Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I
|
B o ‘zaning piyolasi h a m lolasi,
Yigitga h a m d a m b o ‘lur qaynonasi. U1 yigit chiqsa b o ‘z a d an m as(t) b o ‘lib, O ldiga o ‘ynab c h iq a r jononasi. Y as-y u su n m aro sim ida aytiladigan b un d ay q o ‘shiqlar T urkiston, S ay ram , q a rn o q va lq o n atroflarida «h aqqonalar yoki ko ‘nalar» deb y u ritilsa. b o sh q a jo y lard a «bo‘zagarlar q o ‘shig‘i» deb yuritiladi. O ilaviy-maishiy m arosim lar folidori. 0 ‘zbek folklarida oilaviy- m aish iy m aro sim la r folklori k atta o ‘rin tu tadi. C h u n k i insonn ing asosiy u m ri o ila d a kech adi. In so n n in g tu g ‘ilishini, k a m o lo tin in g m a 'lu m bosqichi, vafotini oilada m axsus m arosim lar orqali qayd etish esa o ‘ziga xos arfanag a aylangan. Bu a n 'a n a b arch a xalqlar orasida bor. In son hayotiga aloqadorligiga ko ‘ra oilaviy-m aish iy m arosim lar ikki katta guruhga b o 'lin ad i. 1. T o ‘y m arosim lari. 2. M otam m arosim lari. O ilad a o ‘tk a z ila d ig a n m a ro s im la r o ila v iy -m a is h iy m a ro s im h is o b la n a d i. U la r r a n g - b a r a n g b o ‘lib , k a tta g in a q is m i t o ‘y m arosim larini tashkil qiladi. Beshik t o ‘yi, o ‘g ‘il (sunnat yoki x atna) to ‘yi, nikoh to ‘yi, hovli to'yi, yosh to ‘yi kabi nom lar bilan yuritiluvchi h a r bir to ‘y tadbiri inson hayotidagi eng quvonchli m uhim burilish nuqtasini qayd qilishga qaratilgan. «То‘у» so ‘zi «to‘ymoq» to 'liq siz fe ’lidan olingan b o ‘lib, katta ziyofatli yig'in m a'n osin i anglatadi. T o ‘y o ‘z nom i bilan nafaqat s h irin ta o m la rg a , balki y a q in q a rin d o s h -u r u g ‘lar, d o ‘s t- y o r la r diydoriga, orom baxsh kuy va q o ‘shiqlarga, xursandchilik ulashadigan turli qiziqarli tom oshalarga h am t o ‘yish dem akdir. T o 'y - ko'pchilik ishtirok etadigan yirik m arosim . O 'zbek to ‘ylarini o'tk azish tarzi, ishtirokchilari tarkibi, vazifalari ham da uning verbal qism ini tashkil etuvchi poetik folklorini jan riy tarkibiga k o ‘ra bir nech a turga b o lib o ‘rganish m um kin. T o ‘y marosimi folklori. Beshik to ‘yi. Oilada farzand tug ‘ilib, u besh kunlik bo'lgach, «Besh kechasi». to 'qq iz kunlik bo'lganida «To'qqiz kechasi» marosimlari o ‘tkazilgan. O datda, bunday m arosim lam i uzoq vaqt farzand ko‘rmay, nihoyat niyatiga erishgan yoki bolasi turm aydigan ayollar tom onidan o ‘tkazilishi rasmiyatga aylangan. C h aqaloq qirq kunlik b o llganida esa unga b ag‘ishlab «beshik to'yi» o ‘tkazilgan. B eshik t o ’yini ikki to m o n q u d a la r b irg a lik d a ta sh k il qilib o ‘tkazadilar. Yangi beshikni ch aq alo q n in g ona to m o n id an bobosi turli-tu m an sovg‘alar bilan birgalikda olib keladi. B eshikjo‘natishning o'zig a xos tartibi bor. Eng oldin d a yog‘o ch oyoqqa m inib, q o lid a qayroq bilan raqsga tushganlar, keyin kam ay-sum aychilar, ular ortidan boshlarida sovg‘a-salom solingan d astu rx o n larn i k o ‘targan ayollar va yangi beshikni yelkalagan beshikbardor uzun safda tizilib boradilar. B ular borkashlar de-yiladi. U y egalari borkashlarni ularning yuzlariga un surtish b ilan kutib oladilar. Bu bilan chaqaloqning baxti o p p o q bo'lishiga ram ziy ishora qilinadi. B orkashlar sharafiga ta o m la r suzilib, ziyofat uyushtiriladi. Raqsga tush ilad i. Q o ‘shiqlar kuylanadi. S hundan so‘ng chaq aloqni beshikka solish boshlan ad i. B u n d a n avval beshikka m axsus t o ‘sh ak ch alar solinadi. Bolaning yostiqchasi ostiga piyoz (sarim soq), non, qayroqtosh