Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I
|
|
Birinchi bosqich. N ikoh kunigacha o ‘tkaziladigan m arosim larni
q a m ra b o ladi. B u n g a beshik q ud alik , qiz tan lash , sovchilik, «non sindirish» yoki «non ushatish», «ro‘m ol berdi» yoki «oqlik o ‘rab berish», fotiha to ‘yi, qalin olish, m aslahat oshi, «Qiz yig‘in» (qizlar majlisi yoki Buxoroda hinobandon) kabilar kiradi. U nashtirilgan qiz «boshi bog‘liq» hisoblanadi. 0 ‘tm ishda bu qizlam ing soch turm aklashlari orqali h am anglatilgan. U nashtirilgu n g acha qizlar k o ‘c h a -k o ‘yda sochlarini durra shaklida bir tu ta m qilib turm aklab yurgan b o ‘lsalar, unashtirilgandan keyin ikki tu ta m holatida turm aklab, ikki elkalari osha tashlaganlar. Bu ularning band yo egalik bo ‘lganliklarini, dem akki, endi ularga og‘iz solmaslik lozimligini anglatgan. Ikkinchi bosqichga kelinni olib kelish yo‘lini ochuvchi nikohlashdan iborat tan tan ali kun kiradi. U nikoh t o ‘yining oliy n u qtasi b o ‘lib, folklor aytim lariga, tu rli-tu m a n u rf-o d at va irim -sirim larga boyligi bilan ajralib tu rad i. Bu b o sqichda olqishlar, laparlar, y o r-y o rlar, kelin o ‘tirsinlar, kuyov o ‘tirsinlar, salom nom alar, kelin va kuyovni m aqtovchi m adhiya q o ‘shiqlar, sharbat yalatar, oyna k o ‘rsatar, isiriq tu ta ta r aytim lari ijro etiladi. Uchinchi bosqich kelin kuyovnikiga olib kelingandan so‘ng, y a ’ni nikoh kunining ertasidan boshlab o ‘tkaziladigan «yuz och ar» yoki «kelin salom », «kuyov salom », « to 'sh a k yig‘di» («joy yig‘di» yoki Buxoroda «joy g‘undoron»), charlandi (charlar yoki Buxoroda talbon), «kelin k o ‘rdi» («ko4rdi» yoki B uxoroda kelinbinon) singari xilm a-xil m arosim lam i o ‘z ichiga oladi. T o ‘ydan oldingi kuni k ech q u ru n qizning uyida uning d ugonalari yig‘ilib, «Q izlar bazm i» yoki «Q izlar yig‘ini» o ‘tk azad ilar. Ba’zi joylarda uni «laparlar kechasi» deb ham aytadilar. L apar aytishuvida kelin dugonalari bilan kuyov j o ‘ralari so ‘zda tortishishgan. Lapar aytish a n ’anasi h o zir T oshkent viloyatining Bo‘stonliq, Parkent, Pskent, Y angiyo‘l, shuningdek, Janu biy Q ozog‘isto nning Turkiston va C h im k en t m u zo fo tlarid a yashovchi a n ’a n a sifatida h a m o n d av o m etm o q d a . T an iq li fo lk lo rsh u n o s T .M irz a y ev n in g ta ’kidlashicha: «Ilgarilari obu osh tortilg ach , hovlida gulxan yoqilib, hovli bazm i o ‘tkazilgan. S h u n d an keyin qizlar ro ‘m ol yoyilgan uyga. ya’ni kelinning sepi yoyilgan m axsus tayyorlangan uyga kirganlar. Q izlar uy ichida, yigitlar tashqarida — eshik oldida yoki qizlar uyning to ‘rida, yigitlar poygakda tik tu rish ib lap ar aytishgan. L apar aytishni e'tib o rli kayvoni ayol, h am m a tan olgan laparchi childirm a j o ‘rligida yoki childirm asiz boshqarib turgan. B unda boshqaruvchi ruxsati bilan ikki yigit o ‘z belbog‘ini yechib, lap a r aytib, o ‘ziga m a ’qul b o ‘lgan ikki qiz oldiga tashlaydi. 