin.
Bahslashuvlar, da’volar yoki baholar ifodalangan va o’rganib chiqilgan huquqiy xatlarni qo’lga kiritish. Huquqiy xatlar keyingi bo’limlarda muhokama qilinadi.
Menejmentdan hamma bahslashuvlar, tasdiqlangan va tasdiqlanmagan da’volar va baholar FAS bilan mosligi oshkora qilinganligi haqida yozilgan taqdimotlarini qo’lga kiritish. Bu ma’lumotlar mijozlar tomonidan yetkazib berilgan taqdimot xatida beriladi.
Mijozlarning huquqshunoslariga yuborilgan audit so’rovnoma xati (huquqiy xat) bahslashuvlar,da’volar yoki baholar haqidagi ma’lumotlarni qo’lga kiritish yoki tasdiqlashni bildiradi. Auditorlar odatda butun muddat uchun huquqiy hisobotni tahlil qiladi va menejment bilan maslahatlashgan har bir huquqshunosga huquqiy xatni yuboradi. Auditorlar qonun bo’yicha xavfsizlikni yoki aniq qonundagi maxsus huquqshunoslar va faoliyatning umumiy advokatiga xatlarni yuborishda ziyrak bo’lishi zarur, chunki umumiy advokat bahslashuvlarning muhim asoslarini: asosiy tortishuvlar, patent qonunini buzish va qonun xavfsizligidan xabardor bo’lishi kerak. Qo’shimcha qiladigan bo’lsak, agar shunday vaziyat mavjud bo’lgan holda huquqiy xatni faoliyat advokatidan olinishi lozim. 1 jadvalda auditor duch kelishi mumkin bo’lgan bahslashuvlar turlariga misollar keltirilgan. 20-bo’lim auditor javobgarligi va bahslashuvlariga aloqador masalalarni batafsil o’z ichiga oladi.

Bahslashuv turlariga misollar

Shartnomani buzish Patent qonunni buzish Mahsulot javobgarligi Hokimiyat qonunlari va yo’riqnomani oyoq osti qilish, jumladan xavfsizlik qonunlari irqi, jinsi, yoshi va boshqa xususiyatlarga qarab kamsitishlarga qarshi holatlar ishonchsizlik qonunlari daromad solig’ini tartibga solish atrof-muhitni himoyalash qonunlari pora olish faoliyati aktlari tovlamachi ta’sirlar va Korrupsiya tashkilotlari aktlari

1-rasm.
Auditor menejmentdan huquqiy xatlarni huquqshunoslarga yuborishni so’rashi lozim, ular quyidagi ma’lumotlar bilan ta’minlanishi talab etiladi:
Huquqshunos katta e’tibor ajratishi lozim bo’lgan hal qilinishi kutilayotgan yoki tahdid solayotgan bahslashuvlar ro’yxati va hisobi. Ro’yxat mijozlar tomonidan ta’minlab berilishi kerak;
Mantiqan noqulay oqibatga olib kelishi mumkin bo’lgan va tasdiqlanishi ehtimoli mavjud bo’lgan , menejment tomonidan muhokama qilingan tasdiqlanmagan da’volar va baholar ro’yxati;
Har bir hal qilinishi kutilayotgan yoki tahdid solayotgan bahslashuvlarning huquqshunos tasvirlagan va oqibatini hisoblagan talabnoma. U holat jarayoni, faoliyatda rejalashtirilayotgan harakatlar, nomuvofiq oqibatlar ehtimoli va ehtimoliy zarar qiymati yoki chegarasini o’z ichiga olgan bo’lishi zarur;
Menejment tomonidan ta’minlangan ro’yxatga qo’shimchalar yoki tuzilgan ro’yxatga bayonotlar uchun talabnoma;
Huquqshunosning menejment baholaridan farqli qarashlari bo’yicha fikrlariga talabnoma;
Menejment tomonidan mavjud tasdiqlanmagan da’volar va baholarga huquqshunosning professional javobgarligi bo’yicha kelishuvlarni tasdiqlash bayonnomasi;
Agar huquqshunos o’z javobgarligini chegaralangan deb ko’rsatsa, bunday chegaralar sabablarini talab qilish;
Tadqiqot va javobgarlik maqsadlari uchun rozilik.
Huquqshunoslar odatda mavjud yoki hal qilinishi kutilayotgan sudlashuvlarda dalillarni keltirishga tayyor turishadi. Shunga aramasdan, ular ba’zida tasdiqlanmagan da’volar va shikoyatlarga ma’lumot berishni istashmaydi.
Tasdiqlanmagan da’vo yoki shikoyatlarda mumkin bo’lgan da’vo yoki shikoyatlarning faoliyati shikastlangan qism yoki ehtimoldagi shikoyatda hali bildirilmaydi. Masalan, ko’mir konlarining biridagi konchilarning ma’lum qismi halok bo’lishdi. Kelgusi tergovlar mijozning zaruriy xavfsizlik jihozini o’rnatishda yiqilganligini ko’rsatadi. Faoliyatning fiscal yili tugashi mumkin va ma’lum muddat uchun falokat taqdim qilingan moliyaviy bayonotlar tuziladi. Ishchilarning oila a’zolari hali sud orqali tahdid solishmagan bo’lishsa ham tasdiqlanmagan da’vo moliyaviy bayonet sanasida keltiriladi. Bunday holatda faoliyatdagi huquqshunoslar mijoz-huquqshunos ustunligi tamoyili asosida auditorni tasdiqlanmagan da’volar haqidagi ma’lumotlar bilan ta’minlashni istamasliklari mumkin. Huquqshunoslar sud jarayonini haqiqatda qiziqtirishi mumkin bo’lgan yoki o’zini himoya qilish uchun qiyinchilik tug’diradigan tasdiqlanmagan da’volarni moliyaviy bayonotda oshkor qilishlari ham mumkin. Bunday vaziyatda mavjud tasdiqlanmagan da’volar va holatlarda menejmentlarning professional javobgarliklarini huquqshunoslar tomonidan tasdiqlash orqali masala hal etiladi.
Huquqiy xatda auditorga huquqshunoslar mijozlarning talablarini xabar qilish tarsi keltirilgan. Umuman olganda, da’voning tasdiqlanish ehtimoli mavjud bo’lmaguncha va oqibatda mantiqiy sodir bo’lishi mumkinligi isbotlanmaguncha tasdiqlanmagan da’volar oshkor qilinmaydi.
Huquqshunoslar faqat alohida e’tibor talab qilingan predmetlargagina javob berishi mumkin. Huquqshunoslar vaziyatning oqibatiga javob berishga layoqatsiz bo’lishlari mumkin, chunki vaziyatdagi omillar ehtimoliy zararni hisoblash yoki taxminan hisoblash oqibatlarini aniqlashga imkon bermasligi mumkin. Huquqiy xatda ma’lumot yig’ishda mijozlar huquqshunoslarining noroziligi auditda ma’lumotsiz fikrlarning oldini olish uchun etarli audit imkoniyatlarini chegaralaydi.
Kompaniyalar xomashyolarni sotib olish yoki o’zlarining mahsulotlarini belgilangan narxlarda sotish uchun tez-tez uzoq muddatli majburiyatlarni kiritib turadi. Bunday sotib olish yoki sotish shartnomalarini kiritishdan asosiy maqsad qulay narx kelishuvlariga erishish yoki xomashyolarning yaroqliligini himoya qilishdan iborat. Uzoq muddatli shartnomalar odatda daromadlarni va xarid qilish jarayonlarini taftish qilish davomida mijoz-xodimlar tadqiqotlari orqali, uchrashuvlar doskasidagi vaqtlarni ko’zdan kechirish orqali ifodalanadi. Ko’p holatlarda, bunday kelishuvlar moliyaviy hisobotlarning havolalarida ko’rsatiladi. Shunga qaramasdan, faoliyatning bunday namunalari tovar ayirboshlanmaganda ham uzoq muddatli kelishuvlardagi zararlarni tan oladi.Misol uchun, ayollar liboslari uchun jundan tayyorlangan kiyimlar ishlab chiqaradigan korxona 31-dekabr kuni yilni tugatadi. Mijoz 2007-yil 30-sentabr kuni har bir pound junni $1,00 dan 1 million pound miqdorida xarid qilish, 2008-yil 31-martda qabul qilib olish uchun qaytarilmas shartnoma tuzadi. Yil so’ngida (2007-yil 31-dekabr) auditor junning joriy bozor narxi bilan shartnoma narxini solishtiradi. Agar junning joriy bahosi $1,00 yoki yuqoriroq bo’lsa, muhim bo’lgan taqdirda faqatgina shartnomaning havolasida keltiriladi. Shunga qaramasdan, agar junning narxi $1,00 dan past bo’lsa, zarar 2007-yil 31-dekabrda rasmiy tan olinadi. Masalan, junning joriy bozor narxi har bir pound uchun $0,75 bo’lsa, mijoz yil yakunida $250000 zararni tan oladi. (1000000 pound * $0,25 )


Xulosa
Auditorlik xulosasi buxgalterlik (moliyaviy) hisobotning tarkibiy qismi bo’lib, undan foydalanuvchilar uchun ushbu hisobot ishonchliligi axborot manbasi bo’lib xizmat qiladi. Buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilar auditorlik xulosasida bayon qilingan fikrga tayanib, auditorga yoki auditorlik firmasiga ishonch bildiradilar. Ushbu ishonch, eng avvalo, auditor tomonidan bajarilgan ishning sifati bilan qo’lga kiritiladi va oqlanadi.
Auditorlik xulosasi kamida uch nusxada tuzilib, uning ikki nusxasi auditorlik tekshiruvi buyurtmachisi ya’ni korxona rahbariyatiga taqdim qilinadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan so’ng 15 kun ichida auditorlik xulosasining bir nusxasini o’zlari joylashgan hududdagi soliq organiga taqdim qiladilar. Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun tushunarli bo’lib, unda auditorning ikkilanish va(yoki) noroziligidan kelib chiqqan cheklashlar aniq ko’rsatilishi lozim. Auditorlik xulosasi barcha moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar olish imkoniga ega bo’lgan ochiq axborot hisoblanadi. Auditorlik xulosasi tegishli moliyaviy hisobotlar bilan birgalikda xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan chop ettirilishi mumkin.
Auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi uchun javobgarlik. «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunga muvofiq auditorlik tekshiruvini o’tkazmay tuzilgan yoxud auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha tuzilsada, lekin auditorlik tekshiruvi davomida auditor (auditorlar) tomonidan olingan va o’rganilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt hujjatlari mazmuniga muvofiq bo’lmagan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilgan hisoblanadi. Auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilganligi auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaning amal qilishini belgilangan tartibda tugatishga, shuningdek aybdor shaxslar qonunda nazarda tutilgan javobgarlikka tortilishiga sabab bo’ladi.