Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

zamonaviy.
A n ’anaviy term alarga o ‘tm ish voqealariga m unosabat, doston 
qah ram o nlari geografiyasi, xalqning axloqiy qarashlari ko‘pincha 
ta ra n n u m etiladi. Z am onaviy term alarda esa, yangicha turm ush 
voqeliklari, unga baxshining m unosabati kuylanadi.
D o sto n ta n lash va tin g lo v ch ilarn i uni tinglashga tayyorlash

---

maqsadida kuylanadigan term alar g‘oyaviy-mavzuviy yo‘nalishiga 
ko‘ra quyidagi ichki turlarga bo‘Iinadi:
1. Doston boshlanmasdan oldin baxshi auditoriya diqqatini o ‘ziga 
tortish, tinglovchilarda doston eshitishga muayyan kayfiyat tug‘dirish 
uchun kuylaydigan «Nima aytay» termalari. Bular eng ko‘p tarqalgan 
termalar bo‘lib, uzun-qisqaligi baxshi dostonchilik repertuarining hajmiga 
bog‘liqdir. Chunki uni kuylash jarayonida baxshi o ‘z repertuarini bayon 
etadi, muayyan doston va uning qahramoni faoliyatiga xos qiziqarli 
o ‘rinlami tinglovchilar yodiga tushiradi. Masalan:
Avazning bir yo‘li G ulixirom on,
Shunga ham buyurdi G o ‘ro ‘g‘li sulton,
Qabul qildi o ‘n oltida Avazxon,
Xiromondan aytayinmi, qadrdon?
2. Avtobiografik term alar ham m azkurjanrning kattagina qismini 
tashkil qiladi. «D o‘mbiram», «Dutorim», «Kunlarim» kabilar bulaming 
yorqin nam unalaridir. Avtobiografik term alarda baxshilar o‘zlarining 
d o ‘m bira, d u to r yoki q o ‘biz soziga m urojaat qilib, shu orqali 
h ay o tlarin in g ayrim la h z a la rin i, re p e rtu a rla rin in g
b a ’zi b ir 
xususiyatlarini ta ’riflab kuylaydilar. U lar ba’zan hazil-m utoyibaga 
yo‘g‘rilgan ham bo‘ladi:
Sozanda bekordir— sozi bo‘lmasa,
Ovchilik bekordir—tozi bo‘lmasa,
Qiz, kelin bekordir — nozi bo‘lmasa,
Yigitlik b e k o rd ir- yori bo'lm asa,
El ichida obro‘ topgan d o ‘mbiram.
Termada baxshi do‘mbiraning ilhom manbayi, yaqin ko‘makdosh 
ekanligini, u orqali el ichida obro‘-e ’tibor qozonganligini alohida 
t a ’k id la m o q d a . « D o ‘m b iram » te rm a la r id a g i u sh b u s o z n in g
qadimiyligini, 
afsonaviy tarzda kelib chiqqanligini bildiruvchi 
misralar, ayniqsa, ta ’kid va e ’tibor bilan kuylanadi:
Bu kosangni C h o ‘pon ota o ‘yg‘ondir, 
Qopqog‘ingni Zangi bova qo‘yg‘ondir.
Bu toringni M oma havo eshgandir.
Qulog‘ingni noum id shayton teshgandir.
M isralarda nom lari ta ’kidlanayotgan C h o ‘pon ota 
va Zangi 
bovalar aziz avliyolardan bo‘lsa, M om a havo va shayton mifologik 
personajlardir. 
Shu nom lar orqali d o ‘m biraning kelib chiqishi 
afsonaviylashtirilgan. Darhaqiqat, do‘mbiraning kelib chiqishi haqida

---

xalq orasida bir necha variantdagi afsonalar keng tarqalgan bo‘lib, 
ularda d o ‘m birani O dam Ato bilan M oma havo yasagani, keyin uni 
shayton o ‘g‘ir!ab, unga quloq qo'ygani epik bayon etiladi. Termaga 
ana shu epik motiv singdirib yuborilgan.
3. Biografik term alar — xalq dostonlari qahram onlarining tilidan 
aytilgan yoki ularning maqtoviga bag‘ishlangan b o ‘ladi. 
Keksa 
G o ‘ro ‘g‘li tilidan aytilgan «Kunlarim» term asi bunga misol bo‘la 
oladi. 
Term ada keksaygan G o ‘ro ‘g‘lining o ‘z o ‘tmishiga nazar 
tashlashi baxshi to m on id an talqin etiladi. Terma boshlanishida baxshi 
« G o ‘ro ‘g‘li» turkum iga kiruvchi har bir doston voqealariga chiroyli 
b ir ishora qilib o ‘tadi-yu, shundan so‘ng xalqparvar, m ard G o ‘ro‘g‘li 
va 
uning bosib o ‘tg a n hayot 
yo‘lini tinglovchi ko‘z o ‘ngida 
gavdalantirib boradi. B unda baxshi faqatgina G o ‘ro ‘g‘lining hayot 
va kurash yo‘lidagi quvonchu shodliklarini, hasrat va alamlarini, 
arm o n larin i ifoda etish bilan cheklanib qolm asdan, 
shu orqali 
o ‘tm ishdagi jam iyat illatlarini ham ochib tashiaydi.
Biografik term alam ing eng yaxshi variantlari Ergash shoir va 
Fozil shoirdan yozib olingan. 
«Bormi jahonda?», 
«Armoning 
qolm asin», «Armonim qolm adi», «G o‘ro ‘g‘li», «G o‘ro ‘g‘libek-zo‘r 
botir» kabi biografik term alar xalq orasida mashhurdir.
4. Didaktik term alar. Yaxshilik, adolat, mardlik, to ‘g‘rilik, insoniylik 
kabi oliy axloqiy fazilatlarni tarannum etishga, b a’zi kimsalarda 
uchraydigan q o ‘rqoqlik, baxillik, hasadgo‘ylik, pastkashlik, dangasalik 
kabi kirdikorlami qoralashga qaratilgan term alar bunga misol bo‘ladi.
H ar narsadan suxan qim mat, yoronlar,
Yaxshi so‘zni qiling hurm at, yoronlar. 
Vaqtingizning qadrin bilib o'tkazing,
B aridan Shu dam g‘anim at, yoronlar.
Bu dunyoda shirin, do‘stlar, tiriklik,
0 ‘z tengiyiz bilan suhbat, yoronlar.
Yaxshiga yonashib odam ayiring,
H a r nokasga b o ‘lmang ulfat, yoronlar.30
Ergash Jum anbulbul o ‘g‘li repertuaridagi ushbu didaktik term ada 
k ish ilarn i yaxshilik sari u ndash ham da 
ezgu so ‘zni va vaqtni 
qadrlashga, um r deb berilgan sanoqli fursatning qadriga etib, uni 
m azm unli o ‘tkazishga d a ’vat etish g‘oyasi yetakchilik qiladi.
K o‘pincha atoqli tu rk m an shoiri M axtum qulining pand-nasihat 
ruhida yozilgan she’rlari xalq orasida didaktik term a sifatida kuylanib

---

kelingan.
Hatto uning ta ’sirida Islom shoir, U m ir Safar o ‘g‘li va bir qator 
Xorazm baxshilari ham didaktik term ala r yaratganlar. D idaktik 
term alarning ayrimlari satirik xarakterda b o ‘lib, ularda tekinxo‘r 
boylar, yolgkondan dinni o ‘ziga niqob qilib olib, yaramaslik bilan 
shug‘ullanuvchi kimsalar fosh etiladi.
XIX asrning oxirlari va XX asm ing boshlarida avtobiografik va 
biografik term alar ta ’sirida yangi dostonlar ham yaratildi. M asalan, 
Ergash Jumanbulbul o ‘g‘lining «Taijimayi hoi», Fozil Yo‘ldosh o ‘g‘li. 
Saidmurod Panoh o ‘g‘li, Abdulla shoirlam ing «Kunlarim» termalari 
haqida Shunday deyish mumkin. Bu esa shuni ko'rsatadiki, term a 
janri shu darajada keng imkoniyatga egaki, 
unga mos m azm un 
topilsa, shu she’riy shakldan foydalanib, yangi epik asar yaratsa 
bo‘ladi. Bunday holatni o‘zbek baxshilarining ijodi misolida bemalol 
kuzatish mumkin.
M av/uni mustahkamlash uchun savollar:
1. M ehnat qo'shiqlari boshqa turdagi q o ‘shiqlardan qaysi jihatiga 
ko‘ra farqlanib turadi?
2. 0 ‘zbek m ehnat qo‘shiqlarini necha guruhga ajratib o ‘rganish 
lozim?
3. Sog‘im q o ‘shiqlarini ijro etish ehtiyojining kelib chiqishini 
qanday izohlaysiz?
4. Sog‘im qo‘shiqlari sog‘iladigan hayvon turiga qarab qanday 
nomlar bilan atalib kelinadi?
5. Dehqonchilik bilan bog‘liq m ehnat q o kshiqlari tarkibi qaysi 
janrlarni qam rab oladi?
6. Yanchiq qo‘shiqlari xalq orasida qanday nom lar bilan yuritiladi 
va asosiy motivi nim adan iborat?
7. Yorg‘icho qq o ‘shiqlari nega dehqonchilikka aloqador qo‘shiqlar 
sirasiga kiritiladi?
8. H unarmandchilikka aloqador q o ‘shiqlar orasida qaysi turlari 
asosiy o ‘rin egallaydi?
9. K ashtaning qanday tu rla rin i bilasiz va ular k ashtach ilik
qo‘shiqlarida qanday ta ’riflangan?
10. 0 ‘rmak q o ‘shiqlari qaysi jarayonda kuylangan?
11. T ik u v c h ilik q o ‘s h iq la rid a k asb g a m u n o s a b a t q a n d a y

---

ifodalangan?
12. X alq lirik q o ‘shiqlarining janriy belgilari nim alar bilan 
belgilanadi?
13. A n'naviy xalq lirik qokshiqlari qanaqa xususiyatlarga ega?
14. Tarixiy q o ‘shiq deganda nimani tushunasiz? Uning tarixiy 
m avzudagi asardan farqi nimada?
15. Tarixiy q o ‘shiqlarning asosiy m azm un-m undarijasini nim a 
tashkil etadi?
16.Tarixiy qo‘shiqlam ing yaratuvchilari kimlar?
17. «Terma» atam asi qanday lug‘aviy m a’noni anglatadi?
18. Term aning yaratuvchilari va ijrochilari kimlar?
19. Term aning janriy belgilarini nim alar tashkil etadi?
20. Term alar qanday turlarga bo‘linadi?
21. T erm alar qanday vazifani bajaradi?22. Tubandagi tayanch