Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I
|
|
R o m a n ik dostonlar. 0 ‘zbek xalq b ax sh ilari re p e rtu a rid a g i
dostonlarning eng katta qismi rom anik dostonlardir. «Xalq rom ani», «romanik» term inlari turkologiyada shartli ravishda qabul qilingan b o ‘lib, ular og‘zaki yaratilgan, b a’zan kelib chiqishi jihatidan kitobiy m anbaga ega b o ‘]gan va og‘zaki ijro etilgan muayyan dostonlar guruhini bildiradi. V .M .Jirm unskiy va H .T.Zarifovlar bu term inlarni m uayyan dostonlar turiga nisbatan qo‘llaganlarida, atam aning shartli ekanligini va ularni Evropadagi «xalq kitoblari» bilan aralashtirmaslik kerakligini ta ’kidlagan edilar. Chunki bu xil dostonlarda ko‘tarinki, ro m a n tik sevgi m o tiv la ri d o sto n q a h ra m o n la rin in g fan tastik , g ‘ayritabiiy sarguzashtlari girdobida tasvirlanadi. 0 ‘zbek dostonchiligining qahram onlik eposidan keyingi yangi taraqqiyot bosqichi — rom anik dostonlar o‘tm ish davrlaming ijtimoiy- siyosiy munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lib, ularning mohiyatini sevgi mojarolari, qo‘rqinchli sarguzashtlar, eitakka xos fantastik voqealar, shu bilan birga, hayotiy hodisalar tasviri belgilaydi. Ko‘tarinki ishq tuyg‘ulari va bu yo‘ldagi jasorat ideali bu tip dostonlaming asosini tashkil qiladi. Ularda ulug‘vor sevgi romantikasi bilan unga erishish yo‘lidagi fantastik sarguzashtlar qahramonligi birlashib, chatishib ketgan. R om anik d o sto n la m in g sujeti sxemalari nihoyatda bir-biriga o ‘xshash b o ‘lib, odatda. qahram on g‘oyibona oshiq bo‘lgan go‘zalni izlab safarga o tlan ad i, ajo yib -g‘aroyib hodisalarni, m ashaqqatli sa rg u z ash tlarn i b o sh id a n kech iradi, g‘ayritab iiy ku ch lar bilan to ‘qnashadi, barcha qiyinchiliklarni yengib, o ‘z maqsadiga erishadi. D oston voqealari hasham atli saroylarda, shovqinli bozorlarda, sehrli b og‘larda, tilsimli q o ‘rg‘onlarda, vahimali g‘orlarda, qo‘rqinchli yer va suv osti yo‘llarida kechadi. Biroq bu dostonlam ing har biri kom pozitsion qurilishi, obrazlari, motivlarining ishlanishi. xarakteri va m azm uni jihatidan mustaqildir. Fantastik voqealar, sarguzashtlar girdobida murakkab ijtimoiy voqelikni barcha real tafsilotlari, ikir-chikirlari va qarama-qarshiliklari bilan tasvirlash rom anik dostonlarga xos sodda realizm ni tug‘diradi. H ayotiy-m aishiy xarakterdagi bunday realistik mavzu xalq yumori va didaktikasi xususiyatlari bilan m ahkam bog‘liqdir.63 Rom anik dostonlam ing tarkibi nihoyatda murakkab. Qahramonlik dostonlarida rom anik unsurlar b o ‘lganidek, rom anik dostonlardan q a h ra m o n lik elem en tlari, jan g n o m alarga xos xususiyatlar ham m ustahkam o ‘rin olgan. H atto bir dostonda bir necha mavzu baravar ishlangan boMishi m um kin. Shularni hisobga olib, bu tip dostonlarni beshta ichki turga b o ‘lish m um kin. Bular: a) jangnom a-dostonlar («Y usuf bnlan A hm ad», «Alibek bilan Bolibek»); b) qahram onlik- rom anik dostonJar («Yakka Ahmad», «Ernazar», «Rustam» turkum i, «G o‘ro ‘g‘li» turkum i); s) ishqiy-rom anik dostonlar («K untug‘mish», «Ravshan», X orazm dostonlari); d) m aishiy-rom anik do sto n lar («Sohibqiron», «Orzigul», «Erali bilan Sherali», «Shirin bilan Shakar», «Xurshidoy»); e) kitobiy dostonlar («Farhod va Shirin», «Layli va M ajnun», «Bahrom va G ulandom », «Varqa bilan G ulshoh», «Vomiq bilan Uzro», «Zevarxon»). Jangnom a-dostonlar qahram onlik dostonlari bilan rom anik epos o‘rtasidagi alohida bosqichni tashkil etadi. Shu m a’noda ular alohida turni tashkil etishi mumkin. A m m o ularning qadimgi nam unalari bizgacha yetib kelmaganligi sababli qo'limizdagi mavjud nusxalarida rom anik dostonlam ing jan r xususiyatlari yetakchilik qiladi va ular o‘zlarining keyingi taraqqiyotida romanik eposga yaqinlashib bordilar ham da uning tarkibiy qismiga aylandilar. Jang-u jadallar, tarixiy yoki afsonaviy urushlar va bunday