Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

A n ’anaviy latifalar o ‘tm ishda yaratilgan b o ‘lib, ularda, asosan, 
feodalizm davriga xos voqea-hodisalar aks etgan.
Zamonaviy latifalarda esa mustabid sho‘ro.U izum i sharoitidagi 
siyosiy-ijtimoiy hayot va unga daxldor yangi voqea-hodisalar, sho‘ro 
rahbarlarining kirdikorlari fosh etiladi. Ularda afandi obrazi zamonaviy 
ruhga sug‘orilgan holda saqlab qolingan. Shuningdek, aniq voqelik 
va tarixiy shaxslar nom i tilga olinib, kulgili vaziyatlar bayon qilinadi. 
Bu jihatdan sobiq sho‘ro rahbarlari fe’l-atvorini fosh etuvchi latifalar 
silsilasini eslash kifoya.
Zam onaviy latifalar janrning barhayotligini ta ’m inlashda m uhim
aham iyatga molik. Q olaversa, uning bun day doim iy h arak atini 
ta ’minlashda, o‘tmishda bo‘lganidek, hozir ham ertak, rivoyat, maqoi, 
askiya va xususan, lof janrlarining kuchli ta ’sirini soqit qilib b o ‘lmaydi. 
Bu jo n li harakatdagi jarayon b o ‘lib, latifalam in g m ustaqil ijod 
qilinishiga yo‘l ochayotir.
Xullas, latifalarda Nasriddin afandi va boshqa personajlar nutqi 
ju d a katta badiiy-estetik vazifani o ‘taydi; qahram on va personajlar 
xaraktcriga xos xususiyatlami ochishga xizmat qiladi. Ayniqsa, afandi 
nutqidagi qochirimlar, tagdor kinoyalar, kulgi yaratuvchi ko‘p m a'noli 
so‘zlar uning o‘tkir didli, so‘zga chechan, qiziqchilikka moyil tabiatini 
belgilaydi. Shu fazilati bilan hajman siqiq va ixcham bu latifalar 
xotiraga tez o ‘rnashib o ‘zlashadi va og‘izdan-og‘izga o ‘tib, sayqal 
topgan holda elga kulgi ulashib yashayveradi.
E r t a k . E rtak istilohi haqida tushuncha. Ertak um um folklor 
hodisasi sifatida eng qadim iy epik janrlardan b o ‘lib, M .K oshg‘ariy

---

o ‘z «Devonu lug'otit turk» asarida turkiy xalqlarda uning «etuk» 
atamasi bilan yuritilganini qayd etadi. Unga ko‘ra, etuk «biror voqeani 
o g ‘zaki hikoya q ilisho ni an g latad i39. Biroq jo n li s o ‘zlash u v d a 
0 ‘zbekistonning turli joylarida, chunonchi. Namangan viloyatining 
Janubiy qism ida «ertangi» deb yuritiladigan bu hodisa — ertangi 
bo*lib 0 ‘tg an , qadim gi zam onlardan qilinajak hikoya m a 'n o sin i 
anglatsa, Sam arqand, Farg‘ona va Surxondaryoda bu hodisa — m atal, 
X orazm da — varsoqi, Buxoroda — ushuk, Toshkentda — c h o ‘pchak, 
yana boshqa bir q ato r maskanlarda — hikoya, hikoyat, og‘zaki hikoya, 
o ‘trik yoki o'tirik , afsona deb yuritilsa-da, folklorshunoslikda ertak 
ilmiy istilohi qabul qilingan va muqim muomaladadir.
«Ertak» so ‘zi «ег», aslida «ir» («yir», jir) so‘ziga o ‘xshatishni 
bildiruvchi «tak» q o ‘shimchasining qoshilishidan tarkib topgan b o ‘lib, 
q o ‘shiqqa o ‘xshash degan m a’noni anglatadi. Negaki, ertaklarning 
sajli boshlanmasi q o ‘shiqqa o ‘xshab ketadi. Shuningdek, b a’zi ertaklar 
tarkibida she’riy qism lar ham uchrab turadi. Bu o ‘rinda «M usicha», 
«Yoriltosh» ertaklarini eslash kifoya. Lekin ertakda she'riy parchalar 
uchrashi odatiy hoi emas. Shu sababli ertak xalq nasri nam unasi 
hisoblanadi.
«Ir yo yir» A lisher Navoiy zam onida ham og‘zaki hikoya yo 
doston m a’nolarim anglatganki, bu xususda u shunday m a 'lu m o tn i 
yozib qoldirgan:
Ey yirov, sen ham ishingni ko‘rguz,
Yotug‘o n birla ulug‘ im i tuz.40
N avoiy tilga olayotgan «ulug‘ ir» aslida doston b o ‘lib, uni 
yotug‘on (h ozir d o ‘m bira) jo ‘rligida yirov ijro etgan. Yirov yoki 
jiro v h ozir h am xalq a n ’anaviy dostonlari ijrochisini anglatadi. 
Q o la v e rs a , u s m o n li tu rk la rd a izte k  va b o s h q ird la rd a h o z ir
q o ‘llanilayotgan irtek istilohi, o ‘sha tarixiy qatlam ni h am o n ifodalab 
turibdi. Rost, boshqirdlarda irtek nasr va nazm dan iborat doston 
hodisasini bildirgan. Bu Navoiy ta ’rifidagi «u!ug‘ ir»ning doston 
ekanligini dalillaydi. Navoiy zam onasida » dostonni anglatgani 
bois, u ertak m a ’nosida «cho'rchak» istilohini qo‘llaydi va og‘zaki 
eposga xos bu ikki hodisani farqlaydi:
H abibim husni vasfin uyla muhlik anglakim bo‘lg‘ay,
Q oshinda qissai Y usuf bir uyqu keltirur ch o ‘rchak.2 
Shuni ta ’kidlash joizki, Navoiy qo‘llagan «cho‘rchak» istilohi hozir 
T o sh k e n t m u z o fo tid a « ch o ‘pchak» va uyg‘urlarda « c h o ‘chek»

---

shakllarida fonetik o‘zgarishga uchragan holda iste’moldadir.