0 ‘z navbatida, qizlar h am lapar bilan javob aytib , yigitlar belbog‘iga b iro r narsa ( o lm a, n o k , anor, tuxum , shirin lik lar, q o ‘l ro ‘m olcha yoki xat) tugib qaytaradi. Buni «lapar solishish» deb aytiladi. Shu tariq a lapar aytishish davom etadi.34 L a p a rn i, o d atd a, kuyov to m o n d a n b iro r yigit boshlab bergan. Buni «B o sh lang ‘ich laparlar» deyishgan, lekin so‘zga ch echan, tajribali lap arch i ayol jaray onn i n azo rat qilib turgan. Bu laparning o ‘zida sh u n d a y ifodasini topgan: Avval boshlab aytganda, qiz boshlam as, Qiz boshlagan lap am i el xushlam as. A ytm ayin deb b ir xayol qilib edim , Y or-u j o ‘ram q o ‘ym adi, en d i b o ‘lmas. L a p a rla r boshqa q o ‘sh iq lard an voqebandligi, raqsbop kuyga ega b o ‘lishi h am d a dialog shaklida ikki q o ‘shiqchi to m o n id an ijro etilishi b ila n ajralib turadi. Y o r-y o rla r esa k elin n i kuyovnikiga k uzatib borish q o ‘shiqlari b o klgan, Navoiy ularning «turk ulusi zufof va qiz k o ‘c h ir u r to ‘ylarida» kuylanganligini maxsus qayd etgan. H ozirgi zam o n d a esa yor-yorlar kelin-kuyovni nikoh bazm iga olib chiqish va bazm tugagach, davradan k u zatib q o ‘yishda, shun in gdek , n ik oh bazm id a, kelinni kuyovnikiga k u z a ta y o tg a n d a , k u y o v n in g x o n a d o n id a g i b a z m iy ta d b irla rd a kuylan ad ig an b o ‘lgan. Shu m a n tiq d a n qaralsa, ularning o 'rn i va vazifasi b ir q adar kengaygan. Y or-yorlarda kelin-kuyovga ezgu tilaklar bildiriladi. U zatilayotgan qizga d a ld a — tasalli beriladi. U ng a u m r y o ‘Idoshi b o klayotgan kuyovning ta'rifi keltirilib, qiz ovutiladi, qizdagi yotsirash tuyg‘usini s o ‘ndirishga harakat qilinadi. S h u n i t a ’kidlash jo izki, N avoiy zam o nasida y or-yorlar chinkalar d e b atalg an, biro q o ‘sha dav rda h am «yor-yor» ularda faol rad if v azifasin i bajarib kelgan. Q o lav ersa, fo lk lo rsh u n o s M . Alaviya g uvohligicha, hozir h am O h an g aro n shahri va uning atroflarida x alq tilid a uni «chinka» yoki «changi» shakllarida q o ‘llash davom e tm o q d a . Shunga qaram ay , « y o r-y o r’ lafzi r a d if (A.Navoiy)ligining h a m rn a z a m o n lar u c h u n q o n u n iy a n ’anaga aylanib borishi tufayli d a v rla r o ‘tishi bilan «chink» yoki «changi» istilohlarining ja n rn i ifodaiovchi m a ’nosi zaiflasha boshladi, pirovard-oqibatda ilmiy atam a sifatida barq aro rlasha olm adi. N atijada «yor-yor» lafzi radifgina e m a s, balki q o ‘shiq sh ak li-jan rn i ifodaiovchi ilm iy istiloh darajasida m ohiyat kasb etdi va folklorshunoslikda o ‘zlashdi. «Y or-yo r» — ta k ro r a so sid a yuzaga k elg an ju ft s o ‘z b o ‘lib, m o h iy a ta n kelin-kuyov ju ftlig in i ram zan alqovchi, t a ’kidlovchi, e ’tiro f etuvchi ohangga egaligidan, qolaversa, tasavvufiy m a ’noda O lloh (yor) nom ini ifodalab, yangi oilani b u n y o d etayotgan qiz (kelin) va yigit (kuyov) juftligi uning irodasi bilan so d ir b o ‘layotgan ilohiy ahd ekanligidan h am jo n li so ‘zlashuvda, h am ilm iy tao m ilda bir xilda singishib o ‘zlashdi. Y or-yo rlar yakkaxon to m o n id a n yoki ko ‘pchilik to m o n id a n xor sifa tid a kuylanad i. Y o r-y o rn in g u z u n -q isq a lig i k elin b o rad ig a n m a n z iln in g u z o q - yaqinligiga b o g ‘liq. K e lin k uy ov nik iga yetib borgach, yor-yorga kuyov to m o n yangalari h am q o ‘shilib, tarafm a- ta ra f b o ‘lib kuylaydilar. Y or-yo rlarn in g aksariyati uzatilayotgan qiz tilidan kuylanadi: N inam uchi sindi deb, U rding o n a m , yor-yor. M ana, ketib b o ram an , Tinding o n a m , yor-yor. Y or-yo rlar poetikasi ju d a boy. U lar nozik istiora va ram zlarga boyligi bilan nikoh to ‘yi jan rlari orasida alohida ajralib turadi. T o ‘y q o ‘shiqlarning yana b ir tu ri — о ‘lan b o ‘lib, u lar «Yor-yon>lar rivojidagi dastlabki bosqichni tashkil etadi. 0 ‘lanlar faqat to ‘ylarda em as, turli yig'in m arosim larida ham aytilgan. 0 ‘lan aytish ko‘proq k o ‘c h m a n c h i chorvadorlar o rasid a kengrok tarqalg an b o ‘lib, ular tara fm a -ta ra f aytishuv sifatida kuylangan. M asalan: Yigit: — 0 ‘lan larn in g a w a l boshi tam al toshi, T o ‘y o ld id a n to rtg a n im so‘qim oshi. H adding b o ‘lsa, q an i kelib o ‘lan boshla, Bu elatning m e n m a n degan keksa-yoshi. Qiz: — 0 ‘lan a y tsa m -o ‘lan im adashm aydi, Yolg‘iz aytgan o ‘lan im yarashm aydi. Ikkov-ikkov aytaylik, birday b o ‘lib, Savog‘idan o ch ilg an gulday b o ‘lib. Y o r-y o rlard a asosiy m aq sa d k elin -k u y o v t a ’rifi, ularga tilak bildirish b o ‘lsa. o ‘lanlardagi bosh m aqsad aytishuvda g ‘olib chiqishdir. 0 ‘zbek xalqining m ash h ur «A lpom ish» dosto nid agi A lp om ish va B o dom b ikach aytishuvlarini n azard a tutsak, o ‘lan larn in g vujudga kelishi ju d a qadim iy ekanligiga a m in b o ‘lam iz. « 0 ‘1ап» aslida «ulang» so ‘zin in g « 0 ‘lang va ulan» shakllaridagi fonetik o ‘zgarishi tufayli yuzaga kelgan b o ‘lib, kelin (qiz) va kuyov (yigit)ni b ir-b irlarig a m a ’naviy jih a td a n bog‘lash, ulash m aqsadini ifodaiovchi m a ’noga ega. A lisher N avoiy «Saddi lskandariy» dostonida shunga isho ra qila tu rib , o ‘lan larn in g yor-yorlarga ham ohangligini va vazifadoshligini n az ard a n qochirm aydi. M ug‘ann iy tu zib chinga vaznida chang, N avo chekki, h a y -h a y o ‘lang, jo n o ‘lang. D esang senki: — J o n qardoshim , yor-yor. M en aytayki: — M unglug4 boshim , yo r-y o r35. 0 ‘lanlam ing tem atik doirasi kengdir. Ularda ishqda vafodorlik, yor visoliga m ushtoqlik motivlari yetakchilik qiladi. 0 ‘lan aytishni, odatda, yigitlar b oshlab berishadi. K uyov taraf-kuyovni, kelin taraf-kelinni ta ’riflash m usobaqasiga kirishadi. Taraflar aytishuvi sh o ‘x-shodon qiyqiriqlar oqim ida quvnoq hazilkashlikka aylanadi, bunda ayrim hollarda quyushqondan chiqib ketishganini sezm ay qolishadi. C hunonchi: Yigitlar: — 0 ‘la n - o ‘lan deganda, o ‘lan k o ‘pdir, 0 ‘lan aytgan tilin g d an m enga o ‘ptir. 0 ‘lan aytgan tilin g d an o ‘ptirm asang, S en o ‘ngga-yu m e n chapga — yo ‘llar k o ‘pdir. Qizlar: — U y al, uyal, deganda, uyalsa-chi, A ytolm agan o g ‘z in i tiyolsa-chi! 0 ‘lan aytgan vaqtida kim aynisa, Y uzlariga qo zo n k u y a surkalsa-chi! O T anlar, o d a td a , yakkaxon o ‘lanchining oddiy ovoz solishi asosida k u y la n ib , u t o ‘rtlik n i a y tib b o ‘lg ac h , ta ra fd o rla rin in g j o ‘rovoz q iy riq la ri a s o sid a yo t o ‘r tlik , yo u n in g s o ‘nggi s a tri h a y q irib ta k ro rla n a d i. 0 ‘lan lar h o ziijav o b lik n i, hazil-m utoyibani talab etadi. K o ‘p in c h a o ‘n b ir hijoli vaznda yaratiladi. Xullas, yigitlar va qizlar o ‘rtasida hoziijavoblik b ila n ay tish u v shaklida aytilgan, fikrga fikrini sh e’riy y o ‘sinda ulab ketish o ‘lan jan rin in g yetakchi xususiyati sanaladi. B u xo roning talay q ishloqlarida kelinni kuyovnikiga yoki aksincha kuyov n i k elin nikida kutib o lin ish id a gulxan yoqib, u n ing atrofidan uc h m a rta aylanib «Uv-ho-uv!!!» d eya ja r solish u dum i m avjud. Bu h a y q iriq aslid a Q u r’on i k a rim d ag i «havalloh hu» o yatin ing jo n li talaffuzda o ‘zgargan shaklidir. K u y o v jo ‘ralari yoki kuyovnavkarlam ing ja ri v a q tid a h a m m a ’lum p o e tik ay tim lar ijro etilgan. K uyovnavkarlar ja rin i, o d a td a , yigitlar orasidagi so ‘zga c h ech an , kuylay oladigani yakkaxon tarzida ashula uslubida m usiqiy asbob j o ‘rligisiz (ayrim hollardagina doira jo ‘rligida) juda baland ovozda kuylagan. Kuyovning b o sh q a navkarlari esa h a r b a n d o x irla g ac h , ja r solib un g a j o ‘r b o ‘lishgan. M asalan: Yakkaxon: — Sen q a c h o n gul deb yubording, M en senga gul berm adim . Sen q ach on shahzoda b o ‘lding. M en senga qul b o ‘lm adim . D u to rim n i q o ‘lga olib, Q om atingday turm adim . K u y o v n a rk a rla r:-H u y -h u y -h u y , huy-bale! H u y-bale-bale, huy-bale! Jarlarning yana bir turi «Antalhodiy» deb yuritiladi. U o ‘ziga xos ijrosi bilan farqlanib turadi. U nd a yakkaxon h a r bir satrni alohida kuylaydi. K uyovnavkarlari esa « A n talh od iy M avlon d o ‘st oblo rabbano» satrini naqarot sifatida j o ‘rlikda hayqirib kuylaydilar. « A n ta l h o d iy » — « S e n y o ‘lg a s o l u v c h i , t o ‘g ‘ ri y o * ln i k o ‘rsatuvchisan, qulingm an o ‘zingni, robbim », — degan m a 'n o la rn i anglatadi. 0 ‘tm ishda «Kelin olib kelish» u d u m ida h am jarlam i ijro etish a n 'a n a si mavjud b o llgan. U lar, asosan, k elinn ing kelganidan xabar berish m aqsadida «yor-yor» aytim i t o ‘xtatilg and an keyin kuylangan. Xullas, o ‘zbek nikoh t o ‘yi m arosim i folklori shu q a d a r boy va rang-barangki, ulam ing h a r biri o ‘ziga xos vazifasi, ijro o ‘m i va ijro usuliga ko ‘ra farqlanib turadi. Shuningdek, u lam in g h ar bir vodiy va vohadagi ijro usullari ham o ‘ziga xosdir. M otam m arosim i folklori.* M o ta m m arosim i katta, om m aviy, oilaviy, m aishiy m arosim . U o ‘lim yuz berganda o ‘tkaziladi va inson um rining oxirini qayd etadi. S hu ning u c h u n m ungli m arosim dir. U ndagi ham m a narsa: ijro etiluvchi folklor aytishuvlari. m arosim ishtirokchilari va azadorlam ing kiyim -boshi m otam saroligi bilan ko‘zga tash lanib turadi. C h u n k i yaqindagina o ‘zi bilan safdosh, ham nafas b o ‘lgan bir insonni so‘nggi yo‘lga kuzatish odam larga q attiq ruhiy t a ’sir k o ‘rsatadi. Shu sababli tiriklar o ‘Igan o d a m xotirasini h urm at qilib, unga bag‘ishlab aza ochadilar. M otam m arosim ida insonning anim istik ta sa w u r-tu sh u n c h a la rg a , ruhning barhayotligiga, o 'lim d a n so‘ng qayta tirilishiga, narigi dunyo mavjudligiga ishonch tuyg‘usi y orqin aks etib tu radi. Q ad im d a m arh u m la rn i otda yoki biror boshqa ulovda qabristonga o lib b o rib d a fn e tg a n la r. Bunga ib tid o iy in so n la rn in g m a ’lu m h ayvo n n i o ‘ziga to te m sanashi va o ‘sha hayvon kishiga bu dunyosida h a m , u d u nyosida h a m m adad k o r b o 'la d i d eb qarab, unga sig‘in ish asos b o ‘lgan. T urkiy xalqlar otni xuddi shunday totem hayvon sifatida e ’zozlashgan. H a tto m a ’lum davrlarda m arh u m jangchilarni o ‘z jan g o v o r oti va q u ro l-y a ro g ‘i bilan q o ‘shib dafn etishgan. K eyinchalik e sa, m a r h u m la rn i o td a q a b risto n g a o lib b o rish o d a ti m u rd a n i «yog‘oc h ot» d eb ata lu v ch i to b u tg a solib k o ‘tarib borish u d u m i bilan alm ashgan. S hu tufayli m o tam aytim larida tobutga nisbatan « T o ‘rt oyoqli c h o ‘b in ot» sifatiashi keng q o ‘llanadi. Q adim gi in so n la r narigi d u nyoni ja n n a t va d o ‘zaxdan iborat deb hisoblaganlar. X o tin -q iz la r o rasid a m o tam m arosim ida tu rli m avzulardagi yig‘i va y o ‘qlovlar, o ‘lim allalari (m arhum ning abadiy uyqusidagi o ro m in i t a ’kidlovchi), m o ta m yor-yorlari (tu rm u sh qurm ay, pok, beg‘ub o r ketgan qiz- yigitlarga nisbatan) kabi folklor nam u nalari keng ijro q ilin ish i kuzatiladi. Yig‘i va y o 'q lo v jan rlarig a m ansub folklor aytim lari barch a xalqlar o g ‘zaki ijo d id a m avjud. X alqim iz orasida yig‘ilar b o ‘zlov. ay tim kabi n o m la r b ila n h a m yuritiladi. Yig‘ilar o ‘lim yuz bergandagi hayotiy sabab, ruhiy ehtiyoj tufayli ijro etilad i.B o sh q a vaqtda u n i kuylash irim qilinadi. M o tam yig'ilari ru h iy -fiz io lo g ik h o d is a sifa tid a k a ta rsis, m ag ik, ritu a l-a x lo q iy , k o m m u n ik ativ va b ad iiy-estetik vazifalam i bajaradi. Yig‘ilar kim ga q a ra ta kuylanishi jih a tid a n farqlanib tu ra d i. Bu farqni m a rh u m n i sifatlash u ch u n keltirilgan m etaforik o ‘xshatishlar yo rq in belgilab tu ra d i. M asalan. o ta-q u y oshg a, ona-oyga, farzan d- gulga yoki b u lb ulg a o ‘xshatilib kelinadi. Yig‘ilam i yo m arh u m yaqinlari, yo azaga kelganlardan biri, yo maxsus professional ijrochi —go‘yanda (nahvagar)lar kuylashi m umkin. 0 ‘zbek x alq yig‘ilarining m avzu doirasi keng b o ‘lib, ularda o ‘lim o rag a so lg a n a y riliq d a n sh ik o y at q ilish va z o rla n ish , ta q d ird a n o ‘p k a la s h , m a r h u m o ‘lim iga a c h in is h , o ‘lim n in g b a rh a q lig i va h a m m a g a b a r o b a r l i g i n i t a ’k id la s h , m a r h u m n in g s if a ti a r i n i, fazilatlarini, tirikligida qilgan xayrli ishlarini m adh etish, m angu judolik va ayriliqdan nolish, m urdaning q ab r ichidagi ahvolidan xavotirlanish, y e tim lik d an sh ik o y at qilish, bedavo o ‘lim dardiga davo to p o lm ag an tabiblardan zorlanish kabi m otivlar asosiy o ‘rin tutadi. D afn m arosim i tugab, aza yoki t a ’ziya m arosim i b oshlangach , yig‘ilar ham yo ‘qlov m azm unidagi tadrijiy ijro bosqichiga k o ‘chadi. S hundan so ‘ng azaxonaga t a ’ziya bildirib kelganlar h u z u rid a to 7 kungacha yig‘i va y o ‘qlovlar aralash holda kuylanadi. Yo‘qlovlar — yetti, yigirma, qirq, yil m arosim larida, shuning d ek, N avro‘z va R am azon hayitlarida, odatd a m arhum ning xotirasini eslab, yod etib, b a ’zan yig‘lab, b a ’zan faqat nola qilib yoki sekin sog‘in ch va arm o n ohanglarida kuylanadigan m o tam aytim laridir. Yo‘qlov, asosan, vafot etgan kishining m uayyan p o rtre ti, tiriklik paytida xalq uchun, o ‘z yaqinlari uchun am alga oshirgan xayrli ishlarining tafsilotlari, xarakter-xususiyatlari m otam tutuvchining ichki ruhiy kechinm alari fonida xotirlash k o ‘rinishida bayon etiladi. M otam allalari ikki xil b o ‘ladi: ulard an biri chaqaloq va g o ‘daklar o'lim ida kuylanib, bolaning dun y o dan to 'y m ay borayotganini, buning esa o ta -o n a s i q alb id a a rm o n b o ‘lib b o tay o tg a n lig in i t a ’k id la sh m aqsadida kuylanadi. M otam allalarining yana bir tu ri k attalar o ‘lim ida, m arhum ga osudalik, m angu uyqusida abadiy o ro m , ruhiga x otiijam lik tilash m aqsadida kuylanadi. Bu xil allalarning kelib chiqishiga chaq alo qlam i uxlatish uchun kuylanadigan allalar etarli t a ’sir ko‘rsatgan. C h unki ularda «alia» so‘zi (uxlashga d a ’vatni) bola tilida ifoda etadi. S hundan b o ‘lsa kerak, m o tam allarida ham «alia» tak ro rid a shu m a’noga ishora k o ‘zga tashlanadi. M asalan: N e balo uzoq yerd an boshladingiz, Yurakka c h o ‘g ‘ — olov tashladingiz. C h o ‘g‘ — olov, o ‘td a n olov, alia, T u tun lari y o ‘q dir, uxla. M otam allalariga islom dinin in g oMimga yig‘i qilm aslikni talab qiluvchi qoidalari ham ta ’sir ko ‘rsatgani, shubhasiz. Shu boisdan, m otam allalari kuylana boshlanishi bilan azadorlar yig‘ini to ‘xtatib, unga jim gina quloq solib turadilar. Bolalar u ch u n m otam allasi q u ru q beshikni