D. A. Nuriddinova

„O‘QITUVCHI“ NASHRIYOT-MATBAA IJODIY UYI
TOSHKENT — 2017
X. S. MUXITDINOVA,  Ya. I. AVLAKULOV,
D. A. NURIDDINOVA
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi
vazirligi tasdiqlagan
Ta’lim rus va qardosh tillarda olib
boriladigan maktablarning
7- sinfi uchun darslik
2- nashri

2
UO‘K: 811.512.133(075)
KBK 81.2 O‘zb(ya72)
M-93
ISBN 978-9943-22-057-7
© „O‘qituvchi“ NMIU, 2013
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari
hisobidan ijara uchun chop etildi.
S. Odilova — Nizomiy nomidagi TDPU dotsenti, p. f.n.
S. Maxsumova — O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
dotsenti, f. f. n.
Z. Salisheva
  — O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
katta o‘qituvchisi.
M. Akramova — Toshkent shahridagi 61- maktab o‘qituvchisi.
Z. Arinova — Toshkent shahridagi 300- maktab o‘qituvchisi.
Z. Polvonova — Toshkent shahridagi 90- maktab o‘qituvchisi.
T a q r i z c h i l a r :
© X. S. Muxitdinova va b.
© „O‘qituvchi“ NMIU, 2017, qayta
ishlangan va to‘ldirilgan.
Shartli belgilar
— Bilib oling!
— Savollar
— Adabiy o‘qish
— Uyga vazifa
— Suhbatlashing!

3
1- topshiriq.
 Berilgan rasmlarni kuzating va tayanch so‘zlar asosida
gaplar tuzing.
T a y a n c h   s o ‘ z l a r :  muhtasham saroy, keng ko‘cha, zamo-
naviy va qulay, turar joy binolari, koshona, ma’rifat markazi, elektron
kutubxona.
1- mashq.
 Matnni o‘qing va shu mavzuda suhbatlashing.
Poytaxtdagi yangi inshootlar
Toshkent — mustaqil O‘zbekiston Respublikasining poytaxti.
Keyingi yillarda poytaxtimizning qiyofasi tanib bo‘lmas darajada
o‘zgarib, kundan kunga chiroyli bo‘lib bormoqda. Eski shahar
mavzelari, istirohat bog‘lari, o‘nlab bozorlar yangidan qurildi.
Shaharning turli tumanlarida muhtasham ko‘priklar, ravon yo‘l-
lar,  piyodalar uchun yerosti yo‘lkalari qurildi. Sharqona  va milliy
uslublarda ko‘plab zamonaviy inshootlar barpo etildi. O‘zbe-
kiston davlat konservatoriyasining yangi binosi, Bolalar ijodiyoti
markazi, O‘zbek milliy liboslari galereyasi, Xalqaro anjumanlar
saroyi, „Bunyodkor“ sport kompleksi, o‘nlab o‘quv yurtlari,
oilaviy poliklinikalar, mahalla markazlari qurildi.
(„O‘zbekiston mustaqil taraqqiyot yo‘li“ fotoalbomidan)
POYTAXTIM — FAXRIM
(So‘zlarning tuzilishiga ko‘ra turlari. Sodda yasama so‘zlar)
1- DARS
Yoshlar ijod saroyi
O‘zbekiston davlat
konservatoriyasi

