Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

H a y o tiy e r ta k la r d a tugun h a y o tiy — re a l b o l a d i ,  b o s h
qahram onning biror malikaga oshiq bo‘lishini izohlaydi: «yillar o 4 ib , 
podshoning o ‘g‘li ulg‘ayibdi. Bir kuni u tushida bir qizni ko‘rib, 
oshiq b o ‘lib qolibdi». Bunda tushida ko‘rilgan qizga oshiqlik hayotiy 
hodisa b o lib , tugun uchun asos b o lg a n . Endi o ‘sha qizni izlab 
topish jarayoni epik sarguzashtni yuzaga keltiradi va shu asnoda 
tu gun yechimga yuz tutadi.
«Varqa bilan Gulshoh» ertagida esa tugun ijtimoiy tengsizlik negiziga 
qurilgan:» Varqa bilan G ulshoh m aktabda o ‘qib yurganlarida bir- 
birini sevib qolishgan. A m m o Varqaning otasi kambag‘al ekan. Oylar 
ketidan oylar o ‘tibdi. Varqa G ulshohni so‘ratib podshoga sovchi 
yuboribdi. Podshoga bu yoqmabdi. C hunki Varqa ham yetim, ham
kam bag‘al.» Tugun hamisha konjlikt mohiyatiga ishora xarakterida 
bo'Iadi. Yuqoridagi misolda bu boylik va kambag‘allik, podsholik va 
oddiy fuqarolik, ota-onasining borligi va yetimlik to ‘qnashuvidan 
xabar berib turibdi.
Sehrli —fantastik ertaklarda esa tugun xayoliy uydirmalar shaklida

---

namoyon b o ‘ladi. Bu tipdagi tugun ertakda xayoliy fon yaratadi. 
Sehrli-fantastik ertaklardagi tugun m azm un-m ohiyatiga ko‘ra ikki 
yo‘nalishga ega:
Birinchisi — oilaviy shart-sharoit bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. 
Bunda o ‘gaylik motivi hal qiluvchi rol o ‘ynaydi: «Yoriltosh», «Opa- 
uka», «Ора-singil». «Oltin beshik», «Shokir va Shakar», «Zum rad 
bilan Qimmat» ertaklari tuguni shunday xarakterga ega. C hunonchi, 
«Zum rad bilan Qimmat» ertagi tuguniga e ’tibor qilaylik: «Bir kuni 
kam pir Zum radni yomonlab cholga d o lq uribdi. Qizing beodob, 
ishyoqmas, uni haydab yubor. b o ‘lmasa, sen bilan bir nafas ham
birga turmayman».
Jkkinchisi — sirli yoki dahshatli ko‘ringan tabiat kuchlari bilan 
bog‘Iiq holda tugun yuzaga keladi: «Podshoning qizi qirq kanizi 
bilan birga tilla taxtda o‘tirar ekan. Bir yo‘lbars kelib qattiq ulibdi, 
shunda hammayoq tuman b o ‘lib ketibdi. Tum an tarqalgandan keyin 
qirq kanizak qarasa , podshoning qizi yo‘q emish».
Satirik va hayvonlar haqidagi ertaklarda ham tugun hayotiy — 
real bo'ladi va tanqidiy vazifani ado etadi. C hunonchi, satirik ertakda: 
«Podshoning o ‘g‘li ko‘ngli tusagan narsani qilib, aqlsiz o ‘sibdi»;
Hayvonlar haqidagi ertaklarda: — «Shu h o ‘kiz q o ‘shga yaramay 
qoldi, bozorga olib borib sotib kel, — debdi. X izm atkor h o ‘kizni 
yetaklab bozorga borayotganida, bir daraxtdagi sassiqpopushak «pop- 
pop» debdi.
— Ha, uka, h o lkiz olasanmi? - debdi xizmatkor. Popushak yana 
popoplabdi. Xizmatkor:
— Ikki yuz tangani qachon berasan, ertagami? — debdi-da, ho‘kizni 
daraxtga boylab ketibdi».
K o ‘r in a y o tir k i, 
tu g u n la r n in g
m a z m u n iy
y o ‘n a lis h i 
ekspozitsiyadayoq m a’lum b o ‘ladi. Ertak tuguni voqealar rivojini 
yuzaga keltiradi, natijada sujetning shakllanish jarayoni sodir bo‘ladi.
E rtaklam ing sujeti, odatda, ikki asosiy qismdan tashkil topadi: 
birinchisi — bayon qismi, ikkinchisi — sarguzasht qismi. Birinchisida 
sujet voqealarining rivojini ta ’m inlovchi asosiy ziddiyatlar aytilsa, 
ikkinchisida shu ziddiyatlar bevosita ochib beriladi.
Ertaklam ing oxirida tugallama keladi, ular ertakning yakuniy 
qism ini ta ’riflaydi va hamisha optim istik ruhdagi intiho sifatida 
xalqning yengilmas ruhi va qudratini nam oyish etadi.
E rtaklar tasnifi. Xalq ertaklari ifodalayotgan voqeligining sajiyasiga,

---

g‘oyaviy m azm uniga, obrazlar talqiniga, badiiy tili va uslubiga, 
voqelikni aks ettirish tarziga, sujet va kompozitsiyasi qurilishiga, 
bunda xayoliy va hayotiy uydirmaning tutgan o ‘rni va vazifasiga 
k o ‘ra ta sn if qilinadi. 
S hu xususiyatlariga k o ‘ra folklorshunos 
V.Y.Propp rus xalq ertaklarini sehrli, novellistik, kumulyativ, hayvonlar 
haqida va hayotiy kabi besh turga bo'lsa41, o ‘zbek ertakshunosi 
M.Afzalov ertaklarni fantastik va realistik turlarga bo‘lib, hayvonlar 
haqidagi ertaklarni fantastik ertaklar tarkibiga q o ‘shib yuborsa-da, 
bu tasnifiga rioya qilm ay hayvonlar haqidagi ertak larn i alohida 
o ‘rganadi va shu zaylda o ‘zbek xalq ertaklarining uch ichki xilga 
egaligini e ’tiro f etadi: Bularni: a) hayvonlar haqidagi ertaklar; b)