Chirchiq davlat pedagogika instituti

Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti Maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti „Boshlang’ich ta’lim va sport-tarbiyaviy ish” ta’lim yo’nalishi „Ona tili o’qitish metodikasi” fanidan

3-kurs talabasi

Yusupaxmedova Norinisa Ziyadullayevnaning

„Fe’llarning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi”o’rganish mavzusidagi kurs ishiga ilmiy rahbarning
XULOSASI

Mavzuning dolzarbligi

So’z turkumlarini o’rgatishning lingvistik asoslari, boshlang’ich sinflarda so’z turkumlari ustida ishlash, boshlang’ich sinflarda fe’l so’z turkumini o’rganish tizimi, fe’llarning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishini o’rganish jarayonlari va jarayondagi amaliy mashqlar mavzuning dolzarblagidir.

Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi
Kurs ishining tarkibiy qismlari: kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs ishining tarkibiy qismlari to’liq yoritilgan.
Kurs ishining rasmiylashtirilishi
Kurs ishi o’zbek tili lotin yozuvida bayon etilgan bo’lib talab darajasida rasmiylashtirilgan.
Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi
Talaba Yusupaxmedova Norinisa tomonidan bajarilgan ushbu kurs ishi tugallangan deb hisoblayman va uni himoyaga tavsiya qilaman.

Ilmiy rahbar:_______________________ ______________

„___” _______2020 y

Reja:

I.Kirish

II.Asosiy qism:
I bob. Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumini o’rganish metodikasi.

1. 
   1.Fe’lni o’rganishning asosiy vazifalari.
   

1.2.Fe’lni izchil o’rganish.
II bob. “Fe’lning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi”ni o’rganish metodikasi.
2.1.Fe’lning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi.

2.2.O’quvchilarning shaxs-son haqidagi ko’nikmalarini shakllantirish.

Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

KIRISH
Hozirda Respublikamiz ta’lim sohasidagi asosiy mavzulardan biri o’quvchilarga bilim berishda yangi usullarni topish o’rganish va buni ta’lim jarayonida samarali qo’llash. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad respublikamiz ta’lim sohasini yanada yaxshilash va shu qatorda bilim oluvchilar bilim samaradorligini yaxshilash. Ko’rgazmali qurollardan foydalanish asosida dars berish ana shunday metodlardan biridir.

O’quv materialini ko’rgazmali qurollardan foydalanish asosida o’rganish metodlari bilish foydaliligini oshiradi, ularga hamma narsani bilishga qiziqish va havas tug’iladi. Ammo darsda ko’rgazmali qurollardan foydalanish yakkayu – yagona maqsad emas. Ular o’quv vazifasini talab qilingan taqdirda qo’llanishi mumkin.

Bugungi kunda ona tili kursining o’zagini qayta qurish ishlari davom etmoqda. Bundan maqsad boshlang’ich sinf o’quvchilariga beriladigan ta’limning mazmunini ona tili fanining mazmuni bilan yaqinlashtirish, ona tili o’qitishning nazariy darajasini olishdir. Boshlang’ich ona tili kursini o’qitishda metodika fani oldida yangi muammolar bilan bir qatorda eski muammolarni yangicha mazmunda yechish turibdi. “Fe’l” so’z turkumini o’rganish o’quvchilarning bilish imkoniyatlariga qarab belgilanadi. Fe’l mavzusi 1 – sinfdan boshlab o’rganiladi. Dastur bo’yicha 1 – sinfda so’zlarning ma’nosiga 23 soat ajratilgan. 2 – sinfda “fe’l” mavzusiga 54 soat ajratilgan. 3 – sinfda “Fe’l” so’z turkumi sifatida o’rganilib jami (64 soat) ajratilgan. 4 –sinfda “Fe’l” mavzusiga jami (28 soat) ajratilgan. Ko’rinib turibdiki “Fe’l” mavzusini o’rganish 3 – 4 sinflarda hiyla murakkab, shuning uchun biz 4 –sinf o’quvchilarini shu so’z turkumining muhim jihatlari bilan tanishtiramiz.

Kurs ishining maqsadi: Boshlang’ich sinflarda “Fe’llarning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi”ni o’rganish usullarini ishlab chiqish.

Kurs ishining obyekti: Boshlang’ich sinflarda “Fe’llarning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi”ni o’rganish jarayoni;

Kurs ishining predmeti: Boshlang’ich sinflarda “Fe’llarning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi”ni o’rganishning mazmuni, shakl va metodlari;

Kurs ishining vazifalari:

boshlang’ich sinflarda “Fe’llarning shaxs- son qo’shimchalari bilan tuslanishi”ni o’rgatish ustida ishlashning nazariy asoslarini tahlil qilish;

boshlang’ich sinflarda “Fe’llarning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi”ni o’rganish metodikasini takomillashtirish;

4-sinfda “Fellarning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishi”ni o’rganishga doir dars ishlanmalarini ishlab chiqish.
I bob. Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” so’z turkumini o’rganish metodikasi.

1. 
   Fe’lni o’rganishning asosiy vazifalari.
   

Fe’l mavzusiga qo’yilgan D.T.S talablari

Boshlang’ich sinflarda “Fe’l” mavzusi 1 – sinfdan boshlab o’tiladi. Mazkur mavzuga sinfda (so’zlarning ma’nosi) mavzusida to’xtalgan bo’lib, mazkur mavzuga jami 23 soat ajratilgan bo’lib, bunda qo’yilgan bilim ko’nikma va malakalar quyidagilardan iborat.

O’quv yilining oxiriga kelib o’quvchi quyidagilarni bilishi kerak.

So’zlarning ma’nolariga ko’ra guruhlanishi. Ko’nikmalarni egallashni kerak; talaffuzi va yozilishi mos bo’lgan so’zlarni to’g’ri yoza olishi. Malakalarga ega bo’lish kerak: namunali matnni grafik talablar asosida ko’chirib yozish;

Fikr bayonida adabiy tilda faol qo’llaniladigan fe’llardan foydalanish.

2 – 3 so’zli 4 – 5 gapni eshitib yozish. 2 – sinfda “Fe’l” mavzusi huddi 1 – sinfdagidek so’z mavzusi o’tiladi. Bu mavzuga 2 – sinfda 54 soat ajratiladi. O’quvchilar bilan, bilim ko’nikma va malakasiga qo’yilgan talablar quyidagilar:

So’zlar yordamida gap tuzish va yozilishni.

berilgan mavzuga doir gap tuza olishni: O’quvchi quyidagilarni uddalay olishi zarur.

So’zni, gapni va matnni, harflarni tushirib qoldirmay, ortiqchasini qo’shmay, o’rnini almashtirmay husni xat qoidalariga rioya qilgan holda ko’chirib va eshitib to’g’ri yozish.

4 – 5 bo’g’inli so’zlarning bir yo’lga sig’may qolgan qismini keyingi yo’lga bo’g’inlab ko’chirish;

kitob, maktab, oftob, odob, ozod kabi so’zlar oxirida kelgan b va d yozilishini;

farzand, xursand, baxt, do’st kabi o’quvchi nutqida ko’p uchraydigan.

so’zlarga so’roq bera olishni va shu so’z nimani bildirishini;

fe’l mavzusiga oid 2 – 3 gap tuza olish va uni yozilishi;

rasmlar asosida 5 – 6 fe’l qatnashgan gap tuza olish va uni yoshni; 3 sinfda fe’l “so’z turkumlari” sifatida o’rgatilib, o’quvchining bilim, ko’nikma va malakasiga qo’yiladigan talablar quyidagilardan iborat.

fe’l bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni, fe’l yasovchi qo’shimchalarni. Ko’nikmalarni egallashi kerak.

- ma bo’lishsizlik fe’l hosil qiluvchi qo’shimchalarni to’g’ri yoza olishni so’z yasovchi qo’shimchalar asosida fe’l turkumini yasay olishni: Malakani egallashi kerak. Fe’l mavzusi doirasida 5 – 6 gapli bo’glanishli nutq tuza olishi va ma’lum tayyorgarlikdan so’ng uni yoza olishi;

Nutq madaniyatni og’zaki va yozma nutqda fe’l so’z turkumiga tegishli bo’lgan so’zlarni ifodalashni o’rganishi;

4 – sinfda “Fe’l” mavzusiga jami 28 soat ajratilgan bo’lib, bunda o’quvchining, ko’nikma va malakasiga qo’yilgan talablar quyidagilardan iborat.

- So’z turkumlari, ularning belgilarini. Ko’makchilarni egallashi kerak;

- fe’l, fe’l zamonlarini (o’tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zamon);

- fe’l zamon qo’shimchalari, ularning imlosi;

- fe’lning tuslanishi;

- fe’llarning 3 zamoni va ularning hosil qilinishi: shaxs – songa tuslanishi: Malakani egallashi kerak.

- gaplarning elementar sintaktik tahlil qilish;

- o’rganilgan qoidalarga oid 80 – 90 so’zli matnni husni xat qoidalariga rioya qilgan holda ko’chirib va eshitib yoza olishi;

- berilgan matnga mustaqil reja tuzish, qayta hikoyalash va yozma bayon qilishi.

- berilgan mavzu yoki rasm asosida kichik matn tuzib, yoza olishi;

Fe’llarni shaxs – son. Fe’l zamonlari ularning gapdagi vazifasini o’rganish.

Fe’llar shaxs – son qo’shimchalarini oladi. Tillarning shaxs – son qo’shimchalari bilan o’zgarishi tuslanish deyiladi. Masalan, o’qidim o’qiyapmiz, o’qiding, o’qiyapman, o’qiyapti, o’qidingiz. Fe’llaridagi ajratib ko’rsatilgan qo’shimchalar shaxs – son qo’shimchalari (tuslovchi qo’shimchalar) dir.

Fe’llarda uch shaxs – son (I shaxs, II shaxs, III shaxs) va 2 son (birlik va ko’plik) bor. Fe’ldagi har bir tuslovchi qo’shimcha ham shaxs, ham sonni ko’rsatadi. Masalan, o’qidim fe’lidagi – m qo’shimchasi I shaxs birlikni, o’qiyapsan fe’ldagi – son qo’shimchasi II shaxs birlikni ko’rsatuvchi shaxs – son qo’shimchalaridir.
Shaxslar Birlik Ko’plik
I shaxs - m: tayyorladim - k: tayyorladik

- man: yozmoqchiman – miz: yozmoqchimiz

II shaxs - ng: tayyorlading - ingiz: tayyorladingiz

- san: yozmoqchisan. - siz: yozmoqchisiz

III shaxs - tayyorladi - (lar) tayyorladilar

- yozmoqchi - (lar) yozmoqchilar

- ishlayapti - (lar) ishlayaptilar.
Fe’llarda uch zamon bor:

1) o’tgan zamon

2) hozirgi zamon

3) kelasi zamon

Fe’l zamoni nutq so’zlanib turgan vaqt (payt) ga nisbatan belgilanadi (aniqlanadi). Masalan: o’qidim, o’qigansan, harakatning nutq so’zlanib turgan vaqtdan oldin bajarilganligini bildiradi, shuning uchun ular o’tgan zamon fe’li sanaladi: o’qiyapman, o’qimoqdasan fe’llari harakatning nutq so’zlanib turgan paytda bajarilayotganini bildiradi, shuning uchun bu fe’llar hozirgi zamon fe’li hisoblanadi: o’qimoqchisan, o’qimoqchiman fe’llari harakatning nutq so’zlanib turgan paytdan keyin bajarilishini bildiradi, shuning uchun ular kelasi zamon deyiladi.

Fe’llarda zamon ma’nosi maxsus qo’shimchalar vositasida ifodalanadi. Fe’lga qo’shiladigan – di, - gan, - yop, - moqda, - moqchi qo’shimchalari zamon qo’shimchalaridir. Zamon qo’shimchalari fe’lga tuslovchi (shaxs - son) qo’shimchalardan oldin qo’shiladi.

Fe’lning lingvistik xususiyatlari.
Boshlang’ich sinflarda quyidagilar fe’lning lingvistik xususiyatlari sifatida o’rganiladi:

• 
  so’roqlari yordamida;
  
• 
  fe’llar zamon bilan o’zgaradi. Fe’l uch zamonni bildiradi: hozirgi zamon, o’tgan zamon, kelasi zamon;
  
• 
  hozirgi zamon fe’llari nima qilyapti? So’rog’iga javob bo’ladi, hozirning o’zida, ya’ni nutq so’zlanayotgan vaqtda bajarilayotgan harakatni bildiradi;
  
• 
  O’tgan zamon fe’li nima qildi? So’rog’iga javob bo’ladi, harakatning oldin, ya’ni nutq so’zlayotgan vaqtdan oldin bajarilganini bildiradi;
  

Kelasi zamon fe’li nima qilmoqchi? So’rog’iga javob bo’ladi, harakatning keyin, ya’ni nutq so’zlayotgan vaqtdan keyin bajarishini bildiradi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari fe’l zamonlarini unga beriladigan so’roqdan bilib oladilar. So’roqdan uning leksik ma’nosi ham bilinib turadi.