jang epizodlarida qo‘shin va yakka shaxslaming jasoratlarini tasvirlovchi dostonlar jangnoma-dostonlar deb yuritiladi. Jangnomalar qahramonlik dostonlari ta’sirida feodalizm davrida shakllangan. Agar bosh qahramon faoliyati qahram onlik dostonlarida yakkam a-yakka olishuvlarda, bahodirlik shartlarini bajarishda nam oyon bo'lsa, jangnomalarda turli- tum an xarakterdagi urush epizodlarida ko‘rsatiladi. H ukm ron tabaqa islom dinini harbiy kuch bilan yoygan shaxslami xalq o rasid a ta rg ‘ib qilish m aqsadida ja n g n o m a k o ‘rin ish idan foydalangan. Natijada «Jangnomayi Abo Muslim» «Jangnomayi Sayid Battol G ‘oziy», «Jangnomayi Am ir Hamza» kabi islom dinini zo‘rlik bilan targ‘nb etgan shaxslaming nomi bilan bog‘langan jangnom alar yuzaga kelgan. 0 ‘rta Osiyoda kengtarqalganjangnom alam ing qadimgi namunalariga «Rustami Doston», «Jangnomayi Jamshid», «Qahramoni qotil», «Hushang», «To‘maris» kabilarni ko‘rsatish mumkin. 0 ‘zbek baxshilari repertuarida jangnom alar nihoyatda ozchilikni tashkil etadi. U rug‘, qabila yoki xalqning mustaqilligi uchun olib borilganjanglam i tasvirlovchi qadimgi jangnom alar («To‘maris» kabi) zam onlar o ‘tishi bilan turli sabablarga ko‘ra, epik repertuardan tushib qolgan bo‘lishi mumkin. Buning o ‘miga ideologik tazyiq tufayli janglar biror xalqning diniy e ’tiqodlarini g‘ayri dinlardan him oya qilish, o ‘z d inini o ‘tkazish tarzida talq in etila boshlagan. B iroq baxshilar repeituaridagi jangnomalarda «muqaddas urushlar» umumiy bir fondir, xolos. Aslida esa, dushmanga qarshi kurashda m ardlik va jasorat k o 'rsa tish , o n a -y e r daxlsizligi uchu n kurash. e l-y u rtla r birligi, vatanparvarlik va d o ‘stlik kabi olijanob g‘oyalar kuylanadi. «Yusuf bilan A hm ad» va uning davom i b o ‘lgan «Alibek bilan Bolibek» dostonlari buniig yorqin misolidir. H ar ikkala doston vatanparvarlik tuyg‘ulari. ona-yurt sog‘inchi bilan yo‘g‘rilgan. M asalan, Yusufning G o ‘zalshoh huzurida o ‘z yurtini maqtashi, asirligida tu rn alar orqali diyoriga salom yo‘llashi, Alibekning o ‘zga mamlakatlarda b o ‘lganida, U rganch elin i q o ‘m sashi ep izodlari g ‘oyatda t a ’sirlid ir, ularni to ‘lqinlanm ay o ‘qish va eshitish mumkin emas. Yoki jangnom a- dostonlam ing ko‘pgina xususiyatlari mujassamlashgan «Xoldorxon» dostonida urush oqibatlarini, keraksiz jang-u jadallarni tasvirlash orqali xalqning bosqinchilik urushlariga qarshi keskin noroziligi baralla yangraydi. D em ak, jangnom a-dostonlam ing asosini xalqchil g‘oyalar, um um bashariy qarashlar tashkil etadi. R om anik dostonlarning qahram onlik-rom anik turiga mansub asarlarda qahram onlik yo‘nalishi yetakchilik qiladi, ya’ni ularda sevgi, mojarolariga nisbatan qahram onlik mavzusini ishlash birinchi planda turadi. « G o‘ro ‘g ‘li» turkum i dostonlarining ko‘pchiligi bunga yorqin misoldir. «G o‘r o ‘g4i* turkumi « G o ‘ro ‘g‘li» dostonlari xalq dostonchiligida h ar b in mustaqil yashagan va ayrim -ayrim nomga ega bo‘lgan asarlar silsilasi, muayyan om illar bilan bir-biriga birlashgan kattakon turkum b o ‘lib, ko‘pgina xalqlar orasida ju da keng tarqalgan. hatto ayrim xalqlarda baxshilar tom onidan hozir ham kuylanib kelinmoqda. Bu dostonlar o ‘zbek, tojik, turkm an, ozarbayjon, turk, qozoq, qoraqalpoq, arm an, gruzin, kurd xalqlari epik ijodiyotida o ‘ziga xos turkum lam i tashkil etadi. G o ‘ro ‘g ‘li Sibir tatarlari, B ulg‘o r turklari. E ron ozarbayjonlari, Stavropol turkm anlari, Afg‘oniston o ‘zbeklarining ham sevimli epik q ahram onlaridan biridir. T urkum ning ayrim lavhalari 0 ‘rta Osiyo (Buxoro) arablaridan ham yozib olingan. Bunday keng hududda, asosan, turkiy elatlar va qism an turkiy bo‘lmagan xalqlar orasida juda ham keng miqyosda tarqalgan, turkumlashishning barcha xillarini o ‘z ichiga olgan bunchalik ko‘p tarm oqli biror-bir epik asam i dunyo fo lk lo rsh u n o s lig i b ilm ay d i. S h u n in g u