tebratib tu rib aytiladi. Shu bois xalq orasida beshikni bolasiz, b o ‘sh holda teb ratish yo m o n irim sanaladi. M otam allalarini professional shaxslar — allago‘y lar ijro etadi. N aqarotlarda boshqalar unga j o ‘r b o ‘ladi. A llago‘ylar k o ‘pro q yoshi o ‘tib qolgan, keksaroq, tajribali ayollard an iborat bo 'lad i. M o ta n i yo r-y o rlari b alo g ‘atga yetib, tu rm u sh k o ‘rmay, dillarga c h u q u r arm o n solib, b u d u n y o n i tark etgan bokira, b o ‘y yetgan qiz- y ig itla r o ‘lganda ku ylangan. U la rn i ham pro fession al yig‘ichilar kuylaydi. M o ta m yo r-yorlarini kuylash jarayonida qizlar uchun chim ildiq tu tila d i, uning iplariga m arh u m a kiyishi nasib qilm agan, kelinligi u c h u n onasi niyat qilib yig‘gan seplar arm o n va o ‘kinch bilan ilib, tu z a b ch iq ilad i va m o tam y o r-y o ri kuylanadi. Qizga «salla» o ‘raladi. X alq im iz orasida shu jara y o n la rd a ijro etiluvchi m axsus aytim lar borligi aniqlandi: Salla-salla bo sh niki, voy bolam -ey, y or-yor, K o ‘rm ay ketdi b o sh in gn i, jo n b o lam -ey , yor-yor. T osh em askan b oshginang, erta ketding, yor-yor, Sallaginang bo g ‘lan m ay xazon b o ‘lding, yor-yor. Yig‘ganlarim poya b o ‘ldi-ya, yor-yor, M eh n atlarim zoya b o ‘ldi-ya, yor-yor. Y ig itlar o 'lim id a h a m sa d r tushilib, y o r-y o r kuylanadi. B a’zi jo y la rd a o tn i o ‘rtaga olib, uning ustiga yigitning ch o p o n in i tashlab, d avra k o ‘radilar. Bu o d a tn in g «Ot to ‘rladi» deb yuritilishi haqida M .A laviya m a'lu m o t beradi. «Ot t o ‘rladi» jaray o n id a shunday yor- y o r aytiladi: Ayvondagi tu lp o rin g egasiz- ey, y or-yor, K ish nab -k ishnab tu lp o rin g , yurak tilkar, yor-yor. B elingdagi k am arin g q ayda qoldi, yor-yor, Yeng shim arib ch iq ard in g uloqlarga, yor-yor. B u n d ay m o tam aytim lari yosh ketgan m arhum ning ruhi chirqillab, n o ro z i b o ‘lm asin, arm o n siz ketsin degan niyatda ijro etiladi. Y ig‘i va y o ‘qlovlarning badiiyati va kom pozitsio n qurilishi o ‘ziga xosdir. U larda k o ‘p ro q a n ’anaviy ram ziy m a ’n o lar («Qora ot», « Q o ra b u lu t» , «Q ora r o ‘m ol»), m ajo zlar (« K o ‘z y o sh im d an xat bitay» ), m etafo ralar (Jig arim k etd i tuyoqsiz), sifatlashlar ( «Qora las k o ‘ylak egnim da», « Z a h a rli o sh q o ‘Iim da»), o ‘xshatishlar («G ul b o lam » , «Bugun bozorga o ‘xshaydi») keng q o ‘llanadi. Y ig‘i va y o ‘q lo v lard a rang tim so llari, ay rim sirli hisoblangan ra q a m la r, din iy tu sh u n c h a va q arash lar bilan bog‘liq b a ’zi m ifologik o b ra z la r (Azroil, Jab ro il, M u n k a r-N a k ir kabi), xalqim izning m o tam m aro sim i bilan bog‘liq tu rli u rf-odatlari, irim -sirim lari, tabu-taqiqlari h a m ken g uchraydi. U larn in g q o ‘llanishi o ‘ziga xos tarixiy genetik asosga ega. X ullas, m otam m arosim i om m aviy-m aishiy m arosim larn ing bir qism i b o ‘lib, uzoq tarixiy taraqq iy o t yo‘lini bosib o ‘tg an . U n d a ijro etiluvchi folklor aytim lari xalq badiiy iste’dodini n am o y o n etadi. S o ‘z m agiyasiga asoslangan m arosim lar folklori. Badiiy tafakk u r ta r a q q iy o tin in g ta d rijiy riv o ji d a v o m id a y a r a tilg a n m a ’n a v iy q a d riy a tla rim iz tizim id a x alq im iz tu rm u sh ta rz i, ru h iy du ny osi, g ‘oyaviy va estetik qarashlarini te ra n aks ettirgan s o ‘z magiyasiga a lo q ad o r ja n rla r alohida o ‘rin tu tadi. S o 'z sehriga asoslanuvchi o ‘zbek m arosim folklori janrlariga kinna, badik, afsunlar, olqishlar va qarg ‘ishlar kiradi. U lar qadim iy e ’tiqodiy asoslarga ega b o lib , xalq orasida keng om m alashganligi, hududiy- etnografik lokal belgilari, voqelikni badiiy aks ettirish usuli, ijro shakli, m aishiy-estetik va poetik vazifalariga ko‘ra bir-biridan farqlanib turadi. S o ‘z magiyasiga aloq ad or ja n rla r insonning k o ‘rish, so'zlash va x atti-h arak atid an iborat faoliyati bilan bo g‘liqdir. C h u n k i ibtidoiy inson shu uchlikda sehr-jodu q u d ratin i ko‘ra olgan va o 'z in in g b u tun faoliyatida ularga m u nosabatda b o ‘lishga intilgan. Qadim gi odam lar o ‘zlarini tu rli-tu m a n kasalliklar, ziyon-zaxm atlar, ofat-falokatlar, yom on, yovuz ruhlarn ing tazyiqidan xalos etish uchun m axsus m arosim lar tashkil qilganlar va unda so ‘z seh rid an unum li foydalanganlar. S o ‘z m agiyasiga bog‘liq ja n rla rn i ijrochilari tarkibiga k o ‘ra uch guruhga b o lis h m um kin: 1. H om iy ruhlar tom onidan tanlan g an iqtidorli shaxslar ijro etuvchi jan rlar: kinna, badik, sham an aytim lari. 2. Professional ijrochilar to m o n id a n tan lan g an alo h id a qobiliyatli shaxslar ijro etuvchi janrlar: avrashlar. 3. K eng o m m av iy ta rz d a ijro e tilu v c h i ja n rla r: o lq is h la r va qarg‘ishlar. S o ‘z sehriga asoslangan ja n rla rn in g kelib ch iq ish ig a qadim gi ajdodlarim izning tabiat kuchlari oldidagi ojizliklari, nochorliklari sabab b o ‘lgan. U zoq ajdodlarim iz n o c h o r qolgan kezlarida k o ‘p in c h a uni boshqa barch a m axluqotdan ajra tib tu ru v c h i s o ‘zlash iqtidoriga, an iq ro g ‘i, so‘zning sehrli kuchiga m urojaat qilishgan. C h u n k i inson o ‘zidagi so ‘zlash iqtidorini ilohiy q u d ra t deb bilgan. S o ‘z va uning sehr-jodu k u c h i o ld ida sajda qilish. unga najot k o ‘zi bilan q a ra sh hozirga q a d a r m a ’lum darajada saqlanib qolgan. B uning y o rq in dalilini turli hay o tiy m unosabatlarga bog ‘liq tarzda ijro etiluvchi olqishlar yoki q a rg ‘ishlar, afsunlar, ho zirgacha saqlanib kelayotgan k in n ach ilik va d u o x o n lik misolida kuzatish m um kin. lngliz q a d im sh u n o s olim i J. J. F rezer «Oltin butoq» nom li asarida seh r-jo d u (m agiya)ning ikki k o ‘rinishi borligini e 'tir o f etgan. U ning fikricha, m agiyaning Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|