Fe’lning zamon formasini yasash va bilib olish uchun o’quvchilarni so’roqlardan to’g’ri foydalanishga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Bu maqsadga erishish uchun avval o’quvchilar bilan ishlanadi keyin o’qvchilar e’tibori so’roq bilan fe’l zamonining bog’lanishini aniqlashga qaratiladi. Zamon formasini hosil qilish uchun fe’lning II shaxs birlik formasi asos qilib olinadi. Boshlang’ich sinflarda fe’lning bosh formasi o’rganilmaydi. Fe’lga so’roq berish bilan fe’l zamoni hosil qilinadi.

Bir fe’ldan uch zamonni hosil qilib, ularni taqqoslash mashqi fe’lning zamon kategoriyasining mohiyatini tushunishga yordam beradi. Shuning uchun “Fe’l” mavzusini o’rganish jarayonida fe’lni zamon qo’shimchasi bilan o’rgatish mashqi muntazam o’tkazib boriladi.

Fe’llar shaxs – son qo’shimchalari bilan tuslanadi. Shaxs – son qo’shimchalari zamon qo’shimchalaridan keyin qo’shiladi. Masalan, o’qi fe’li uch zamonda shaxs – son qo’shimchalari bilan quyidagicha tuslanadi.

Son	Birlik			Ko’plik
Zamon Shaxs	Hozirgi Zamon	O’tgan zamon	Kelasi zamon	Hozirgi zamon	O’tgan zamon	Kelasi zamon
I	o’qiy-man	o’qi-dim	o’qimoqchiman	o’qiyapsiz	o’qidik	o’qimoq-chimiz
II	o’qiyapman	o’qi-ding	o’qimoqchisan	o’qiyapsiz	o’qidin-giz	o’qimoq-chisiz
III	o’qiyap-ti	o’qidi	o’qimoqchi	o’qiyaptilar	o’qidilar	o’qimoq-chilar

Fe’llarda shaxs – son haqidagi ko’nikmani shakillantirish uchun mazmuniga mos shaxs – son q’shimchalarini qo’yish, berilgan fe’llarni hozirgi, o’tgan, kelasi zamonda shaxs – son qo’shimchasi bilan tuslash, fe’llarni so’z turkumi jixatidan tashkil qilish mashqlaridan foydalaniladi.

Fe’l mavzusini o’rganish jarayonida quyidagi mashq turlaridan foydalanish mumkin:

Quyidagi savollarga javob bo’ladigan so’zlardan gap tuzish: Kim? Qayerda? Nima qildi? (bolalar lagerda dam oldilar.)

Nuqtalar o’rniga gapning mazmuniga mos fe’lni qo’yib o’qing va yozing. O’quvchilar berilgan yaqin ma’noli fe’llardan mosini tanlaydilar. Masalan, biz xayvonot bo’gini … (aylanmoq, sayr etmoq) Bunday mashqlar sinonim fe’llarni ma’no ottenkasiga qarab farqlashga o’rgatadi.

Qarama – qarshi ma’noli fe’llarni topib gaplarni to’ldiring. Masalan, birlashgan o’zar, birlashmagan to’zar.

Nuqtalar o’rniga maqolning mazmuniga mos bo’lishsiz fe’llarni yozing. (mehnatdan …, mehnatdan qo’rq) (gap bilan …, ish bilan shosh).

III sinfda o’quvchilarga fe’llarning shaxs son qo’shimchalari bilan tuslanishim, fe’l zamonlari qo’shma fe’llar haqida bilim beriladi.

2. Boshlang’ich sinflarda “Fe’l”ni izchil o’rganish metodikasi.

Fe’l ustida ishlashda izchillik, bo’limlar orasidagi bog’lanish, dastur materialining hajmi, uni har sinfda o’rganish usullari va vositalari shu so’z turkumini o’rganish vazifasi uning lingvistik xusisiyatlari va kichik yoshdagi o’quvchilarning bilish imkoniyatlariga qarab belgilanadi. “Fe’l” mavzusini o’rganishda asosiy vazifalar: so’z turkumi sifatida fe’l haqida dastlabki tushunchani shakllantirish, o’quvchilar nutqini fe’llar bilan boyitish hamda og’zaki va yozma nutqda fe’ldan to’g’ri foydalanish ko’nikmasini o’stirish o’quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish, grammatik mavzu bilan bo’gliq holda aytrim orfografik qoidalarni o’zlashtirish hisoblanadi. Bu vazifalar bir – biri bilan bo’gliq holda hal etiladi.

Fe’l ustida ishlashga tayyorgarlik savod o’rgatish davrida boshlanadi. Bu davrda o’quvchilarning diqqati fe’lning leksik ma’nosiga qaratiladi. Fe’l uchun tipik hisoblangan leksik grammatik ma’noni, ya’ni predmetning harakatini bildirishini umumlashtirish imkonini beradigan aniq manba yig’iladi. Fe’l ustida ishlash mashqlarini “Alifbe” dagi so’z va matnlarni o’qish, rasmga qarab gap tuzish bilan bog’lab o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilar gap tuzishda mazmunga mos fe’lni topishiga, so’z nimani bildirishini va qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashga yordam beradigan sharoit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni, daraxtlarni kuzatib yoki rasmlarni ko’rib, gapni mazmuniga mos so’zlar bilan to’ldiradilar:

Kuzda mevalar nima qiladi? … (pishadi).

Sabzavotlar nima qiladi? … (yetishadi).

Bolalar nima qilayaptilar? (dam olayaptilar). (ishlayaptilar).

Fe’lga so’roq berishga o’rgatish o’g’zaki bo’lmasligi, o’quvchilar harakat bir kishi tomonidan bajarilsa, nima qildilar? Nima qiyaptilar? Nima qilmoqchilar? Kabi so’roqlarga javob berishga o’rgatish o’z navbatida fe’l zamonlarini o’rganishga tayyorlash demakdir.

I sinfda morfologik so’roq so’z nimani bildirishni (o’rganishga tayyorlash demakdir) aniqlash maqsadida beriladi. O’quvchilarni so’zga so’roq berishga so’zlarni tanishga, so’zni so’roqqa mos ravishda o’zgartirishga (nima qildi?) (o’qidi). Nima qilamiz? O’qiymiz, nima qilmoqchi? O’qimoqchi kabi o’rgatiladi.

II sinfda fe’lni o’rgatish. Bu boshqichning asosiy vazifasi “fe’l – so’z turkumi” degan tushunchalarni shakllantirish, bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarning ma’nosi va shakliga qarab faqlash ko’nikmasini hosil qilish, bo’lishsizlik qo’shimchasining talaffuzini va imlosini o’rgatish hisoblanadi.

Dasturga ko’ra, bu sinfda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar o’rganiladi. Mavz suhbat asosida tushuntiriladi. Suhbat uchun o’qish darsida kimlar o’qidi. Rahim ham o’qidimi? Kim so’zladi? Ravshan so’zladimi? Ra’no kutubxonaga bordimi? Halima gapiryaptimi savollarida ham foydalanadilar.

III sinfda fe’lni o’rganish. Bu sinfda fe’lni o’rganishning vazifasi:

1) fe’lning shaxs – son qo’shimchalari bilan tuslanishi, zamon q’oshimchasi bilan o’zgarishi haqida tushuncha berish va dastlabki ko’nikma hosil qilish, fe’lning leksik ma’nolari, bo’lishli yoki bo’lishsizligi, gapdagi vazifasi haqidagi bilmni chuqurlashtirish.

2) nutqda fe’ldan ongli foydalanish malakasini rivojlantirish . Shu maqsadda nutqda sinonim va antonym fe’llardan, matn bilan bog’liq holda o’z va ko’chma ma’noda ishlatilgan fe’llar bilan tanishtirib borishga qaratilgan mashqlardan foydalanis.

3) O’tgan zamon qo’shimchasining talaffuzi va yozilishi haqida ko’nikma hosil qilish.

4) Qo’shma fe’llar va ularning doim alohida yozilishi haqida tushuncha berish va dastlabki ko’nikma hosil qilish hisoblanadi.