4
inshoot
 
— ñîîðóæåíèå
qiyofa — ëèöî, âèä
yerosti — ïîäçåìíûé
yo‘lka — äîðîæêà
ravon — ãëàäêèé
     bezash — óêðàùàòü
Bilib oling!
So‘zlar tuzilishiga ko‘ra sodda, qo‘shma va juft bo‘-
ladi. Sodda so‘zlar bir o‘zakdan, qo‘shma so‘zlar bir-
dan ortiq o‘zakdan, juft so‘zlar ikki o‘zakdan yasaladi.
Sodda
Qo‘shma
Juft
shahar
Oltintepa
qarindosh-urug‘
bunyodkor
gulbeor
uy-joy
o‘ynamoq
guvohnoma
bordi-keldi
2- mashq.
 Matnni o‘qing. Sodda so‘zlarni aniqlang.
Yozda Oqtosh tog‘ yonbag‘ridagi „Quyoshli“ oromgohida
dam oldim. Oromgoh tog‘ bag‘rida, soya-salqinda joylashgan
ekan. Tog‘ yonbag‘ridagi archazorlar, sharqirab oqib turgan soy,
baland-baland daraxtlar, toza havo bizga juda yoqdi. Har kuni
bolalar bilan futbol, voleybol, shaxmat o‘ynadik, qiziqarli ki-
toblar o‘qidik, sayohatlarga bordik. Oromgohdagi turli to‘garak-
larga a’zo bo‘ldik. San’atkorlar, darslik mualliflari, shoir va yo-
zuvchilar bilan uchrashuvlar ham bo‘lib o‘tdi. Dam olish juda
maroqli o‘tdi.
3- mashq.
 Berilgan so‘zlardan sodda so‘zlarni ajratib oling va ular
ishtirokida gaplar tuzing.
Shahar, poytaxt, maktab, katta-kichik, ilmli, bog‘bon,
qo‘lqop, belbog‘, ota-ona, chiroyli, baland-past, boychechak,
ertapishar, asalari, tinchliksevar, kitob, yeryong‘oq, tez-tez.
2- topshiriq.
 Suhbat matnini rollarga bo‘lib o‘qing. Sodda so‘zlarning
qo‘llanishiga e’tibor bering.
Sanjar: Sen yangi favvoralarni borib ko‘rdingmi?
Anvar: Qaysi favvoralarni aytyapsan, Toshkentda favvo-
ralar ko‘p-ku?!

5
Sanjar: „Ma’rifat markazi“ning yonidagi favvoralarni.
Anvar: Ha. Ularning kamalakdek 7 xil rangda hara-
katlanishi hammani zavqlantiradi.
Sanjar: Rostdanmi, dadamlarga aytaman, kechqurun biz
ham, albatta, borib ko‘ramiz.
4- mashq.
 Berilgan so‘zlardan gaplar tuzing. So‘ng ularni ketma-
ketlikda joylashtirib matn tuzing.
1.  Shahar, turar joy, zamonaviy, binolar, qurilmoq, juda ko‘p.
2. Bu yil, sport majmuasi, yangi, bunyod etilmoq, shahar.
3. Biz, juda, o‘z, shahar, yaxshi ko‘rmoq.
4. Ona, men, o‘z, faxrlanmoq, bilan, shahar.
5. Ona, va, shahar, obod, yildan yilga, go‘zal, bo‘lmoq.
3- topshiriq.
 Berilgan javoblarga mos savollar tuzing.
— ... ?
— Toshkentdagi eng katta sport majmuasi „Bunyodkor“ deb
nomlanadi.
— ... ?
— „Bunyodkor“ stadioni 34 ming o‘ringa mo‘ljallangan.
— ... ?
— Sport majmuasida bolalar va o‘smirlar futbol maktabi
ham ochilgan.
4- topshiriq.
 She’rni ifodali o‘qing.
Toshkentim
Tinchlik, do‘stlik, shon shahri,
Toshkent, azizim — onam.
Ko‘rkam favvoralarga
Mahliyo butun olam.
Yoshlik, shodlik maskani,
To abad ko‘rma zavol.
Tungi ko‘chalar sehrin
So‘ylab berar majnuntol.

6
Osmono‘par binolar
Ochar oydin jamoling.
Farzandlaring bilimdon,
Sening ertang, kamoling.
Toshkent shirmoy non shahrim,
Aziz bolajon shahrim.
Shaharlarning sarvari,
Dunyoga doston shahrim.
(Ilyos Yunusov)
mahliyo — î÷àðîâàííûé
osmono‘par — âûñîòíûé
oydin — ëóííûé
maskan — çäåñü: ìåñòî
majnuntol — ïëàêó÷àÿ èâà
Uyga vazifa.
 Shahringizda qurilgan yangi inshootlar ha-
qida ma’lumot bering.
2- DARS
5- mashq.
 Matnni o‘qing, ona tilingizga tarjima qiling.
„CITY MAKON“ madaniy-ma’rifiy markazi
Poytaxtimizning Beshyog‘och ko‘chasida „CITY MAKON“
madaniy-ma’rifiy markazi bunyod etilgan. Ushbu markazda yosh-
larning bo‘sh vaqtini mazmunli o‘tkazish uchun sport maydon-
chasi, zamonaviy 3D formatdagi kinozal, bolalar maydonchasi