yoki p ich o q q o ‘yiladi. U lar ch aq aloq n i tu rli ins-jinslar yoki ziyon- zah m a tla rd a n asrovchi m agik p red m etlar hisoblanadi. So‘ngra beshik ichi va yug‘isi ustida u c h joy d a paxta yoqib, q o ‘r-q o ‘r qilinadi. O tashp arastlikd an saqlanib qojgan bu udum orqali beshik tu rli ins-u jin slard a n tozalangan. Q o ‘r-q o ‘r deb ataluvchi shu irim tugagach, ch aqaloqni kayvoni- vakila q o ‘liga olib, dast k o ‘targ an icha, shunday deydi: S h ugina jo n im b ir jon im , B o ‘ynim dagi m aijonim . X udo b erdi sevsin deb, O ltin beshikka kirsin deb. S o ‘ngra chaqalo q ni beshikka sola turib, dastlab uni teskari q o ‘yib, shu n d ay deydi: — Bunday bog‘laym izm i? Beshik atro fdag ilar birvarakayiga j o ‘r b o ‘lishib: —Y o‘q, y o ‘q! —deydilar. E n d i ch a q alo q n i o ‘ng to m o n i bilan chalqanchasiga yotqizib yana so ‘raydi: —B unday b o g ‘laym izm i? Yana barchaning: «Y o‘q, y o ‘q», degan e 'tiro z i jaranglaydi. Vakila bu safar ch a q alo q n i c h a p to m o n la m a chalqanchasiga q o ‘yib, o ‘sha so ‘zla m i takrorlaydi. Y ana e ’tiro z eshitadi. N ihoyat u ch aqaloqni t o ‘g ‘ri h o latd a beshikka q o ‘yadi va shu nd ay deydi: — B unday bogM aymizmi? Ish tirokchilar: — « H a, ha!» — deya uni m a ’qullashadi. S h u n dan keyin vakila a y tim -o lq ish n i dav o m ettiradi: — Q o ch , q o c h babasi, K eldi egasi. O ta -o n a n g gapirishsa, Q ichqirishsa, yana q o ‘rqma! O palarin g , akalaring, B aqirishsa, y ana q o ‘rqma! O lap ar it akillasa, Q o ‘rqib qolm a! M osh m ushuk xirillasa, Q o ‘rqib qolma! Y altoq hangsher hangillasa, T ag‘in q o ‘rqma. Birov balan d ovoz solsa, C h aqirib qolsa, T ag ‘in q o ‘rqma! O lqishni vakila ch o ‘ziq ohan g da, qiroat bilan aytay otg an lahzada b o sh q a bir ayol beshikning bosh to m o n id a o ‘tirib olib yo n g ‘oq chaqa b o sh layd i. C haqaloqni beshikka b o g ‘lash tu gash i b ila n chaqilgan y o n g ‘o q m ag‘zlari qand bilan aralashtirilib, beshik u stid an sochqi q ilib sochiladi. B uning ikki ram ziy m a ’nosi bor: biri — taqillash ovozidan bola c h o ‘c h im a slik k a d a'v at e tilsa , ik k in c h isi — y o n g ‘o q m a g 'z in i so c h ish d a n esa bolaning serm ag 'iz - kelajakda b o la-c h aq a li b o ‘lib, s h irin va t o ‘kin turm ushga erish m o g ‘i orzu qilingan. S hundan keyin isiriq tutatilib, beshik ustidan uch m arta aylantiriladi v a quyidagi aytim -olqish aytiladi: Isiriq, isiriq, C hatn asin isiriq, Patlasin isiriq, Bachaga k o ‘z tegm asin. Kim bachaga k o ‘z qilsa, K o‘zlari oqib tushsin. Shu zaylda beshik to ‘yi m aro sim i intihosiga yetadi. C h aqaloq b e s h ig i b ila n a lo h id a x o n a g a o ‘tk a z ilib , o n a s in in g ix tiy o rig a topsh iriladi. X atn a to ‘ylari. X atna yoki su n n a t to ‘yi faqat o ‘g ‘il bola uch un o ‘tkaziladi. Lekin Afrikadagi ayrim m am lakatlarda q izlar xatnasi ham m avjud. X atn a xalq o ‘rtasida «S u n n at» , « Q o ‘ln i h alo lla sh (poklash)», « C h u k r o n » , « C h u k b u ro n » , « G u lla » k ab i a ta m a la r b ila n h a m y uritiladi. S u n nat to ‘yi, odatda, b o laning to q yoshlarida: u c h , besh, yetti y o k i to ‘qqizga kirganida qilinadi. U n i juft yoshda o ‘tkazilsa, baxtsizlik k e ltira d i deb irim qilinadi. H o z ir su n n a t t o ‘yi b o la m ak tab g a b o rg u n g a q a d a r o ‘tkaziladi. G .P .S n e sa re v n in g fik rich a, x a tn a t o ‘y in in g ild iz la ri q ad im g i inisiatsiyaga, y a 'n i k ish ilam in g tu rli