D in iy m a d a n iy a n ’a n a la r n in g a h a m iy a ti
Download 0.5 Mb. Pdf ko'rish
|
diniy madaniy an\'ana
|
Jap onii
Reb’gie A z ji, Afryfci, Amerflti, Australu iOceanii. - VVarszavva. 1980. 1 " p 457 Гришслсва Л .Д . Формирование японской национальной культуры. — осква. 331 vositasi hisoblanadi. U yaponlarda millatchilik va shovinizmning shakllanishiga imkoniyat yaratadi. Yapon an’anaviy san’atlari bilan shug‘ullanish shaxsni kamol toptirish vositasi hisoblangani bois uning qaysidir turi bilan deyarli har bir yapon shug‘ullanadi. Mahoratni o ‘zlashtirish darajalari ancha ko‘p bo‘lgani tufayli shug‘ullanish jarayoni umr bo‘yi davom etishi mumkin. Ayrim maktablarda ta’lim oluvchilar soni ikki-uch million kishigacha yetadi. Bu maktablar diniy jamoalami, ularning rahbarlari - iemoto esa konservativ diniy davraiarga qarab mo‘ljal oluvchi diniy rahnamolami eslatadi458. Qadimda dzen mashqlari tizimi bilan shug‘ullanish asnosida shakllangan va keyinchalik axloqiy shakl- shamoyil kasb etgan diniy fanatizm XX asr oxiri - XXI asr boshlarida millatchilik ruhidagi fanatizmga aylandi deb aytish mumkin. Konfutsiychilik ham yapon jamiyatining axloqiy va diniy hayoti poydevorida muhim o ‘rin egallaydi. Uning ravnaq topish jarayoni bu yerda XVII asrda boshlanadi. Shu davrda u buddaviy ruhoniylar nazorati ostidan chiqariladi va mustaqillikka erishadi. Toyotomi Xideyosi va Ieyasu Tokugava kabi podsholar konfutsiychilikka ijobiy yondashar edilar. Ular samuraylami jasoratga undovchi diniy fanatizm yordamida ijtimoiy jarayonlarni markazlashgan hokimiyat orqali samarali boshqarish mumkinligini yaxshi anglardilar459. Bu podsholar va ulaming zamondoshlari dunyoni boshqarish mumkin deb hisoblardilar. Mazkur nuqtai nazar buddizm va uning hayotga mistik munosabatiga qarshi intellektual kurashga turtki bergan omillardan biriga aylanadi. Yangi hayot falsafasi va yangi kosmologiyani taklif qilgan konfutsiychilik Tokugava davridagi kayfiyatlar bilan muvofiq kelar edi. Konfutsiychilik ta’limotiga ko‘ra koinotda oqilona sabab mavjud va u materiyaga ta ’sir ko‘rsatish orqali inson va narsalar dunyosini yaratadi. Sabab va tartib jam iyat strukturasida ham mavjud bo‘ladi, faqat ulami tushunish talab etiladi, bunda mazkur tartib axloqiy xususiyat kasb etadi. Dunyoga konfutsiychilik nuqtai nazaridan yondashish fikr va harakatning, falsafa va siyosiy tizimning yagonaligini nazarda tutadi460. Bilim asosiy prinsiplarni anglab yetish imkonini beradi. U insonga axloqiy tartibning mohiyatini tushunish va shu tariqa axloqiy insonni shakllantirish uchun imkoniyat yaratadi. Konfutsiychilik yangi ijtimoiy va siyosiy tartib — bakufu bilan bir vaqtda tarqaladi. Tokugava davrining ilk podsholari mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirish, harbiy isyonlarga barham berishga qarab mo‘ljal oladilar, konfiitsiychilar esa mazkur muammolarni yechish yoMlari J5S Гришелева Л.Д. Формирование японской национальной культуры. - Москва: 1986. - 208-с. *2 Qarang: Искендсров А.А. Тоёгомн Хидэссн. - Москва: 1984. - 15-6. Qarang: Hall J.W. Japonia od szasow najdawnicjszych do dzisiaj. — Warszawa* 1979. — 153—154-p. o ‘zlarig a m a’lum ekanligini qayd etadilar. Feodal tarqoqlikdan kuchli m arkazlashgan davlatga o ‘tish yangi va universal huquqiy qoidalam i, yangi q onunlam i yaratishni talab qilar edi. Syogun va daymyo bu davrda o ‘z o 'tm ish d o sh larig a qaraganda kengroq vakolatlarga ega bo‘lganlari bois ular o ‘z hokim iyatini asoslash uchun yanada ishonchliroq dalillar va q o nunchilik prinsiplariga m uhtoj edilar. T okugava rejim i uchun konfutsiychilikning ahamiyati shu bilan belgilanadiki, u yangi boshqaruv nazariyasini va uyg‘un jam iyat haqidagi yan g ich a tasav v u m i ta k lif qiladi. Ijtim oiy tartibning taklif qilingan ideali sinflarning tabiiy ierarxiyasi shakl-sham oyiliga ega edi. Bu ierarxiyada har bir individ m uayyan o ‘rin egallardi. N atijada har bir sinfning xulq-atvor andozalarini ajratish va kodekslashtirish amalga oshiriladi461. S huni qayd etish lozimki, konfutsiychilik faqat ijtimoiy nazorat falsafasidan iborat em as edi. U podsholardan ham ustun turadigan axloqiy tartib m avjud degan g ‘oyani ilgari surardi. Syogun va daymyoga xalq farovonligini ta ’m inlash vazifasi yuklatilgan edi. Konfutsiy ta'lim oti dunyoviy podsh o larg a ham, om ilkor fuqarolarga ham mos kelardi, chunki «u m utlaqo insoniy, o ‘ta intellektual va jam iyat ehtiyoj lariga m oslashtirilgan ta ’lim ot edi»462. Shu ma’noda Konfutsiyni Suqrot A ristotel, E pikur, Seneka kabi buyuk mutafakkirlar bilan bir qatorga q o ‘yish m um kin. M am lakat siyosiy hayotida konfutsiychilik bilan bir qatorda buddizm v a sin to izm h am ulkan rol o ‘ynaydi. M a’murlar uchun buddizm bundan buyon ham yalpi nazorat vositasi bo‘lib qoladi. Boz ustiga u о sha davr Y apo n iy ad a taqiqlangan xristianlikka va boshqa yashirin sektalarga nisbatan m uqaddas inkvizitsiya funksiyalarini bajaradi. Umuman olganda b uddizm va sinto oddiy yapon va oliy tabaqalar vakillarining asosiy diniy ehtiyojlarini qondiradi, sinto va konfutsiychilik yaponlaming siyosiy tartib haqidagi ta sa w u rla rin i shakllantiradi, shu bilan bir qatorda buddizm m e ’yo rlar psixologik tizim ini o‘zida ifodalaydi, konfutsiychilik esa ja m iy a td a k ishilar xulq-atvorini m a’naviy-axloqiy tartibga solish bilan sh u g ‘u llanadi463. B u diniy tizim lar ayniqsa dzen-buddizm o ‘z m e’yorlari va qoidalari bilan sam uraycha sh a ’n kodeksini ko‘p jihatdan belgilab berdi, sam uraylarda fanatizm ni va o ‘z jonini qurbon qilishga tayyorlikni shakllantirdi, b u lam ing barchasi yapon milliy xarakteriga ulkan ta’sir k o ‘rsatdi, ayni paytda millatchilik, shovinizm va irqchilikning 461 Cn - ■" - * 462 j, евак°вский А.Б. Самураи - военное сословие Японии. - Москва: 1 9 8 1 -1 9 -с. 463 К. Ренессанс в Японии. - Москва: 1988. - 39-е. РОнннков В.А.. Ладанов И.Д Японцы. - Москва: 1983. - 79-е. rivojlanishiga ham o ‘z hissasini qo‘shdi. Xususan, XX asr jO-yillarining oxirida davlat sintoizmi agressiv millatchilikning o ‘ta reaksion va ancha nufuzli ta’limoti sifatida «millatning diniy fanatizmi»dan aholini bo‘lg‘usi urushga tayyorlash maqsadida samarali foydalandi464. Davlat sintoizmi ta’limoti yapon xalqini bir qancha urushlarga, shu jumladan, ikkinchi jahon urushiga ham tortish imkonini berdi. M a’lumki, so‘nggi zikr etilgan urush Yaponiyaning mag‘lubiyati bilan tugadi. Milliy fanatizmning shakllanishida busido izdoshlari ongiga oMimdan qo‘rqmaslik g ‘oyasini singdirgan dzen-buddizmning ham, busido kodeksida «burchga sodiqlik»ni mustahkamlagan konfutsiychilikning ham roli kuzatiladi. Ikkinchi Jahon urushi oxirida bu kamikadze fenomenida ayniqsa bo‘rtib namoyon boMadi. Harakatlari urushda Yaponiya foydasiga burilish yasashi lozim boMgan yosh askarlarga yapon qo‘mondonligi shunday nom beradi. Avvaliga bular AQSh aviabardorlarini ovlovchi uchuvchilar edi. Keyinchalik «kema-odam», «mina-odam», «tank-odam» va hokazolar ham «kamikadze» degan nom bilan atala boshlaydi. Urush oxiriga kelib yapon qurolli kuchlarida kamikadzelarning yuzlab otryadlari faoliyat ko‘rsatar, ulardan ayrimlarining saflarida mingdan ortiq askar bor edi. Kamikadzelar harakatining asoschisi va g ‘oyaviy rahnamosi admiral Onisi edi. 1944-yiIning kuzida u Filippinda «kamikadze» eskadrilyasini tashkil qiladi. Bunday boMinmalaming paydo boMishi zamirida Yaponiya uchun, imperator uchun jon Fido qilish g ‘oyasini o ‘z ichiga olgan busido m a’naviy-axloqiy tizimi yotadi. Yaponiya matematik statistika instituti «milliy xarakter» muammosiga bagMshlab o ‘tkazgan tadqiqotlar busido ruhi yaponlar ongida yashashda davom etayotganidan dalolat beradi465. D iniy-m adaniy a n ’a n a la rn in g aham iyati yangi Yaponiya uchun optimal boMgan ijtimoiy-psixologik strukturani yaratish jarayonida ham namoyon boMadi. Yapon iqtisodchisi Mitio Morisima «Nima uchun kapitalizm aynan Yaponiyada ayniqsa rivojlangan?» degan savolga javob berar ekan ushbu jarayonda konfutsiychilikning roliga ishora qiladi. Uning fikricha, yapon kapitalizmi - bu konfiitsiycha kapitalizm, uning vujudga kelishi va rivojlanishi yaponcha andozadagi konfutsiychilikning millatchilik va militaristik ko‘rinishi bilan bogMiq. Aynan konfutsiychilikning milliy shakli nisbatan qisqa vaqt - taxminan 20 yil ichida millatni birlashtirish imkonini berdi466. Konfutsiycha axloq doirasida yuksak darajada qadrlanadigan jism oniy va aqliy mehnat madaniyati, bilimlar va qobiliyatlar kulti Yaponiya iqtisodiy rivojlanish borasida 464 Гришелева Л.Д. Формирование японской национальной культуры. - Москва: 1986. - 214-с. 445 Пронников В.А., Ладанов И.Д. Японцы. - Москва: 1983. - 140-145-с. 466 Морисимо Митио. Капитализм по Конфуцию // Курьер ЮНЕСКО. 1988 г. январь. - 34-37-с. 334 erishgan yutuqlarda, shuningdek, «kichik ajdarlar» to‘rtligi - Janubiy K oreya, Tayvan, Gonkong va Singapur yutuqlarida ulkan rol o ‘ynadi. Islom din i asosiy g ‘oyalarning rivoji. «Olloh buyuk». Islom universal jah o n dinlaridan biri hisoblanadi. U VII asrda xristianlik va iudaizm kabi m onoteistik dinlaming an’analari negizida vujudga kelgan, ulam ing asosiy qoidalari va aqidalaridan aksariyatini o ‘zlashtirgan. Islom bu dinlar m ohiyati o ‘z aqidalari bilan ayniy ekanligini tan oladi, biroq xristianlar va yahudiylar ayni bir Xudo yuborgan vahiyning ma'nosini n oto‘g ‘ri tushunganlar, deb hisoblaydi, faqat Muhammad payg‘ambar o ‘z o ‘tm ishdoshlarining xatolarini tuzatib, haqiqiy vahiy bilan kelgan deb biladi467. Islom dini asosiy g ‘oyalarining rivojlanish jarayoni butunlay boshqa y o ‘nalishlarda yuz beradi va bu uni qurshagan muhit sharoitlari bilan bog‘liq. A rabiston yarimorolidagi ko‘chmanchilar va savdogarlar davrasida tu g ‘ilgan oddiy g ‘oyaIar Yaqin Sharqda rivojlanayotgan feodalizm sharoitida yangi va yangi qatlamlar bilan boyib boradi468. Shu sababli islom o ‘sha davm ing xalifalik hokimiyati ostidagi jamiyatlari hayotini tashkil etuvchi prinsiplarga aylanadi. Axloqiy absolyutizm prinsipi bilan bir qatorda islom ma’naviy dogmatizm prinsipini ham ilgari suradi va din tarafdorlaridan Qur’oni Karimning axloqiy m e ’y o r l a r i n i so ‘zsiz bajarishni talab qiladi. Islom faqat dingina emas, u yaxlit sivilizatsiya va madaniyat, davlat va huquq, o ‘zining betakrorligi bilan ajralib turuvchi islom tarixi, falsafasi va san’ati ham dir. Masalan, musulmon Sharqining falsafiy an'anasiga 0 ‘rta Y er dengizi b o ‘yidagi sivilizatsiga mansub boMgan ellinizm va islom kiradi469. Ayni paytda bu falsafiy an’ana o‘rta asrlar arab-musulmon m adaniyatining xususiyati bilan belgilanuvchi alohida jihatlarga ham ega. Ayni holda arab-musulmon sivilizatsiyasi Sharq va G'arb sivilizatsiyalari o ‘rtasida «oraliq» bo‘g ‘in sifatida qaraladi. Arab xalifaligi Yaqin S harqning Shumer, Akkada, Qadimgi Misr shahar madaniyatining ming yillik tajribasini o ‘zida mujassamlashtirgan yirik madaniy markazlarini o‘z ichiga oladi. Islom o ‘zi paydo boMgan paytdan e tiboran o’zini qabul qilgan xalqlar tarixida yangi bosqich boshlaydi. U o‘z ta siri doirasiga kirgan xalqlar madaniyati va sivilizatsiyasiga ulkan ta sir ko‘rsatadi. A rablar orasida u alohida obro‘-e’tibor kasb etadi, bu yerda u monoteistik din sifatida shakllanadi va arab qabilalarining barchasini yagona arab 467 Васильев Л.С. История религий Востока. -М осква: 1988. 401-405-с 468 Sourdel J„ Sourdel D. Cywilizacja islamu. - Warszawa: 1980. - 15-16-p. 469 Игнатенко А. А. В поисках счастья. - Москва: 1989. 335 xalqiga birlashtiradi. Islom bayrog‘i ostida arablar buyuk davlatlar - Vizantiya va Eron vorislariga aylanadilar. Keyingi davrlarda islomni boshqa xalqlar - forslar, turklar, m o‘g ‘ullar, hindlar va malaylar ham qabul qiladilar va u jahon diniga aylanadi. M usulmonlarning ko‘p sonli xalqlardan iborat bo‘lgan yagona birligi — umma vujudga keladi. Umma a zolari о rtasidagi munosabatlarda kuzati lad igan birdamlikni islom o ‘z muxlislariga kuchli ta’sir ko‘rsatgani, aw a lg i xalq, madaniy va diniy an ’analaridan qat’i nazar, ularda o ‘ziga xos musulmoncha zehniyatni shakllantirgani bilan izohlash mumkin. Islom o ‘z tarixining dastlabki bosqichidayoq shaxsning o ‘ziga xos modelini ishlab chiqqan va o ‘z rivojlanishi jarayonida uni boshqa ko‘pgina mamlakatlar va xalqlar o ‘rtasida yoygan. Shu tariqa u musulmonlar jam oasining kengayishi va mustahkamlanishiga imkoniyat yaratgan470. Islomda shaxsni kamol toptirish andozasi quyidagi omillar bilan belgilanadi: • Q ur’oni Karimning ta ’sirchan xususiyati va afsonaviy strukturasi bilan; • diniy rasm-rusumlar va Q ur’oni Karimda bayon etilgan nasihatlaming ruhlantiruvchi va ta’sirlantiruvchi kuchi bilan; • haqiqiy din qo ‘riqchisi bo‘lgan, o ‘z qonunlarini Q ur’oni Karim qoidalari asosida shakllantirgan markazlashgan davlatning faoliyati bilan; • islom dinining shakllanish bosqichida (610—632-yillar) vujudga kelgan, individual va kollektiv xulq-atvorning o ‘zaro aloqasini belgilaydigan siyosiy va diniy tasaw urlar majmui bilan471. Siyosiy va diniy tasavvurlaming tinimsiz rivojlantirilgan bu majmui arab-musulmon dunyosi tarixida ulkan rol o ‘ynadi. Islom dunyosining tarixdagi keng ko'lam li harakatlarining barchasi an’anaviy islom ta’limotining barcha tasavvurlarini o 'zida mujassamlashtirgan shaxs tipining mavjudligini nazarda tutadi. Musulmonlar zehniyatining o ‘ziga xos jihati sifatida uning Xudo bilan o ‘zaro aloqasi, qonunga so‘zsiz itoat etish va politeizmning har qanday shaklini qat’iyan rad etish namoyon bo‘ladi472. Bularning barchasi arab-musulmon dunyosi tarixida diniy fanatizmning amal qilishi va xususiyatiga oydinlik kiritadi. Xulosa. Umuman olganda, M arokashdan boshlanadigan va Malay arxipelagi orollarida poyoniga yetadigan islom dunyosi G ‘arb dunyosidan sezilarli darajada farq qiladi. Fransuz tarixchilari F. Brodel, F. Koarelli va 4,0 Гргонебаум фон Г.Э. Основные черты арабо-мусульманской культуры. - Москва: 1981 - 34-6. 471 Arkoun М. The topicality o f problem o f the person in Islamic thought International Social Science Jomal 1988. № 117.-140-6. 472 Osha joyda. - 413-6. 336 Download 0.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|