1-sinfda fe’l ustida ishlash. Fe’l ustida ishlashga tayyorgarlik savodga o’rgatish davrida boshlanadi. Bu davrda o’quvchilarning diqqati fe’lning leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l uchun tipik hisoblangan leksik ma’nosiga qaratiladi; fe’l uchun tipik hisoblangan leksik-grammatik ma’noni, ya’ni predmetning harakatini bildirishni umumlashtirish imkonini beradigan aniq material yig‘iladi. Fe’l ustida ishlash mashqlarini “Alifbe”dagi so’z va mashqlarni o’qish, rasmga qarab gap tuzish bilan bog‘lab o’tkaziladi. Bunda o’qituvchi o’quvchilar gap tuzishda mazmunga mos fe’lni topishga, so’z nimani bildirishini va qanday so’roqqa javob bo’lishini aniqlashga yordam beradigan sharoit yaratadi. Masalan, bolalar kuzda meva va sabzavotlarni, daraxtlarni kuzatib yoki rasmlarni ko’rib, gapni mazmunga mos so’zlar bilan to’ldiradilar: Kuzda mevalar nima qiladi?... (pishadi), sabzavotlar nima qiladi?... (etiladi), daraxt barglari nima qiladi?... (sarg‘ayadi). Bolalar nima qilyaptilar?... (dam olyaptilar), ...(o’ynayaptilar), ... (ishlayaptilar).

Fe’lni o’rganishda maqsadga qaratilgan ishlar harakatni bildirgan so’zlar mavzusini o’rganishdan boshlanadi (1-sinf, o’quv yilining 2-yarmi). Fe’l leksik ma’nosi bilan grammatik ma’nosi (harakat bildirishi) mos keladigan (nima qilyapti?) yugurayapti, arralayapti, sakrayapti, (nima qildi?) yugurdi, arraladi, sakradi, (nima qiladi?) yuguradi, arralaydi, sakraydi kabi misollardan foydalanish bilan, o’quvchilar o’zlari bajargan harakatlarni aytishni so’rab, ular bergan javobini (fe’lni) so’roqlari bilan xattaxtaga yozib, suhbat o’tkazish bilan tushuntiriladi. O’quvchilarni so’roq berish bilan holat bildiradigan uxlayapti, o’ynayapti, faxrlanadi kabi fe’llarni ham tanlashga o’rgatib borish muhim ahamiyatga ega. Bunday mashqlar o’quvchilarda predmet harakatini keng ma’noda tushunish ko’nikmasining shakllana borishiga yordam beradi.

Dastur o’quvchilarda so’zlarga so’roq berib, ularni bir-biridan farqlash ko’nikmasini shakllantirishni talab etadi. Buning uchun o’qituvchi fe’lning har xil shakllaridan foydalanib, maxsus mashqlar o’tkazadi. Nima? so’rog‘iga javob bo’lgan so’z bilan nima qildi? (Nima qilyapti? Nima qiladi?) so’rog‘iga javob bo’lgan so’zlar taqqoslanadi: nima? so’rog‘iga javob bo’lgan so’zlar guruhi predmetni bildirishi, nima qildi? so’rog‘iga javob bo’lgan so’zlar esa predmet harakatini bildirishi aniqlanadi. Taqqoslash ot va fe’lni ajratishga o’rgatadi, ularning nutqda bir-biriga ta’sir etishini aniqlashga imkon beradi.

Fe’lga so’roq berishga o’rgatish yuzaki bo’lmasligi, o’quvchilar harakat bir kishi tomonidan bajarilsa, nima qildi?, nima qilyapti?, nima qilmoqchi? so’roqlarini, ikki va undan ortiq kishi tomonidan bajarilsa, nima qildilar?, nima qilyaptilar?, nima qilmoqchilar? so’roqlarini berishni bilishlari zarur. Bunday so’roqlarga javob berishga o’rgatish o’z navbatida, fe’l zamonlarini o’rganishga tayyorlash demakdir.

1-sinfda morfologik so’roq so’z nimani bildirishini aniqlash maqsadida beriladi. O’quvchilarni so’zga so’roq berishga, o’qituvchi bergan so’rog‘iga javob bo’ladigan so’zlarni tanlashga, so’zni so’roqqa mos ravishda o’zgartirishga (nima qildi? – o’qidi, nima qilamiz? – o’qiymiz, nima qilmoqchi? – o’qimoqchi kabi) o’rgatiladi.