7
mavjud. Markazda badiiy fotoko‘rgazmalar, anjumanlar, ochiq
darslar o‘tkaziladi. Badiiy ijodiyot to‘garaklarida mahorat saboq-
lari, ko‘rik-tanlovlar ham o‘tkazib turiladi. „CITY MAKON“
barcha yoshlarga zamonaviy texnologiyalar yordamida o‘z bilim-
larini oshirib borishlari uchun katta imkoniyat beradi.
badiiy — õóäîæåñòâåííûé
   zamonaviy — ñîâðåìåííûé
mahorat saboqlari — ìàñòåð-êëàññ  fotoko‘rgazma — ôîòîãàëåðåÿ
ko‘rik-tanlov — êîíêóðñ, ïîêàç    bo‘sh — ñâîáîäíûé
Bilib oling!
Sodda so‘zlar tub yoki yasama bo‘lishi mumkin.
Tarkibida so‘z yasovchi qo‘shimchalari bo‘lmagan so‘z-
lar sodda tub so‘zlar hisoblanadi. Masalan: anhor, terak,
mahalla, ko‘chalar, uyim, bormoq.
6- mashq.
 Gaplarni o‘qing. Sodda tub so‘zlarni aniqlang.
1. Biz kutubxonachiga yordam berdik. 2. Bog‘bon har bir da-
raxtni mehr bilan parvarish qiladi. 3. Zarb bilan tepilgan to‘pni
darvozabon mohirlik bilan ushlab qoldi. 4. U sovg‘a qilingan gul-
larni guldonga solib qo‘ydi. 5. Eski shaharda hunarmandlar rastasi
joylashgan. 6. Avaz duradgor va temirchi ustalarning ishlarini diq-
qat bilan kuzatdi.
5- topshiriq.
 Guruhlarga bo‘lining va „Kim ko‘p biladi?“ o‘yinini
tashkil qiling. O‘yin topshirig‘iga ko‘ra har bir guruh shahri (qish-
log‘i)dagi yangi inshootlar haqida ma’lumot berishi kerak.
Adabiy o‘qish
Bobo va nabira
Bobo nabirasini yetaklab shahar aylandi.
— Voybo‘, bobojon, bunday katta uyni birinchi ko‘rishim.
— Bu bino Xalqaro anjumanlar saroyi bo‘lib, unda xalqaro
anjumanlar, konferensiyalar o‘tkaziladi. Mana bu Toshkent ku-
rantlari deb nom olgan egizak binolar esa dunyoda yagona hi-
soblanadi.

8
Bobo barpo etilayotgan ko‘rkam binolar bilan nabirasini ta-
nishtirar ekan, bunday ezgu ishlarning barchasi inson uchun,
yurt ravnaqi, taraqqiyoti uchun ekanligini ta’kidladi.
Alisher bobosining so‘zlarini diqqat bilan tingladi va:
— Mening maktabim ham yap-yangi, bobojon, — dedi.
— Bolajonim, yurtimizning ulug‘ligi, xalqimizning totuvligi
dunyoga mashhur. Sen ham shu yurtga munosib farzand bo‘l!
anjuman — êîíôåðåíöèÿ
ta’kidlamoq — ïîä÷åðêèâàòü
ojiz — ñëàáûé
munosib  — äîñòîéíûé
xiyobon — ñêâåð
ta’rif — îïèñàíèå
ravnaq — ðàçâèòèå
totuv — äðóæíûé
Topshiriq.
 Hikoyani o‘qing va mazmunini so‘zlab bering.
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:
1. Toshkentda mustaqillik yillarida bunyod etilgan yangi
inshootlar haqida so‘zlab bering.
2. Siz qaysi inshootlarni borib ko‘rdingiz? U nimasi bilan
boshqalaridan ajralib turadi?
Uyga vazifa.
  1. Shahringiz (viloyatingiz)dagi tumanlar
nomini yozing. 2. Siz yashayotgan tuman qaysi tuman-
lar bilan chegaradosh? So‘zlab bering.