ch u n h am o zarb ay jo n versiyasining 13 majlisini (dostonini) yozib olib. 1842-yilda uni inglizcha taijim asi bilan birinchi marta nashr etgan diplomat Xodzko: «Osiyoda birorburchak yo'qki, u yerda Ko‘ro‘g‘lining nomi aytilmasin. H a tto Bessarabiya va M oldaviyada uning otini eshitasiz. Agar adiblam nng shuhrati va mashhurligi ularning o ‘quvchilarining soni bilan hisoblansa, unda Firdavsiy Ko‘ro‘g ‘lidan biroz ortiq bo'ladi», — deb yozgan edi. G o ‘ro‘g‘li, Ko‘ro ‘g ‘li, K aro‘g kli, ozarbayjon, gruzin, turk va boshqalarda Ko‘ro‘g‘li nomi bilan shuhrat qozongan. Olimlar «Go‘ro‘g“li» turkumi dostonlarining kattakon ikki tarmoqqa b o ‘linishini qayd etadilar.64 Fanda ularning biri Zakavkaze va Yaqin Sharq versiyalari (ozarbayjon, arman, gruzin, turk va boshqalar) deb yuritilsa, ikkinchisi, 0 ‘rta Osiyo versiyalari (o‘zbek, qozoq, qoraqalpoq, turkm an, tojik va boshqalar) deb ataladi. Bu ikki tarm oqqa birlashgan versiyalar o‘zaro muayyan umumnylikka ega bo‘lsa-da, dostonlarda qam rab olingan voqelik, epik an ’ana va bosh qahramonga berilgan baho, ularning hajmi, tarkibi, kuylanish va tarqalish xususiyatlari jihatidan bir-birlaridan jiddiy ravishda farq qiladi. Turkum ning ozarbayjon versiyasi Zakavkaze va Yaqin Sharq versiyalariga xos umumiy xususiyatlarni to ‘la ifodalay oladi, deb hisoblash mumkin. Bu versiyada tasvirlanishicha, Ko‘ro‘g‘li qirq yigitga bosh bo‘lib, mavjud tuzumga qarshi isyonkorlik harakatlarini olib boradi. Kutilmaganda savdogarlar karvonini talaydi, o ‘ziga dushm an qo'shni podsholiklami yengadi, bunday janglarda ajoyib jasorat va qahramonliklar ko‘rsatadi. cho‘pon, otboqar, darbadar baxshi, duoxon, folbin qiyofalarida dushman ichiga kirib, juda usta tadbirkorlik bilan asir tushgan yigitlariga yordam beradi, o ‘ziga va yigitlariga m a’qul b o ‘lgan go‘zallarni olib qochadi. Ko‘ro‘g‘lining jasorati va mardliklari haqidagi bunday hikoyalar yarim tarixiy, yarim afsonaviy xarakterga ega. Bu hikoyalar mag‘zida xalq og‘zaki ijodi b o ‘yoqlaridagi real tarix yotibdi. Turkiya sultoni yoki Eron shohlariga tobe yarim mustaqil podsholiklardagi turli xil saroy intrigalari, hukmdorlar yashagan gavjum savdo va hunarmandchilik shaharlaridagi hayot, katta karvon yo‘llaridagi janglar ozarbayjon versiyasining tarixiy asoslari hisoblanadi va shunga k o ‘ra, Ko‘ro‘g‘li Eron shohi Abbos 1 ning (1585—1628) zam ondoshi qilib ko‘rsatiladi. Chindan ham arm an tarixchisi Arakel Tavriziyning (vafoti 1670-yil) kokrsatishicha, shoh Abbos va Turkiya sultoniga qarshi q o ‘zg‘olon koltarganlaming boshliqlaridan biri Kolro‘g‘li bo‘lgan. «Bu — ho zir oshiqlar kuylayotgan ju d a k o ‘p q o ‘sh iqlarni to ‘qigan K.o‘ro‘g‘liniig xuddi o'zi», — deya yanada aniqlik kiritadi arm an tarixchisi.65 Demak, ozarbayjon versiyasida konkret shaxs va davr bilan bog‘liq voqealar tengsiz kuch-qudrat va shijoat, olijanob insoniy fa z ila tla r id eali n u q ta y i n a z a rid a n k u ylan ad i. A m m o b u n d a umumlashtirish va ideallashtirish muayyan davr va tarixiy voqealam i inkor etish darajasida emas, balki u (xalq ideali) aniq biografik detallar va hayotiy lavhalar bilan cham barchas bog‘lanib ketgan. 0 ‘rta O siyo versiyalari, xususan. o ‘zbek v aria n tla rid a esa, umumlashtirish va ideallashtirishning juda yuqori darajasini ko‘ramiz. Bunda qahram onona o ‘tm ish aniq tarixiy voqealar sifatida em as, balki mislsiz rom antik lavhalarda, xalqning beqiyos ideallari ko iam id a tasvirlanadi. H am m a narsa - hayot ham , xalq turm ushi ham, mavjud zam on yetishtirgan qahram onlar ham ko‘tarinki romantik bo‘yoqlarda, b epoyon badiiy ideal ta saw u rla rd a, cheksiz obrazlar girdobida gavdalanadi. 0 ‘zbek « G o‘ro ‘g‘li»si boshqa xalqlar «G o‘ro ‘g‘li»sidan turkumga birlashgan dostonlam ing hajman kattaligi (monumentalligi) va xilma-xilligi, turkumlashishning murakkab jihatlariga asoslanganligi bilan ajralib turadi. 