2-3-sinflarda fe’lni o’rganish. Bu bosqichning asosiy vazifasi “fe’l – so’z turkumi” degan tushunchani shakllantirish, bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarning ma’nosi va shakliga qarab farqlash ko’nikmasini hosil qilish, bo’lishsizlik qo’shimchasi (-ma) ning talaffuzi va imlosini o’rgatish hisoblanadi.

Fe’lning harakat bildirishi yuzasidan o’quvchilarda aniq tasavvur hosil qilish uchun o’qituvchi ularga shu darsdagi mehnat jarayonini tasvirlashni, ya’ni o’quvchilarning o’zlari bajarayotgan ish-harakatni aytishni so’raydi, suhbat o’tkazadi. Suhbatda “O’qituvchi nima qildi? O’quvchilar nima qildilar? Hozir o’qituvchi nima qilyapti? O’quvchilar nima qilyaptilar? Endi o’quvchilar nima qiladilar? O’qituvchi nima qiladi?” kabi savollardan ham foydalanadi. Suhbat jarayonida o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida fe’llarni so’rog‘i bilan yozib boradilar. Masalan, nima qildi? – so’zladi, tushuntirdi; nima qildilar? – tingladilar, yozdilar; nima qilyapti? – tushuntirayapti, so’rayapti, tinglayapti; nima qilayaptilar? – javob berayaptilar, yozayaptilar, tinglayaptilar; nima qiladi? – tekshiradi, ko’radi; nima qiladilar? – ishlaydilar, bajaradilar, yozadilar.

Suhbatdagi yoki o’quvchilar aytgan gaplardan birini gap bo’lagi jihatdan tahlil qilish asosida xulosa chiqariladi: nima qildi? nima qilayapti? nima qiladi? kabi so’roqlarga javob bo’lib, predmet harakatini bildirgan so’zlar fe’l deyiladi. Fe’l gapda kesim vazifasida keladi.

Mavzu yuzasidan o’quvchilarda ko’nikma hosil qilish uchun so’roq berib fe’lni aniqlash, gap mazmuniga mos fe’lni tanlab qo’yish, aralash berilgan so’zlardan, shuningdek, rasmga qarab gap tuzish kabi mashqlardan foydalaniladi.

Dasturga ko’ra, 3-sinfda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llar o’rganiladi. Mavzu suhbat asosida tushuntiriladi. Suhbat uchun “O’qish darsida kimlar o’qidi?, Shokir ham o’qidimi?, Kim so’zladi?, Alisher so’zladimi?, Barno kutubxonaga boradimi?, Abdulla-chi?, U qachon bormoqchi?, Hozir kim tushuntirayapti?, Hozir Tohir gapiryaptimi?” kabi savollardan ham foydalaniladi. O’quvchilar so’roq berib fe’llarni topadilar, ma’nosini qiyoslaydilar va o’qituvchi rahbarligida tushuntiradilar. Xulosa chiqariladi: fe’l harakatning yuzaga chiqqanini, ya’ni bajarilganligini (o’qidi, so’zladi), hozir bajarilayotganini (tushuntirayapti), endi bajarilishini (boradi, o’qiydi) bildiradi. Bu fe’llar bo’lishli fe’llar deyiladi. Ayrim fe’llar harakatning bajarilmaganligini (o’qimadi, so’zlamadi), hozir bajarilmayotganini (o’qimayapti), keyin ham bajarilmasligini (bormaydi) bildiradi. Bunday fe’llar bo’lishsiz fe’llar deyiladi.

O’quvchilar bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni so’roqlari bilan ikki ustun shaklida yozadilar va so’roqlarini bo’lishsiz fe’l qanday hosil bo’lganini aytadilar. O’quvchilar bilimi mashqlar bilan mustahkamlanadi, bo’lishsizlik qo’shimchasi -ma -mi shaklida talaffuz qilinsa ham, doim aslicha -ma shaklida yozilishi tushuntiriladi. O’quvchilarda bo’lishli va bo’lishsiz fe’llarni ma’nolariga qarab farqlash ko’nikmasini o’stirish uchun bo’lishli fe’ldan bo’lishsiz fe’l hosil qilish, bo’lishsiz fe’llarning talaffuzi va yozilishini qiyoslash, bo’lishsiz fe’llar bilan gaplar tuzish mashqlaridan foydalaniladi.

II bob. Fe’lning shaxs-son qo’shimchalari bilan tuslanishini o’rganish metodikasi.

1.