9
MAHALLAM
(So‘z yasovchi qo‘shimchalarning so‘zga qo‘shilish tartibi)
1- DARS
1- topshiriq.
 Berilgan savollar asosida o‘z mahallangiz (ko‘changiz)
haqida suhbatlashing.
1. Siz qaysi mahallada yashaysiz?
2. Mahallangizni obod qilish uchun nimalar qilinyapti?
3. Mahallangizda qanday tadbirlar o‘tkaziladi?
2- topshiriq.
 Matnni rollarga bo‘lib o‘qing. Muomala odobiga oid
jumlalarni aniqlang.
Biz Abdulla Qodiriy nomli mahallada yashaymiz. Mahalla-
miz obod va juda ahil. Ko‘chalarimiz ozoda, uylarimiz shinam.
Dam olish kunlarida mahallamizda tez-tez hashar o‘tkazib tu-
riladi. Bugun ham dadam bilan hasharga chiqdik. Ana, sinf-
doshim Aziz dadasi bilan daraxtlarni oqlashyapti.
— Hormanglar, biz ham hasharga keldik, — dedilar dadam.
— Juda yaxshi. Qani, Sherzodjon, sen o‘rtog‘ingga qarash.
Biz dadang bilan idoradagi ishlarga yordam beramiz.
Biz tushgacha ko‘chadagi barcha daraxtlarni oqlab bo‘ldik.
Dadam bilan Akmal amakim idora hovlisini tozalab qaytishdi.
— Biz ishimizni tugatdik, amaki, yana nima ish bor?
— Bo‘ldi, qolgan ishlarni biz o‘zimiz bajaramiz.

10
Har bir hashardan so‘ng mahallamiz yanada chiroyli, fayzli
bo‘lib ketadi. Bizning mahallamizga mehmonga keling!
Bilib oling!
O‘zbek tilida yasama so‘zlar tarkibida bir nechta so‘z
yasovchi va shakl hosil qiluvchi qo‘shimchalar kelishi
mumkin. Ular so‘z asosiga quyidagi tartibda qo‘shiladi:
Asos + so‘z yasovchi + shakl hosil qiluvchi
olma + zor + lar + da
mahalla + dosh + lar + ga
1- mashq.
 Berilgan so‘zlarga mos qo‘shimchalarni qo‘shib, yasama
so‘zlar yasang va namunadagidek yozing.
-chi   -soz    -bon    -dosh   -paz    -don     -kor
gulchi soatsoz bog‘bon sinfdosh oshpaz qalamdon bunyodkor
Tarbiya, suv, bog‘, sir, darvoza, gul, soat, havas, osh, mu-
sobaqa, temir.
2- mashq.
 Matnlarni o‘qing. Sodda yasama so‘zlarni aniqlab, qo‘-
shimchalarning qo‘shilish tartibini tushuntiring.
1. Hammasi ham mayli-ya, Ravshanning kasalxonaga tushib,
musobaqaga qatnasha olmay qolgani yomon bo‘ldi-da! Barcha
sinfdoshlaridan ajralib qoladigan bo‘ldi. Endi keyingi yil u
musobaqaga kimlar bilan boradi-yu, qachon boshqalarga yetib
oladi? Hali bir yil bor-a!
2. Shifokor Doniyorning tomog‘ini katta ochib ko‘rdi-da, dedi:
— O‘g‘lim, muzqaymoqni ko‘p yeb qo‘yibsan-ku! Doniyor
oyisiga qaradi-yu, qizarib ketdi. Axir u oyisiga aytmay, muzlat-
kichdan muzqaymoq olib yegan edi-da!
3- mashq.
 Gaplarni o‘qing. Yasama so‘zlarni aniqlab, qo‘shimcha-
larning qo‘shilish tartibini tushuntiring.
N a m u n a :   kun
+ lar + im + da
1. Bolalik kunlarimda, uyqusiz tunlarimda ... 2. Kitob — bi-
lim manbayi. 3. Men serquyosh O‘zbekiston farzandiman. 4. Dur-