0 ‘zbek dostonlarida G o ‘ro‘g‘H turkm an va o ‘zbeklarning begi, qonuniy hukm dor, o ‘z xalqi. vatani uchun qayg‘uruvchi va uni turli dushm anlar bosqinidan him oya qiluvchi dono murabbiy, k o ‘plab xalq botirlarini tarbiyalab yetishtirgan ^engilmas bahodir sifatida tasvirlanadi. Bosh qahram onga berilgan m ana shu bahodan kelib chiqib. Cham bil yurtining afsonaviy hukmdori G o ‘ro‘g‘lining bahodir qirq yigiti bilan birgalikda ona yeriniig xavfsizligi va ozodligiga tahdid soluvchi q o ‘shni podsholiklarga qarshi olib borgan kurashi C ham bil eli, qabila ozodligi uchun olib borilgan urush tarzida nam oyon b o ‘ladiki, bu o ‘zbek eposidagi bosh masaladir. «G o‘ro ‘g‘li» turkum i dostonlari 0 ‘zbekistonning barcha yerlarida yashagan baxshilardan, shuningdek, mam lakatim izdan tashqarida yashovchi o ‘zbeklar orasidan yetishib chiqqan ijodkorlardan ham yozib olingan. Xalq shoirlari G o ‘ro ‘g‘lini buyuk samimiyat va iftixor bilan ardoqlab, uning xalqqa m ehr-sadoqati, dushmanlarga cheksiz g‘azab-nafrati, m am lakat mudofaasida yovuz bosqinchilarga qarshi ayovsiz kurashlari, el-yurt farovonligi uchun g‘amxo‘rligini zavq bilan kuylaydilar. Turkum ga kiruvchi barcha dostonlar m a’lum bir nisbiy m ustaqillikka ega b o ‘lib, jonli og‘zaki epik a n ’anada yakka-yakka ijro etilsalar-da, ular epik C ham bil yurti, G o ‘ro lg‘li tipi, uning jangovar safar yo‘ldoshi g‘irot, bir qator a n ’anaviy obrazlar (qirq yigit, A hm ad Sardor. Soqibulbul, parilar va boshqalar) kabi qator vositalar bilan o ‘zaro birlashadi. 0 ‘zbek xalqi G o ‘ro‘g‘li va uning yigitlari haqida «Kunlarim». «G o‘ro‘g‘li». «G o‘ro‘g‘libek — z o ‘r botir», «Armoning qolmasin», «Bormi jahonda». «Armonim qolmadi» kabi termalar bilan bir qatorda, har biri bir yarim-ikki ming satrdan tortib, o ‘n -o ‘n ikki ming misrali (qariyb shuncha nasriy qism ham mavjud) ko‘plab dostonlar yaratgan. Bu materiallarni qiyosiy o ‘rganish shuni ko‘rsatadiki, «G o‘ro‘g‘li» turkum i dostonlari o‘zbeklar orasida bir-biridan jiddiy ravishda farq qiluvchi ikki versiyada tarqalgan. Bu versiyalarning biri Xorazm «G o‘ro‘g‘li» dostonlari b o ‘lib, ular turkm an versiyasiga juda o ‘xshash, ozarbayjon «Ko‘ro ‘g‘li»siga ancha yaqin turadi. Turkumga birlashgan Xorazm dostonlari yigirmadan ortiq bo‘lib, sujet xarakteri, ijodiy uslubi va kuylanishi jihatidan jid d iy a lo h id a lik la rg a ega, u la rn in g h ajm i n is b a ta n q isq a. «G o‘ro‘g‘Iining do'rayishi», «Yunus pari», «Arab Rayhon», «Arab tangg‘an», «Avaz keltirgan». «Avaz uylantirgan», «Avazning ozod etilishi», «Qirq minglar», «Bozirgon». «Kampir», «Xirm on dali», «Gulruh pari» va boshqa dostonlar Xorazm «G o‘ro ‘g‘li» turkum ini tashkil etadi. 0 ‘z b e k is to n n in g X o ra z m d a n b o ‘la k y e r la r id a ta rq a lg a n «G o‘ro ‘g‘li» dostonlari ham alohida mustaqil bir versiyani tashkil etib, bu versiya hajmining kattaligi, ijro usuli bilan ajralib turadi. H ar ikki versiyada bosh qahram onning um um iy faoliyatida va bir qancha motivlarda o'xshashlik ko‘zga tashlanadi. A m m o alohida olingan dostonlarda o ‘xshashlik deyarli yo‘q, ya’ni birida b o klgan doston (masalan, «Qirq minglar») ikkinchisida, ikkinchisidagi (masalan, «Ravshan») birinchisida mavjud emas. Versiyalar orasida bu darajada jiddiy ayirm alam ing mavjudligi turkum ga birlashgan dostonlarning m uayyan qism i ikki joyda, ikki xil ijtim oiy-iqtisodiy sharo itd a yaratilganligi va mustaqil rivojlanishda davom etganligini k o ‘rsatadi. «G o‘ro ‘g‘li» dostonlarini ko‘p bilgan va go‘zal kuylay olgan baxshilar ularning sonini «Qirq» raqam i bilan belgilaydilar. A m m o ularning ham m asini to ‘la bilgan baxshilar aniqlangan em as. Faqat ayrim baxshilarning «Go‘ro*g‘li» dostonlarini ko‘p bilganligi qayd etilgan, xolos. Bizning kuzatishim izcha, «Qirq» raqam i an'anaviy bo‘iib, u haqiqiy holni ifoda etmaydi. Aslida o ‘zbek elida tarqalgan « G o ‘r o ‘g ‘li» d o sto n la rin in g so n i y u zd an o shad i. H o z irg a c h a folklorshunoslar tom onidan yozib olingan va 0 ‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti F o lk lor arxivida saqlanayotgan «Go*ro‘g‘li» dostonlarining soni oltm ishdan ortiqdir. T urkum ning variantlari va Xorazm «G o‘ro‘g‘li» si bu hisobga kirm aydi. X orazm dostonlarini maxsus o ‘rgangan professor S .R o‘zimboyevning fikricha, vohada tarqalgan «G o‘ro‘g‘li» dostonlarining umumiy soni yigirma to ‘rttadir. Shundan o‘n sakkiztasi yozib olingan. Bunga haligacha yozib olinmagan, unutilib ketgan «S hodm onbek», « D o n iy o rx o ‘ja», «Oydinoy», «X oldor buvish», «Bektosh arab», «Ahmad Sardorning suyagi», «Ahmad Sardor va H asan sh o h » , «A hm ad S ard o r va Avaz». «Sherali» kabi o ‘nlab doston lam i q o ‘shsak, yuqorida aytilgan yuz raqamiga yaqinlashib qolam iz. Yozib olingan dostonlam ing baxshilar o ‘rtasida bo‘linishi ham b ir xilda emas. M asalan, atoqli baxshi Ergash Jumanbulbul o ‘g ‘lidan 5, Fozil Yo‘ldosh o ‘g‘lidan 10, Islom shoirdan 3, РоЧкап shoirdan 16, B ekm urod J o ‘raboy o ‘g‘lidan 2, Saidm urod Panoh o ‘g‘lidan 1, U m ir Safar o ‘g‘lidan 3, M ardonaqul Avliyoqul o ‘g‘lidan 2, R ahm atulla Yusuf o ‘g‘lidan 27 doston yozib olingan. « G o‘ro ‘g‘li» turkum i dostonlarini o ‘rganishda bosh qahram onning epik biografiyasiga mos ravishda ularning birin-ketinlik tartibini belgilash ham muhimdir. Atoqli folklorshunos Hodi Zarif 1941-yilda n a s h r e tilg a n « R avshan» d o sto n ig a yozgan s o ‘zb o sh isid a 39 d o s to n n in g sh u n d ay b irin -k e tin lig in i belgilagan edi. X orazm dostonlarini kiritmagan holda yozib olingan «G o‘ro‘g‘li» turkum i dostonlari silsilasini biz quyidagicha belgiladik: 1. G o ‘ro ‘g‘lining tu g ‘ilishi. 2. G o ‘r o ‘g ‘lining bolaligi. 3. C h o rto q li C ham bil. 4. Zaydinoy. 5. Yunus pari. 6. Misqol pari. 7. G ulnor pari. 8. Qirq yigit bilan qirq qiz. 9. Hasan ko‘lbar. lO.Rayhon arab. 11. Shohdorxon. 12. Zam onbek. 13. Xidirali elbegi. 14. Berdiyor otaliq. 15. Elomon. 16X oldorxon. 17. Soqibulbul. 18. G o ‘ro‘g‘lining qrimga borishi. 19. G o vdaroz dev. 20. Besh podshoning Chambilga yov bo‘lib kelishi. 21. S hoqalandar. 22. R o‘zaxon. 23. Yosaqila. 24 Hasanxon. 25. C h a m b il q am a li. 26. D alli. 27. A vazxon. 28. G ulq izo y . 29. O ygulqizning vafoti. 30. Intizor. 31. Malika ayyor. 32. M ashriqo. 33. Zulfizar. 34. Bo‘tak o ‘z. 35. Q unduz bilan Yulduz. 36. Sarvinoz. 37. B alogardon. 38. Avazning arazi. 39. A hmad Sardorning o ‘limga buyurilishi. 40. Avaz o ‘g‘lonning Rumga qochishi. 41. Avazxonning o ‘limga hukm etilishi. 42. Girdob. 43. Xonimoy. 44. Avaz va Gulshan. 45. Xushkeldi. 46. Oltin qovoq. 47. Zayidqul. 48. Gulixiromon. 49. Zamigor. 50. Og‘a Yunusning olib qochilishi. 51. Ravshan. 52. Nurali. 53. N u ralin in g yoshligi 54. Balxivon. 55. Jo rx o n m aston. 56. Sumbulsoch beka. 57. Nurali va qari Ahmad. 58. Nuralining yutilishi. 59. M alla savdogar. 60. Jah o n g ir. 61. E ro ‘g ‘li (S h ah id n o m a, G o‘ro ‘g‘lining o‘limi, G o ‘ro‘g‘lining g‘oyib bo‘lishi). D ostonchilar m a’lumotiga qaraganda, «Ero‘g‘li» turkum ning oxirgi dostoni bo‘lib, unda G o ‘ro‘g‘lining keksaygan davri va Sulduzi tog‘ida g‘oyib bo‘lishi tasvirlanadi. Epik an ’anaga ko‘ra, G o ‘r o ‘g‘liga uzoq umr — 120 yosh berilgan b o ‘lsa-da, u oMmaydi, b alki afsonaviy Sulduzi to g ‘id a g ‘oyib b o ia d i. R ivoyatlarga qaraganda, sevimli yorlari Yunus va Misqol parilar G o ‘ro ‘g‘liga, k eksayganingda sening n o m in g n i o ‘ch irm ay m iz, d o sto n in g n i ayttiram iz, deb va’da bergan em ish. Parilar esa o ‘lmaydi, ular baxshilarga qo‘nib yurib, G o ‘ro ‘g‘li so‘ziarini ularning ichiga joylar emish, shu tufayli baxshilar ham G o ‘ro‘g‘lining o ‘g‘illari emish. Mana Shunday e ’tiqodlar tufayli irim qilib, «Ero‘g‘li» dostonini yaxshi bilsalar ham, boshqa asarlarday keng kuylab yurish baxshilar o ‘rtasida rasm bo‘lmagan. Shuning uchun ham uning m ukam m al variantini yozib olishga muvaffaq bo'linm agan. Atoqli folklorshunos Hodi Zarif m a’lum o tlarig a qaraganda, xalq shoiri P o 'lk a n rep ertu arid ag i «Ero‘g‘li» dostonining she'riy qismi 12 misradan ortiqroq bo‘lgan. H ozirgacha ushbu d o stonning «S hahidnom a», « G o ‘ro ‘g ‘lining o ‘lim i» , « G o ‘r o ‘g i i n i n g g ‘o y ib b o ‘lishi» n o m la rid a ay rim tugallanm agan variantlari yozib olingan. Sherobodlik Yusuf 0 ‘tagan o ‘g‘lidan 1945-yilda M.Afzalov tom onidan yozib olingan, hozircha nisbatan to ‘la deb hisoblangan «Shahidnoma» dostoni ham baxshilar repertuaridagi «Ero‘g‘li» dostonining barcha xususiyatlarini o ‘zida m ukam m al saqlay olmagan. « G o ‘ro‘g‘li» dostonlari muayyan bir turkum ni tashkil etsalar-da, ular qahram onning bir-biriga uzviy bog‘langan m untazam biografiyasi em as, balki turli baxshilar va dostonchilik maktablari tom onidan uning ayrim jasorat va m ardliklarini tasvirlovchi turli davrlarda yaratilgan asarlarning keyinchalik nasliy. biografik va geografik turkum lik doirasida o‘zaro birlashtirilishidan iborat. Shuning uchun ham bu dostonlar bir davrda bir-ikki baxshi tom onidan yaratilgan em as, balki ular uzoq davrlar mobaynida ko‘plab talantli dostonchilar va dostonchilik maktablarining kuchi bilan ijod etilgan. Ularning ba’zilari uzoq tarixda. 0 ‘rta Osiyoda islom dini tarqalishidan burungi davrlarda m aydonga kelgan. Ba'zilari bundan u ch -to ‘rt asr ilgari yaratilgan va zam onam izga q adarjuda ko‘p xalq shoirlari tom onidan har qaysisining o ‘z zam oni talablariga ko‘ra qayta-qayta ishlanib, ko‘p variantlarda bizgacha yetib kelgan.66 «G o‘ro‘g‘Ii» dostonlari turkumi xalq bahodirining ajoyib-g‘aroyib holda tug‘ilishi va qahram onona yoshligini tasvirlovchi «G o‘ro*g‘lining tu g ‘ilishi», « G o ‘ro ‘g‘lining bolaligi» dostonlari bilan boshlanadi. Ularning Po‘lkan shoir variantida tasvirlanishicha, G o‘ro‘g‘lining bobosi T o iib o y sinchi Mari yurtining begi qovishtixonning o ‘g ‘li bo‘lib, yoshligida Yovmit podshosi Odilxonga asir tushadi. T o‘liboy sinchi xizmatlaridan ko‘ngli to ‘lgan Odilxon qizi Oyshani unga nikohlab beradi. Bulardan bo‘lg‘usi qahramonning otasi Ravshan tug‘iladi. Taka- Yovmit yurtining doim iy dushm ani Shohdorxonning navbatdagi bosqinchiliklaridan birida Ravshan, shuningdek, T aka-turkm an begi Jig‘alixonning farzandlari G ajdum bek va Bibi hilollar Z angar yurtiga asirtushib ketadi. Zangarda Ravshan bilan Bibi hilol tasodifan uchrashib q o lib , b ir-b irla rin i sev ad ilar va tu rm u sh q u rad ilar. Bu orada Ravshanning sinchiligi xabari Shohdorxonga yetib keladi. Shohdorxon uni saroyga chaqirib. otlarini ko‘rsatadi. Ravshan bular ichida tulpor yo‘qligini aytib, holvachining otini maqtaydi. A chchiqlangan xon Ravshanning ko‘zlarini o‘yib oladi. Ravshan ko‘r ko‘zining xuniga holvachining otini tilab olib, shu ot yordamida qaynag‘asi Gajdumbek bilan Yovmitga qochadi. Zangarda qolgan Bibi hilol qornidagi olti oylik gum onasi bilan vafot etadi. G o ‘rda o ‘lik o n a d a n b o llajak qahram on tu g ‘iladi. C ho‘pon Rustam uyuridagi bir baytal un i emizadi va keyinchalik u Rustam yordamida shu baytalda Yovmitga qochib keladi. Ko‘rinadiki, epos an ’anasiga ko‘ra. G o‘ro‘g‘lining kelib chiqishi yuqori tabaqa bilan bog‘lansa-da, u aw alo, kambag‘al b ir otboqar sinchining o*g‘li; ch o ‘pon Rustam tarbiyasida voyaga yetadi, xalq q ah ram onlariga xos g‘ayritabiiy yo‘sinda tu g ‘iladi va bahodirlik k am o lo tig a e rish ad i. Bu b ila n , bir to m o n d a n , G o ‘r o ‘g‘lining yoshligidanoq xonlarga, saroy aristokratiyasiga qarshi tarbiyalanganligi k o ‘rsatilsa, ikkinchidan, uning epik Cham bil yu rtin in g qonuniy hukm dori ekanligi har jihatdan asoslanadi. « G o ‘ro ‘g4lining tug ‘ilishi», « G o‘ro ‘g‘lining bolaligi» dostonlari ko‘p planli asarlar b o ‘lib, ularda g ‘irot biografiyasiga oid ajoyib m a’Ium otlar ham bor. Bu m a’lumotlarga ko‘ra, qahram onni emizgan baytal bilan X uroson ko‘lidan chiqib kelgan ayg‘irdan («suv oti»dan) urg‘ochi qulun tug‘iladi. Bu qulun uch yashar bo‘lgach, G o kro ‘g‘li Rayhon arabning dong‘i chiqqan tulporidan nasi olishga harakat qiladi. Natijada, uchinchi ot — g‘irko‘k tu g ‘iladi. G ‘irko‘k yettj kunlik bo‘lganda onasi o ‘ladi. G o ‘ro ‘g‘li unga turlik hayvonlaming sutini berib tarbiya qiladi. G o ‘ro ‘g‘li bilan g'irot orasida ju d a ko‘p o‘xshashliklar bor: dostonda har ikkalasi ham uchinchi naslgacha tilga olinadi (To‘liboy — Ravshan - G o ‘ro ‘g‘li; qahram onni emizgan baytal — «suv ot» dan tug‘ilgan urg‘ochi qulun — g‘irko‘k); ikkalasi ham yetim; ikkalasi shirxo‘ra va hokazo. Bu bilan qahram on va uning jangovar oti o ‘rtasida eposga xos ajoyib bir aloqa yuzaga keltiriladiki. bu butun turkum bo‘ylab izchil davom etadi. Dastlabki dostonda yosh qahram onning chiltonlar bilan uchrashuvi, kelajak yo‘lining oldindan belgilanishi. epik C ham bil yurtining bunyod etilishi, Yovmit eliga xon qilib ko‘tarilishi kabi voqealar juda qiziqarli tasvirlanadi. Shohdorxon va Ravshan, Ravshan va Urayxon, Rayhon va G o ‘ro‘g‘li to ‘qnashuvlarida butun turkum ga xos bo‘lgan ijobiy va salbiy sifatlar nam oyon b o ‘ladi. Turkum ning ushbu dastlabki dostonlaridayoq o lzbek «G o‘ro ‘g‘li»siga xos cheksiz fantaziya, ko‘z ilg‘am as geografik va etnografik kengliklar to ‘la nam oyon bo‘ladi. Bu h o i, ayniqsa, «Yunus pari», «M isqol pari», « G u ln o r pari» dostonlarida yanada yorqin ko‘rinadi. Bu asarlar G o lro ‘g‘lining uylanishi va shu bilan bog‘liq qahram onliklariga bag‘ishlangan. Epik an'anaga ko‘ra, G o ‘ro‘g‘lining ikki xotini - Yunus va Misqol parilar (РоЧкап varianti bo‘yicha uchinchi — G ulnor pari) bor. U lar K o‘h i qofda Eram bog‘ida yashaydi, ularn i ju d a katta devlar qo‘riqlaydi. Parilar G o ‘ro'g ‘liga ilgaridan «belgilangan» b o ‘lsa-da, u lam i q o lg a kiritish uchun katta jism oniy kuch bilan bir qatorda aql, farosat, usta tadbirkorlik ham kerak edi. G o ‘ro ‘g‘li buni qoyil qilib bajaradi. Dostonlarda parilar podsholigi, undagi saroy va oilaviy h ayot inson turm ushining ideal ko‘rinishi sifatida keng, hayotiy lavhalarda juda real tasvirlanadi. Baxshi inson turm ushi bilan bogMiq hayotiy, tarixiy, etnografik tafsilotlarni m uhabbat bilan bayon etadi. Kitobxon va tinglovchi shunday bir bepoyon fantastik olamga olib kiriladiki, aql bovar qilm as bu yuksak olam da inson turm ushi, tafakkuri, kurashlari, hasrati va xursandchiligi nam oyon bo‘ladi. Real h a y o t bilan m u stahkam b o g ‘liq b u n d a y ch iro y li fan ta ziy alar nam unalarini «G o‘ro ‘g‘li» dostonlaridan istagancha topsa b o ‘ladi. Bu o ‘rinda «Balogardon», «Malika ayyor», «Mashriqo» va boshqa dostonlarni eslash kifoya. T u rk u m d a G o ‘r o ‘g ‘li va C ham bil y u rtin in g d o im iy ta sh q i dushm anlari sifatida Rayhon arab, Bektosh arab, X unxorshoh va boshqalar tilga olinadi. Shirvon xoni Rayhon arabning G o‘r o ‘g‘lining yangasi (Ahmad Sardorning xotini) Xoljuvonni olib qochib ketishi va o ‘z navbatida, yosh G o ‘ro ‘g‘lining Rayhon arab qizi Zaydinoyni tog‘asiga keltirib berishi («Zaydinoy» dostoni) ular o ‘rtasidagi qator dushm anlik harakatlarm ing yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Bunday dushmanlik harakatlari ko‘pchilik asarlarda epizodik tarzda tilga olinsa, ayrim dostonlarda («Rayhon arab», «Chambil qamali». «Bektosh arab», «Xoldorxon» va boshqalar) bu narsa ikki xalq o'rtasidagi haqiqiy jang tarzida kengaytiriladi. Lekin bosqinchilik urushini har gal arab yoki Xunxor hukmdorlari boshlaydi va har gal ular G o ‘ro‘g‘lidan yengiladi. «G o‘ro ‘g‘li» turkum i dostonlarida qahram onning o ta jih atd an to g ‘asi A hm ad Sardor bilan, A hm ad Sardorning qirq yigit, H asan. A vazlar bilan m u n o sab atlari h am m uhim o ‘rin tu tad i. A hm ad Sardorning oilaviy va siyosiy intrigalari, uning G o kro‘g‘li va G o ‘ro‘gkli yigitlariga, ayniqsa, Avazxonga nisbatan g‘arazi ayrim asarlarda («Xushkeldi», «Avazning arazi», «Intizor», «Xoldorxon», «Xidirali elbegi», «M alika ayyor» va boshqalar) um um iy tarzda, epizodik x arak terd a b o ‘lsa, b ir q a to r d o sto n la rd a («A hm ad S a rd o r va Hasanshoh», «Ahmad Sardor va Avaz», «Avazxonning o‘limga hukm etilishi») asar sujetining asosini tashkil etadi. T urkum da G o ‘ro ‘g‘lining b ah o d ir qirq yigitiga alo h id a o ‘rin beriladi. Bular G o ‘ro ‘gaining bahodirliklarini tan olib, uning atrofiga ixtiyoriy ravishda uyushgan tu rli urug4 va qabilalarning beklari hisoblanadi. M asalan: Z am o n b ek taka urug‘idan, S h o d m o n b ek o ‘zbekning m uytan urug‘idan, Xidirali elbegi qoraqalpoq, T o la k botir tojik va boshqalar. Ayrimlarini esa (Xoldorxon, Y usuf sulton, Ashurbek) G o ‘ro ‘g‘libek turli m amlakatlardan olib keladi. 0 ‘tm ishda turli urug* va qabilalar o ‘rtasida kelishmovchilik va n izolar b o ‘lib turgan bir paytda, G o ‘ro lg ‘li hukmdorligining bunday baynalm ilal tus olishi katta aham iyatga ega. G o ‘ro ‘g‘lining qirq yigiti qayerdan va qaysi urug‘dan b o ‘Imasin, afsonaviy ozod o ‘lka — C ham bilning ozodligi, xalqining farovonligi uchun tinm ay kurash o lib boradi. G o ‘ro ‘g‘lining doim iy yo‘ldoshi bo'lgan bu jasur yigitlarning bir q a n c h a si fao liy atig a a lo h id a -a lo h id a d o sto n la r (« X o ld o rx o n » , « Z a m o n b ek , « X id irali elbegi», «B erdiyor otaliq», « E lo m o n » , «Shodmonbek», «Doniyorxo‘ja» va boshqalar) bag‘ishlangan. T u rk u m d ag n an ch a g in a d o s to n la r G o ‘r o ‘g ‘lin in g a s ra n d i farzandlari — Hasan, Avaz; nevaralari — N urali, Ravshan va evarasi Jahongirlam ing qahram onona sarguzashtlariga bag‘ishlangan b o ‘lib, bular ham o ‘zaro muayyan kichik turkum larni tashkil etadi. Bu ichki turkumlar asrandi farzandlaming olib kelinishini tasvirlovchi dostonlar («Hasanxon», «Avazxon») bilan boshlanadi. H asan va Avazning o‘z biografiyalari bor, ularning har biri turkum da muayyan o ‘rin tutadi. Hasanxon turkum da faqat bir doston («Dalli»)ning bosh qahram oni sifatida ishtirok etadi. Avazxon esa, butun bir dostonlar («Balogardon», «Intizor», «Bo‘tak o ‘z», «Q unduz bilan Yulduz», «Zulfizar bilan Avaz», «Gulixiromon», «Malika ayyor», «Mashriqo», «G ulqizoy» va boshqalar) turkum ining bosh q ahram onidir. Bu dostonlarning asosini Avazxonning turli afsonaviy m am lakatlar g o ‘zallarini olib kelish uchun ko‘rsatgan bahodirliklari tashkil etadi. Hasan va Avaz kichik turkumlari G o ‘ro‘g‘li, g'irot, qirq yigit, doimiy a n ’anaviy obrazlar (Ahmad Sardor, Soqibulbul. Hasan Ko‘lbar va boshqalar), Chambil yurti orqali G o ‘ro‘g‘li turkumiga birlashadi. Nasliy turkumlik doirasida yuzaga kelgan navbatdagi dostonlar G o ‘ro ‘g‘lining nevaralari — Nurali va Ravshanlam ing nikoh safari va b o sh q a sarg u zash tlarin i tasv irlo v ch i a s a rla rd ir (« N u rali» , «R av sh an» , « N uralinin g yoshligi», « S u m b u lso ch bekach» va boshqalar). Nasliy turkum lanishda so‘nggi bosqichni G o ‘ro‘g‘lining evarasi (Nuralining o ‘g‘li) Jahongir haqidagi epik rivoyat tashkil etadi. G o ‘ro ‘g‘lining o ‘g‘illari, nevaralari va evarasi haqidagi dostonlar u n ing «farzandsizligini» keyingi planga suradi. A n ’anaga ko‘ra, « fa rz a n d siz » h iso b la n g a n « G o ‘r o ‘g ‘li» o q ib a td a u c h a v lo d qahram onlarining sardori va murabbiysi sifatida maydonga chiqadi. Shunday qilib, turkum dostonlari xalq hayoti, turm ush va maishatini, orzu-um idlari va ideallarini, axloqiy-estetik va ijtimoiy qarashlarini keng tasvirlovchi epopeyadir. Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|