Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

Insonga sihat-salomatlik tilash, uning turmushida to ‘kin-sochinlik, 
ku n d a /ik hayotida om ad keltirish y o k i inson hayotining muhim 
nuqtalarini qayd etish, nishonlash maqsadida maxsus о ‘tkaziladigan, 
xalq orasida qat'iy an ’anaga kirib qolgan xatti-harakatlar majmuidan 
iborat holda tashkil topgan tadbir m arosim deyiladi. M aro sim n i 
o 'tk a z is h paytida 
ijro etiladigan q o ‘shiq va aytim lar, o ‘qiladigan 
afsu n va d u o la r m aro sim folklorini tashkil etadi. U lar m arosim ning 
verbal qism i sanaladi.
K u c h l i a n ’a n a v i y l i g i , t u r l i - t u m a n ijt im o iy h o d i s a l a r n i
rasm iy lashtirishi, ta b ia t hodisalariga t a ’sir k o ‘rsatishga intilishi bilan 
m aro sim la r ijtim oiy h ay otda katta o ‘rin tu tad i. M arosim ning ruhiy 
va estetik ta ’sir k o ‘rsatishi, biror ijtim oiy aktni uyushtirish, y o ‘naltirish 
vazifalari bev o sita x a tti-h a ra k a t, so ‘z h a m d a sehr-jodu qudratiga 
ega d e b h iso b lan g an n arsalar vositasida am al qiladi.
0 ‘z b e k la r m a ro sim la rg a b oy xalq d ir. X alqim izn ing ijtim o iy - 
m a d a n iy h ay o tin i m aro sim lar bilan uzviy bog‘liq b o ‘lgan a n ’an a, 
u rf-o d a t va b ay ram larsiz ta s a w u r qilib b o ‘lm aydi. U lar tu rm u sh n in g
alo h id a shakli h a m d a hayotning tarkibiy qism i sifatidagina nam oy on
b o ‘lib q o lm ay di, balki h a r b ir x alqning o ‘ziga xosligi, betakrorligini 
ifo d a lo v c h i m iiliy
m e n ta lite tin i, b in o b a rin , x a lq n in g
ta rix a n
sh ak llan g an m iiliy ruhiyatin in g asosini tashkil etadi, til va h ududiy 
yaxlitlik singari u n in g m illat sifatidagi qiyofasini belgilaydi.
«B ayram », «odat», « a n ’ana» kabi so ‘zlar «m arosim » tu sh u n ch asi 
b ila n bevosita b o g ‘liq.
A n’a n a — o ‘ziga xos ijtim oiy h o d isa b o ‘lib, kishilarning ongida, 
h a y o t i d a o ‘z o ‘r n i n i to p g a n , 
a v lo d d a n - a v lo d g a o ‘ta d ig a n , 
tak ro rla n a d ig a n , h ay o tn in g barch a so h alarid a (u m u m yoki m a 'lu m
g u ru h to m o n id a n ) q ab u l qilingan ta rtib va qoidalar silsilasidir.
O d a t (u rf-o d a t) — k ishilarning tu rm ushig a singib ketgan, m a ’lu m

---

m udd atda tak ro rlan ib turuvchi, x a tti-h a ra k a t, k o ‘pchilik to m o n id a n
q a b u l q ilin g a n x u lq -a tv o r q o id a la ri, 
k o ‘n ik m a la ri. M a s a la n , 
kichiklarning kattalarga salom berishi, erta tu rib uy-hovlini tartibg a 
keltirib q o ‘yish. m ehm onlarga alo h id a h u rm a td a b o ‘lish, bayram
arafasida kasal, ojiz. qiynalganlar h o lid a n xabar olish, yo rd am lozim
b o ‘lganlam ikiga hasharga borish kabilar o ‘zbek xalqining eng yaxshi 
m illiy odatlari hisoblangan.
A gar a n ’a n a ijtim oiy h ay o t, m e h n a t, m a d a n iy a tn in g h a m m a
sohalariga xos b o ‘lib, hodisalam ing ju d a keng doirasini q a m ra b olsa, 
odat ijtim oiy hayotning m a ’lum so halarida, y a ’ni kishilar tu rm u sh i, 
m eh nati, xulq-atvori. m uloqoti va oilaviy m u n osab atlarid a k o ‘p ro q
mavjud bo'ladi.
«Odat» degan tushuncha psixologiyada ham mavjud b o ‘lib, u m a ’lum 
sharoit ta'sirid a vujudga kelib, kishining x arakterida m u stahkam lanib
qolgan va keyinchalik o ‘z -o ‘zidan bajariladigan harakat m a ’nosin i 
bildiradi.
M arosim — bu k o ‘pincha a n 'a n a va u rf-o d atn in g tarkibiy qism i 
b o ‘lib, asosan, rasmiy va ruhiy k o ‘tarinkilik vaziyatida o ‘tadi, o ‘zining 
um um qabul qilgan ram ziy harakatlariga ega. M asalan, aqiq a — ism 
q o ‘yish m arosim i, n ikohdan o ‘tish m aro sim i, dafn qilish m arosim i, 
xotirlash m arosim i, ekishga kirishish (urug‘ qadash) m arosim i, o ‘rimga 
kirishish m arosim i va hokazolar.
O datni kundalik hayotning tu rli vaqtida uchratish m u m k in b o ‘lsa. 
m arosim esa inson hayotidagi m u h im h o d isalar sodir b o ‘lganida 
vujudga keladi. U ning asosiy burilish daqiqalarini (m asalan, tu g ‘ilish, 
uylanish, o ‘lish kabilam i) qayd etad i. rasm iylashtiradi. M aro sim n ing
avloddan avlodga o ‘tadigan ram ziy va rasm iy harakatlari, q o id alari 
m avjud. M arosim ga, b o ‘layotgan voqeaga «guvoh» sifatida o d a m la r 
chaqirilgan, ular dardga yoki q u v o n ch g a sherik b o ‘lishgan, y o rq in
kelajak uch un niyatlar qilishgan. h a r b ir m arosim ning o ‘ziga xos 
um um qabul qilgan tuzilishi (b oshlanishi, o 'rta s i, oxiri) b o ‘ladi.
K o ‘pincha a n ’ananing tarkibiy q ism i-o d a t, o d atn in g m u h im bir 
bo ‘lagi-m arosim b o ‘ladi. Shu sababli inson hayotida b o ‘lib o ‘tayotgan 
m uhim voqeani turm u sh d a burilish yasaydigan katta «nuqtalar»ni 
nishonlash jarayonida ham a n ’an a, h a m o d a t, ham m aro sim o ‘zaro 
uyg‘unlashgan holda sodir b o ‘lishi m u m k in .
Shuni t a ’kidlab o ‘tish kerakki, « a n ’an a» , «odat», «m arosim », 
tushun chalarin ing izohi bir-biriga b o g ‘liq. S hu bilan b ir q ato rd a .

---

a n ’a n a la m in g ta rk ib iy q ism i o d a t. o d a tn in g ta rk ib iy q ism i esa 
m arosim dir. «An’ana» va «odat» tushunchalariga nisbatan «m arosim » 
k o ‘pro q bay ram b ilan alo q a d o rro q . Ba’zi m aro sim lar (dafn qilish va 
qayg‘uli h o d isalard an tash q a ri) bayram larning tarkibiy qism i sifatida 
n a m o y o n b o ‘ladi. B a ’zi m aro sim lar bayram k u n idan tashqarida 
h a m tashkil qilinsa, u b a y ra m holatini vujudga keltirishi m um kin. 
M asalan , «chigit q adash», «diplom topshirish» m arosim larini bayram
holatisiz tasavvur qilib b o ‘lm aydi. D em ak, b irin ch id an , m arosim
bayram ning tarkibiy (yoki asosiy) qism i sifatida ham nam oyon b o ‘ladi. 
Ik kin ch id an, k o 'pgina m aro sim lar alohida o'tk azilgan da ham bayram
h o la tin i vujudga keltiradi.
«A n’ana», «m arosim » kabi bayram bilan bog‘liq atam alar qotib 
q o lg an tu sh u n c h a la r em as. U larning m azm uniga hayot rivojlanishi 
va tu rm u sh ehtiyojlari t a ’sir etib turadi.
Ijtim o iy h a y o tn in g s h u n d a y m u h im b ir q o n u n iy a ti b o rk i, u 
ta r a q q iy o tn in g m u n ta z a m
sh a k ld a g i o ‘z g a rish la ri b ila n uzviy 
b o g ‘liqdir. B in o b arin , b iro n yangi narsa, hodisa vujudga keladi, 
ikkinchisi rivojlanadi, u c h in c h isi hayot talabiga javob berm ay, o ‘z 
o ‘rn in i boshqa shakllarga b o lshatib beradi va hokazo. Ju m lad an , 
hayo tiy a n 'a n a va b a y ra m la r h am xuddi shunday qonuniyatlarga 
rioya qiladi.
Ijtim o iy h a y o t ta r a q q iy e tis h i b ila n u n in g tala b la rig a jav ob
berm ay d ig an a n ’a n a la r, m aro sim lar va b ay ram lar asta-sekin unutila 
boshlanadi.
M o h iy atan x alq ch il. ijtim oiy foyda keltirishi m u m k in b o ‘lgan, 
kishilam ing estetik talablarini qondirishga xizm at qiladigan m arosim lar 
ta ra q q iy e ta d i. M a s a la n , « N a v ro ‘z», «chigit q ad ash», tu g ‘ilish, 
uylanish, o ‘lim va b o sh q a la r b ilan bo g‘liq m arosim lar zam onaviy 
talab larga h a m jav o b b e rg a n i u c h u n yashab kelm oqda.
«B ayram » d eg a n d a hay o tdag i m u h im voqea, sanani (k o ‘tarinki 
ru h d a va x u rsa n d c h ilik b ila n ) nishonlash tu sh un iladi. Biroq bayram
tu sh u n c h a si a n c h a keng va c h u q u r m a ’noga ega. U ning ildizlarini 
in s o n ta b ia ti z a m in id a n to p is h m u m k in . S h u n i n a z a rd a tu tib
A .I.M azayev: «B ayram — b u m a ’lu m vaqtdagi ideal hayotdir», — 
deb t a ’kidlagan edi.
Bayram h ay o tn in g d av o m i, m u h im qism i, undagi eng yirik hodisa, 
v o q e a , s a n a la r n i q a y d e ta d i, u la rn i n is h o n la s h u c h u n kerak li 
im koniyatlar y aratadi. U kishilam ing kurashi, m ehn ati ham da boshqa

---

sohalarda erishgan yutuqlarini 
ifodalaydigan ho disadir. B ayram
arafasida kishilar bir-birini tabriklashadi, kelajak hayotlari uchu n 
yaxshi istaklar bildirishadi, ishlariga m uvaffaqiyatlar, o m ad , baxt 
tilashadi. Bir-biroviga sovg‘alar hadya qilishadi. B ayram lar hayotning 
davom i hisoblansa-da, biroq u vaqtning m onotonligini (bir xiiligini) 
b uzib , unga m uayyan ritm b ax sh etadi. Shu sab abli q a d im d a n
bayram lar (m a ’lum vaqtda tak ro rlan ib turgani u ch u n ) o ‘ziga xos 
vaqt o ‘lchovi hisoblangan. H o z ir h am bayram kunida m uayyan vaqt 
o ‘tganligini his qilish m um kin. S hunday ekan, bayram lar vaqt qadriga 
etish, uni e ’zozlash uchu n sharoit yaratadi.
B ay ram lar hay otning eng yaxshi to m o n la rin i aks e ttira d ig a n
«ko‘zgu» dir. Bayramlar ozodlik, erkinlik. tenglik, tinchlik kuni sifatida 
qabul qilingan.
M arosim lar esa aniq bir belgilangan vaqtda tak ro rlan ib turm asligi 
( m a s a la n , b ir k ish i h a r yili b e lg ila n g a n a n iq b ir k u n d a t o ‘y 
q ilaverm aydi), hayotning n afakat yaxshi, balki y o m o n , q ay g ‘uli 
tom onlarini ham aks ettirishi, ijtim oiy hayotda yuz berayotgan voqea- 
hodisalarga b ir q adar daxlsizligi bilan b ayram lardan farq qilib turadi. 
M arosim lar b ir oila, bir qavm yoki bir xalq d oirasida o ‘tkazilsa, 
bayram lar xalqaro ko‘rinish kasb eta oladi.
M arosim lar o ‘ziga xos kiyim -k ech ak , tao m , irim -sirim lar, poetik 
aytim lar, xatti-harakatlarga egaligi bilan ham bayram lardan farqlanib 
turadi.
K o 'p in c h a m arosim lar o ‘z m axsus tashkilotchisiga ega b o kladi. 
M asalan, t o ‘yda kayvoni, azada g o ‘yanda, yuvguchi, x a tn a d a usta 
kabi va hokazo.
M arosimlar biror sababsiz yoki asossiz yuzaga kelmaydi. U lar maxsus 
uyushtiriladi. M arosim lar etn og rafik m ohiyat kasb etib, xalqning 
ijtim oiy-m adaniy m unosabatlarini o ‘zida aks ettirib turadi. Shu bilan 
birga, ular xalqning qadimiy anim istik, totem istik, fetishistik qarashlari 
ham da zardushtiylik va islomiy e'tiq o dlari izlarini o ‘zida saqlab qolgan. 
Bu xususiyat hatto tirikchilikning asosiy vositasiga aylangan m ehnatga 
m unosabatni ifodaiovchi qator a n ’an alar va ularning verbal qism ini 
tashkil etuvchi aytim -qo‘shiqlarda h am o ‘z zuh u ro tin i topgan. Shu 
xususiyatlari, qolaversa, o ‘tkazilish vaqti, o ‘m i, tarzi, tartibi, ijodkorlari, 
ishtirokchilari tarkibi va vazifalariga k o ‘ra o ‘zbek m arosim folklorini 
uchta katta guruhga b o ‘!ib o ‘rganish m um kin:
1. M avsum iy m arosim lar folklori.

---

2. O ilaviy-m aishiy m aro sim la r folklori.
3. S o 'z m agiyasiga asoslangan m arosim lar folklori.
M avsum iy m arosim lar folklori. O'zbekJar m avsum iy marosimlarga
boy x alq lard an d ir. Bu m aro sim la r — yilning to ‘rt fasliga o id xalqning 
y ashash va m eh n a t tarzi bilan a lo q ad o r b o ‘lib, fasllarga qarab, to ‘rt 
tu rg a b o 'lin ad i:
a) bah o rg i m avsum larga a lo q a d o r m arosim lar;
b) yozgi m avsum larga a lo q a d p r m arosim lar;
v) kuzgi m avsum larga a lo q a d o r m arosim lar;
g) qishki m avsum larga a lo q a d o r m arosim lar.