11
dona ruchka va chizg‘ichini qalamdoniga soldi. 5. Maqtanchoq
bolani hech kim yoqtirmaydi. 6. Shahrimizdagi yangi bunyod
etilgan oromgohni borib ko‘rdik.
4- mashq.
 Matnni o‘qing. Sodda, qo‘shma, juft so‘zlarni aniqlab,
guruhlarga bo‘lib yozing.
Ma’naviy hayotimizni yuksaltirish haqida gapirganda ma-
hallaning roli va ta’siri xususida to‘xtalish albatta o‘rinlidir. Ma’-
lumki, azaldan o‘zbek mahallalari chinakam milliy qadriyatlar
maskani bo‘lib kelgan. O‘zaro mehr-oqibat, ahillik va totuvlik,
to‘y-tomosha, hashar va ma’rakalarni ko‘pchilik bilan bamas-
lahat o‘tkazish, yaxshi kunda ham, yomon kunda ham birga
bo‘lish kabi xalqimizga xos urf-odat va an’analar, avvalambor,
mahalla muhitida shakllangan va rivojlangan. Xalqimizga xos o‘zini
o‘zi boshqarish tizimining bu noyob usuli qadim-qadimdan
odamlarning nafaqat tilida, balki dilida, butun hayotida joy
egallagani bejiz emas. Biz „Mahalla — ham ota, ham ona“
degan hikmatli naqlni ana shu hayotiy haqiqatning ifodasi sifatida
qabul qilamiz.
(Islom Karimov. „ Yuksak ma’naviyat —
yengilmas kuch“ asaridan)
3- topshiriq.
 She’rni ifodali o‘qing, mazmunini tushuntiring.
Dastyor qiz
Suv sepaman, supuraman,      Bolalar so‘rashadi,
Uy, hovlimiz top-toza.             Atrofin o‘rashadi:
Barcha yaxshi ishlarimdan        — Bu yerni kim supurdi,
Ukam olar andaza.                 Xuddi chinni gul qildi.
Supurgini Nargiza                  Indamadi Nargiza,
Qo‘lidan qo‘ymas sira.            U-chi, maqtanmas sira.
(Yunus Toliðov)
Uyga vazifa.
 She’rni yod oling. Uyda qanday yumush-
larni bajarishingiz haqida so‘zlab bering.

12
2- DARS
4- topshiriq.
 Matnni o‘qing. Mazmunini qo‘shimcha ma’lumotlar
bilan gapirib bering.
Navoiy ko‘chasi
Bu ko‘chada Toshkent davlat sirki, O‘zbek milliy akademik
drama teatri, O‘zbekiston televideniyesi, Turkiston saroyi, Ma’-
rifat markazi kabi juda katta inshootlar, ko‘plab tashkilotlar,
muassasalar bor. Mashhur Ko‘kaldosh madrasasi, Chorsu bo-
zori ham shu ko‘chada joylashgan. Zamonaviy qulayliklarga ega
bo‘lgan yangi turar joy binolari ham mavjud.
Bilib oling!
O‘zbek tilida so‘z yasovchi qo‘shimchalar, asosan, asos-
dan keyin, sifat yasovchi no-, ser-, ba-, be- qo‘shim-
chalari esa asosdan oldin qo‘shiladi. Masalan:
     
   Asosdan keyin             Asosdan oldin
        mahalladosh
           
noto‘g‘ri
    
hunarmand
           
    serjahl
   
bog‘bon
                   
badavlat
5- mashq.
 Berilgan so‘zlarni qo‘shimchalarning qo‘shilish o‘rniga
ko‘ra 2 guruhga bo‘lib ko‘chiring. So‘z yasovchi qo‘shimchalarni ajratib
ko‘rsating.
N a m u n a :   1. Hosildor, ...
                 2. Serhosil, ...
Hosildor, serhosil, beaql, aqlsiz, hashamdor, serhasham,
jahldor, serjahl, guldor, sergul, beodob, odobsiz, betartib, tar-
tibsiz.
6- mashq.
 Nuqtalar o‘rniga mos qo‘shimchalarni qo‘yib, gaplarni
ko‘chiring.
1. Maktabimizda yozuv... bilan uchrashuv o‘tkazildi. 2. Ma-
salani ...to‘g‘ri yechib qo‘yibsan-ku! 3. Bir taraf bug‘doy...,
ikkinchi taraf paxta... edi. 4. Olimjon doskaga mavzuni chiroy...

13
qilib yozdi. 5. Osmon ...g‘ubor, quyosh charaqlab turibdi. 6. Bog‘-
dan sayra... qushlarning ovozi eshitiladi. 7. Maktab devor... gaze-
tasiga maqolalar yozib turadi.
Adabiy o‘qish
Obod mahallam bo‘ylab
Bizning mahalla va ko‘y,
Har bir xonadon va uy
Mehrlarga to‘lmoqda,
Shundan obod bo‘lmoqda.
Unda har bekat, guzar
Insonlar bilan go‘zal.
Gullarga to‘lgan rasta
Tutar sizga guldasta.
Mana do‘stlik so‘qmog‘i,
Yana mehr bulog‘i.
Zargarlar va chevarlar
Sizni juda sevarlar.
Mahallam ajib ko‘rkam,
U ham bir kichik o‘lkam.
(Kavsar Turdiyeva)
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:
1. Maktabingizda qanday tadbirlar o‘tkaziladi?
2. So‘z yasovchi qo‘shimchalarning asosga qo‘shilishi
haqida ma’lumot bering.
3. Mahallangiz (ko‘changiz) haqida so‘zlab bering.
4. Ko‘chada yurish qoidalarini bilasizmi?
Uyga vazifa.
 She’rni o‘qing. Mazmunini so‘zlab bering.
Undagi qo‘shma va juft so‘zlarni aniqlang.
Novvoylar tutar shirmoy,
Do‘kon shirinlikka boy.
Etik tiksa, etikdo‘z,
Etigiga yo‘qdir so‘z.
Bizda doim qaynar ish,
Har soatda o‘zgarish.
Unda bilim o‘chog‘i,
Quvnoq maktab dargohi.
Mahalla bolalari
Tarqalib turli yoqqa,
O‘ynashar ko‘zboylog‘ich,
Bekinmachoq va soqqa.

14
USTOZLAR
(Qo‘shma so‘zlar, ularning yasalishi va imlosi)
1- DARS
O‘qituvchi va murabbiylar mehnatini hech narsa bilan o‘l-
chab, qiyoslab bo‘lmaydi. Yurtimizda har yili 1- oktabr sanasini
O‘qituvchilar va murabbiylar kuni sifatida umumxalq bayrami
deb e’lon qilinganligi xalqimizning ustozlarga azaliy hurmat-eh-
tiromining yaqqol namunasidir.
(Islom Karimov)
1- topshiriq.
 Berilgan tayanch so‘zlar asosida ustozlaringizni
ta’riflang. Qaysi ustozingizni nima uchun yaxshi ko‘rishingizni ayting.
T a y a n c h   s o ‘ z l a r :  mehribon, aqlli, shirinso‘z; o‘qish, yozish,
rasm chizish; tartibli, ahil, do‘st, maslahat; o‘rgatmoq, bermoq.
2- topshiriq.
 Matnni o‘qing. Birinchi o‘qituvchingiz haqida so‘zlab
bering.
Birinchi o‘qituvchim
Har bir insonning ilk ustozi uning birinchi o‘qituvchisi
bo‘ladi. Hammamiz ham qo‘limizga birinchi marta qalam tut-
qazib, yozishni, o‘qishni o‘rgatgan o‘qituvchimizni hech qa-
chon unutmaymiz. O‘qituvchilar bizga bilim beribgina qolmay,
tarbiya ham berishadi. Shuning uchun odobli bolalarga kattalar

15
„Ustozingga rahmat!“ deyishadi. Bu o‘quvchilarga ustozlarning
ta’siri nihoyatda kuchliligidan. Xalqda „Ustoz — otangdan ulug‘“
deyilishining sababi ham shundadir.
1- mashq.
 Berilgan so‘zlar va birikmalarni to‘g‘ri joylashtirib gap-
lar tuzing.
1. Biz, yig‘ilmoq, ertalab, bino oldi, maktab, bilan, onalar.
2. Men, esdan chiqarmoq, o‘qituvchim, sira, birinchi.
3. Edi, ustoz, kamtar, nihoyatda, inson, birinchi.
4. Kelgan, maktab, kun, birinchi, esdan chiqarmoq, men,
hech qachon.
5. Sinf, parta, o‘qituvchi, ikkitadan, o‘tqazmoq.
6. Ushlamoq, ruchka va qalam, yozmoq, o‘rgatmoq.
Bilib oling!
Qo‘shma so‘zlar bir tushunchani bildiruvchi kamida
ikki qismdan iborat so‘zlardir. Ular qo‘shib yoki ajratib
yozilishi mumkin. Masalan: belbog‘, yeryong‘oq, gulto-
jixo‘roz, rahmdil, xushmuomala, havorang.
Markaziy Osiyo, tarjima qilmoq, shu vaqt, borib kelmoq
kabilar.
2- mashq.
 Berilgan so‘zlar ishtirokida qo‘shma so‘zlar hosil qiling
va qaysi so‘z turkumidan yasalganini izohlang.
N a m u n a :  Oq
+ tepa; sifat + ot — Oqtepa (joy nomi), ....
Gul, yog‘och, besh, chehra, gul, oyoq, ming, atir.
3- mashq.
 Berilgan so‘zlarni qaysi so‘roqqa javob berishiga ko‘ra
guruhlarga ajratib yozing.
Ustoz, o‘quvchi, maktab, kelmoq, samimiy, birinchi, ta-
labchan, guldasta, g‘amxo‘r, qarshilamoq, bilimli, sinfdosh,
qadrdon, bahramand bo‘lmoq.
?
m
i
K
?
m
i
K
?
m
i
K
?
m
i
K
?
m
i
K
?
a
m
i
N
?
a
m
i
N
?
a
m
i
N
?
a
m
i
N
?
a
m
i
N
?
y
a
d
n
a
Q
?
y
a
d
n
a
Q
?
y
a
d
n
a
Q
?
y
a
d
n
a
Q
?
y
a
d
n
a
Q
?
a
h
c
e
N
?
a
h
c
e
N
?
a
h
c
e
N
?
a
h
c
e
N
?
a
h
c
e
N
?
q
o
m
l
i
q
a
m
i
N
?
q
o
m
l
i
q
a
m
i
N
?
q
o
m
l
i
q
a
m
i
N
?
q
o
m
l
i
q
a
m
i
N
?
q
o
m
l
i
q
a
m
i
N

16
3- topshiriq.
 Matnni o‘qing, mazmunini so‘zlab bering.
Ustozlarning ustozi
Siz birinchi „Alifbo“ darsligini kim yozga-
nini bilasizmi? Bu — ulug‘ ma’rifatparvar bo-
bomiz Abdulla Avloniydir. U 1879- yilda Tosh-
kentda tug‘ilgan. Abdulla Avloniy o‘zi maktab
ochib, ko‘p darsliklar yozgan. Bolalar uning
„Birinchi muallim“ kitobidan ilk bor harf ta-
nishgan. „Ikkinchi muallim“dan esa she’r va
hikoyalar o‘qishni o‘rganishgan. Uning 1909 —
1917- yillarda bosilgan to‘plamlari o‘qish kitobi
vazifasini bajargan. Shuning uchun Abdulla Av-
loniyni barcha ustozlarning ustozi deb hisoblaydilar. Biz ham
birinchi bor qo‘limizga qalam tutqazib, o‘qish va yozishni o‘r-
gatgan ustozimizni hamisha hurmat bilan yodda tutamiz.
Ayting-chi, nima uchun Abdulla Avloniyni barcha ustozlarning
ustozi deb hisoblaydilar?
4- topshiriq.
 She’rni ifodali o‘qing.
Birinchi muallimim
Oftobimsiz, oyimsiz,
So‘zlari muloyimsiz,
Omon bo‘ling, doim siz,
Birinchi muallimim.
Darsda shovqin solmaymiz,
Yomon baho olmaymiz,
Biz sizni ardoqlaymiz,
Birinchi muallimim.
 (Olqor Damin)
qarzdor — äîëæíèê, îáúÿçàííûé        ardoqlamoq — äîðîæèòü
shovqin — øóì                              muloyim — âåæëèâûé
Uyga vazifa.
 She’rni yod oling.
Biz bo‘lsak ahil, inoq,
A’lochi, kamtar, quvnoq
Sochingizga tushmas oq,
Birinchi muallimim.
Etolmasak sizni shod,
Ko‘ngil uyingiz obod
Qarzdormiz umrbod,
Birinchi muallimim.

17
2- DARS
4- mashq.
 Matnni o‘qing. Yozuvchining eng ulug‘ ustozga bergan
ta’rifini daftaringizga ko‘chiring.
Eng ulug‘ ustoz
Meni tez-tez o‘quvchilar bilan uchrashuvlarga taklif qilishadi.
Shunda ko‘pincha o‘quvchilar „Sizning birinchi ustozingiz kim?“ —