yosh sinflariga b o 'lin ish i, bir yosh sin fid an ikkinchisiga o ‘tishi maxsus m arosim lar, inisiatsiyalar vositasida n ish o n lan ish i udum iga borib bog‘lanadi. K .O chilov e 'tiro fic h a esa, « 0 ‘rta Osiyo xalqlari islom dini qabul qilingan vaqtgacha sunnat va x atn a qilish nim a ekanligini bilm aganlar. U la rd a b u n d a y o d a t b o ‘lm a g a n . A rab m a n b a la ri b ila n p u x ta tan ish g an va u la rd a n fo ydalangan olim lar bu fikrni tasdiqlaydilar. Xususan, arab tarixshunos olim i Tabariyning m ateriallariga asoslangan V .V .B artold quyidagilarni t a ’kidlaydi. X uroson noibi Ashras 728- yilda M o v a ro u n n a h ra h o lis in i m usulm onchilikka kiritishga h arak at qiladi. S hu bois o ‘zin in g y aq in kishilari, y a 'n i ikki din peshvosiga m u su lm o n ch ilik n i qabul q ilgan lardan soliq olm asligini odam larga yetkazishni a m r etadi. «Bu a m r ijrosi tufayli xazinaga pul tushm aydi... Shund a A sh ras faqat yangi m u su lm o n b o ‘lganlar orasidan k im d a - kim su n n a t qildirilsa, a n a sh u larn i (soliqdan — O .S .) o zod etish n i b u y u rad i» 33. S hu ta riq a M o v a ro u n n a h r ah li o rasida x a tn a odati sekin-asta q a ro r to p a b o rad i va islom lashtirilishi natijasida su n n a t no m in i o lad i, qolaversa, paygkam barim iz to m o n id an bajarilganligi tufayli b o s h q a m u s u lm o n la r to m o n id a n h a m b a ja rilm o g ‘i shart sanalgan q o id a tarz id a q ab u l qilingan. X orazm da su n nat to ‘ylari bak-bavak m arosim i deb yuritiladi, uning ram ziy belgisi sifatida jiy d a b u to g ‘iga turli shirinliklar. rangli y altiroq bezaklar, tu rli-tu m a n q o q ilar solinib, to ‘yxona t o ‘ridagi b a la n d joyga osib q o ‘yiladi. Jiy d a h o sild o r daraxt b o ‘lganligidan t o ‘ybolaga h am serfarzan d lik tilan ib , sh u n d a y irimga am al qilinadi. 0 ‘zb ek isto nn ing boshqa joy larid an farqli o ‘laroq X orazm da su nn at to ‘yini alq o v ch ilam i c h a m a n c h ila r deyishadi. U lar tarkiban u c h kishi — g a rm o n c h i, do irach i va raqqosdan iborat erkaklar guruhi b o ‘lib, tubandagi a n ’anaviy alqov q o ‘shig‘i bilan to ‘yxonaga kirib kelishadi: T o ‘y a ta m a n deb elga berdi ovoza, 0 ‘tg an oy d a kunji berdi juvoza. B arakallo, O dilbek ni t o ‘yina, O rq a yona g ashir-piyoz aktirgan, X irm o n jo y d a o ltin qovoq diktirgan. B arakallo, O dilbekni to ‘yina. S h u n i t a ’k id lash jo iz k i, c h a m a n c h ila r t o ‘ybola va t o ‘y c h ila m i alqab k u y lash n i avj p ard aga c h iq a ra boradilar. X uddi shu ja ra y o n d a b o la n i s u n n a t q ilis h b o s h la n a d i. X a tn a b o s h la n is h i o ld id a n to ‘ybolaning onasi boshqa xonada b irq o ‘li barm o g‘ini unga, ikkinchi q o ‘li barm o g‘ini yoqqa botirib turishi shart. X atna bajarilgach, bola m axsus balan d t o ‘shakka — taxtga yotqizib q o ‘yiladi. C h a m a n ch ila r tashqarida xizm at qilishsa, xalfalar ich k arid a — x otin- qizlar bazm ida xizmat qilishgan. U lar repertuarida h a m xatn an i alqovchi aytim lar mavjud: Jaho n d a farzand a ’lodur, A to etuvchi ollohdur. Bolali uy — bozor, derlar, Shod b o ‘ling, t o ‘ylar m uborak! Xalq o ‘rtasida «bolaning q o ‘lini halollash» iborasi bejiz aytilm aydi. C hunki ilgarigi zam onlarda hali sunnat qilinm agan bolalam ing kattalar bilan bir tovoqdan ovqat yeyishlariga ruxsat etilm agan. X atna to ‘yi uch qism dan iboratdir: Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling