D in iy m a d a n iy a n ’a n a la r n in g a h a m iy a ti
Download 0.5 Mb. Pdf ko'rish
|
diniy madaniy an\'ana
|
D in iy - m a d a n iy a n ’a n a la r n in g a h a m iy a ti M illiy m a d a n i y a t l a r n i n g d in iy m a d a n iy a t s h a k ila n is h id a g i ro li. B iz yashayotgan ziddiyatlarga to ‘la dunyoda turli ijtimoiy guruhlar, m am la k atlar m anfaatlari va ehtiyojlarining to ‘qnashuvlari kuzatiladi. Bu g u ru h la r v a m am lakatlar o ‘z m afkuraviy va siyosiy m aqsadlariga erishish y o ‘lid a dindan foydalanadilar. Tarixdan m a’lumki, Reformatsiya h a ra k atid a ishtirok etgan kuchlarning barchasi — rim -katolik cherkovining d ik ta to rlik siyosatidan norozi boMgan byurgerlik, dvoryanlarning bir qismi, d eh q o n lar, ziyolilar din bayrog‘i ostida muayyan siyosiy talablar bilan ch iq q an lar. A m m o g ‘olib chiqqan burjuaziya keyinchalik o ‘z ideallari va ijtim o iy qadriyatlarini asoslash uchun dunyoviy mafkuraviy k o n sep siy alarg a ehtiyoj sezadi. Burjua jam iyatining yanada rivojlanishi eski ziddiyatlar kuchayishiga va yangi qarama-qarshiliklar paydo b o ‘lishiga olib keladi. Hozirgi zamon yapon burjuaziyasi ham bundan m u stasn o em as. F aqat u m am lakatning madaniy an’analari bilan bogMiq o ‘z x u susiyatlariga ega. A w a la m b o r, yapon madaniyati buddizmning kuchli ta ’siri ostida shak llan g an , b o z ustiga u Osiyo buyuk madaniyatlarining yutuqlarini o ‘zlashtirgan. D arhaqiqat, Osiyo yaxlit va yagona; Osiyo dunyosini ikkiga b o ‘luvchi H im olay to g ‘lari X itoy va Hind sivilizatsiyalarining o'zaro alo q asig a faqat u rg ‘u beradi. Ritsarlik unsurlarini o ‘zida m u jassam lashtirgan arab madaniyati, fors tilida yaratilgan she’riyat d urd o n alari, xitoycha axloq va hindcha tafakkur — bulaming barchasi h ayoti tu rli m intaqalarda har xil b o ‘lgan, aniq chegara bilmaydigan yagona q adim gi O siyo dunyosidan darak beradi. M asalan, islomni harbiy libosdagi k o n fu tsiy ch ilik sifatida, otliq qo ‘shin ko‘rinishida, buddizmni esa sharqona ta fa k k u r tizim lari daryo yanglig‘ kelib quyiladigan idealizmning ulkan u m m oni sifatida tavsiflash mum kin444. Asrlar osha saqlanib qolgan su v eren itet Y aponiyani osiyocha tafakkur va madaniyat durdonasiga aylantiradi. H ind san ’ati yutuqlarining asosiy qismi gunnlar, islom fanatiklari va yevropalik tijoratchilar tomonidan vayron qilingan edi. Shu m a ’n o d a Y aponiyani Osiyo sivilizatsiyalari muzeyi deb atasak aslo adashm agan b o ‘lam iz445. Bunga ishonch hosil qilish uchun hind san’ati va T an davri xitoy m adaniyati asarlari bilan bezalgan Naradagi yapon ib o datxonalarini eslashning o ‘zi kifoya qilsa kerak. 'U4 O kakura K. Tlic Ideal o f the East with special Reference to the Art o f Japan. - Tokyo, 1985. - 4-p. 445 O 'sh a joyda. - 7-b. Bundan tashqari, yaponlarga o ‘z milliy an’analariga o ‘ta sodiqlik xos446. Bu esa Sharqning asosiy dinlari (konfutsiychilik, buddizm va b.) qoidalari bilan uyg‘un bo ‘lgan xalq rivoyatlarining normativ funksiyalari yapon millatining hayot faoliyatida bundan buyon ham o ‘z rolini o ‘ynashini anglatadi. Ayni paytda yaponlar mavjud diniy an’analar bilan to ‘qnashuvchi diniy ta ’lim otlarga yot ko ‘z bilan qaraydilar. Yaponiyada asrlar osha saqlanib qolayotgan dzen-buddizmcha diniy fanatizmning o ‘ziga xosligini tahlil qilish jarayonida bu omillaming barchasini e ’tiborga olish talab etiladi. Yaponiya ko‘p jihatdan noyob va g ‘aroyib, m a’naviy hayotda kontrastlarga boy mamlakatdir. Yaponiya madaniyatiga hind va xitoy sivilizatsiyalari ayniqsa kuchli ta ’sir ko‘rsatgan. U induizm, konfutsiychilik, daosizm va buddizm a n ’analarini o ‘zlashtirgan va ulam i o ‘z ehtiyojlariga muvofiq qayta ishlagan. Tadqiqotchilar xitoycha chan-buddizmdan farqli oMaroq, sof yaponcha hodisa hisoblangan dzen-buddizm yapon milliy xarakterining shakllanishiga, shu jum ladan, diniy fanatizm fenomenining o ‘ziga xosligiga ulkan ta ’sir ko‘rsatganini qayd etadilar. Rus sharqshunosi L. V asilev bu haqida shunday deb yozadi: «Dzen-buddizm samuraylarda tarbiyalagan fanatizm va o ‘zini o ‘zi qurbon qilishga tayyorlik narigi dunyoda mukofot kutib o ‘limning yuziga tik qaragan islom askarlarining fanatizmidan farq qiladi. Narigi dunyoda abadiy rohat-farog‘atda yashash konsepsiyasi sintoizm da ham, buddizm da ham mavjud emas. 0 ‘limni b o ‘yniga olgan sam uraylar narigi dunyoda rohat-farog‘atda yashash haqida emas, balki munosib o ‘lim topish va tiriklar xotirasida yuksak o ‘rin egallash haqida o ‘ylaganlar»447. Fatalizm falsafasida yaratilgan, oMimga tabiiy intiho sifatida qarashni nazarda tutadigan bunday yondashuv diniy fanatizm ga axloqiy mazmun baxsh etish orqali uning o ‘ziga xosligini belgilaydi. Feodalizm davrida Y evropa va Osiyo davlatlarining ko‘pchiligida professional askarlar tabaqalari mavjud b o ‘lgan. Samuraylik ana shunday tabaqalardan biri hisoblanadi. U o ‘z axloq kodeksi - busidoni shakllantirgan. Bu kodeks turli tizimlar, ayniqsa sinto, konfutsiychilik va dzen-buddizm tasavvurlarining sintezini o ‘zida ifodalaydi. Xususan, konfiitsiychilikdan «burchga sodiqlik», o ‘z xojasiga itoatkorlik va m a’naviy kam olotga erishish y o ‘lida harakat qilish talablari o ‘zlashtirilgan. Busidoning shakllanishiga buddizm ning «dzen» mazhabi vakillari sig‘inuvchi m axayana ta ’limoti ham ancha kuchli ta ’sir ko ‘rsatgan. Uning m a’naviy mashqlari ruhiy m uvozanatga erishishga ko‘maklashgan. 446 Пронин ко в В. А., Ладаиов И.Д. Японцы. - Москва: 1983. - 89-90-с. 447 Васильев Л.С. История религий Востока. - Москва: 1988. - 362-с. 326 Sam uraylam ing busido («askar yoTi») kodeksi yaponlaming kundalik axloqiga kuchli ta ’sir ko‘rsatgan. Avvaliga kodeks faqat hukmron sinf (sam uraylar, busi) uchun m o‘ljallangan edi. Biroq vaqt o‘tishi bilan sam uraylar burjuaziya qatlam iga aylangan, ushbu jarayon bilan bir qatorda burjuaziya vakillari va hatto dehqonlar ham samuraycha «sha’n» tushunchalaridan ayrimlarini taqlid uchun andoza sifatida o‘zlashtira boshlaganlar. Quyi tabaqalar doim oliy tabaqalarga taqlid qiladilar - bu ijtim oiy psixologiyaning rivojlanish qonuni hisoblanadi. Samuraylar kodeksining shakllanishiga, shuningdek, yaponlar xulq-atvori psixologiyasiga, ularning o ‘rtasidagi o ‘zaro munosabatlarning axloqiy prinsiplariga sintoizm, buddizm va konfiitsiychilik ta’sir ko‘rsatgani bois, ularning mazmun va mohiyatiga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Sinto — xudolar yo‘li. Tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, asoslari hanuzgacha aniqlanmagan bu qadimgi din Yaponiyada Xitoy bilan bog‘liq b o ‘lmagan holda vujudga kelgan va rivojlangan. Sinto qadimgi m ifologiyaning bir turi hisoblanadi, zero, buddizm paydo bo‘lishidan oldingi ilk sintoizm da gap g ‘ayritabiiy dunyo - yaponlar azaldan sig‘inib kelgan xudolar va ruhlar dunyosi (kami) haqida boradi. Uning ildizlari oliy m oziyga borib taqalishi va ibtidoiy xalqlarga xos boMgan e’tiqodlar - totem izm , animizm, magiya, o ‘liklar, oqsoqollar ruhiga sig‘inish va hokazolarning barcha shakllarini o ‘z ichiga olishi ma’lum. Boshqa xalqlar kabi qadimgi yaponlar ham o ‘zlarini qurshagan tabiat hodisalarini ruhlantirganlar, bu dunyo bilan ruhlar va xudolar dunyosi o'rtasidagi vositachilar - sehrgarlar, afsungarlar va shamanlarga izzat-ikrom k o ‘rsatganlar. Keyinchalik buddizm ta’sirida ilk sintochi shamanlar kohinlarga aylangan va maxsus qurilgan ibodatxonalarda turli xudolar va ruhlar sha’niga marosimlar o ‘tkazganlar, tegishli rasm-rusumlami bajo keltirganlar. «Sintoizmning amaliy maqsadi va mazmuni Yaponiyaning o‘z qadimgi tarixini va yapon xalqining ilohiy kelib chiqishini tasdiqlashdan iborat: sinto ta ’limotiga ko‘ra mikado (imperator) - osmon ruhlari avlodi, har bir yapon esa - ikkinchi daraja ruhlar - kami avlodi hisoblanadi»4'18. Y apon tasavvurida kami xudo, ruh, ajdod, qahramondir. Dunyoda son- sanoqsiz kamilar mavjud va inson o‘lganidan so‘ng ulardan biriga aylanadi. Sintoizmning o ‘ziga xos xususiyati shu bilan belgilanadiki, unda tangrining «bosh hokimiyati» haqida tasavvur mavjud emas. Ajdodlar ruhiga va tabiatga sig‘inish sintoizmda birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. «Kodziki» («qadimgi bitiklar», 712-yil) sintoizmning muqaddas kitobi hisoblanadi. Taniqli sharqshunos olim N. Konrad ushbu kitobdan 4J8 Васильев Л.С. История религий Востока. - Москва: 1988 -362-с. 327 yaponcha milliy ruh ufiirib turishini qayd etadi. U ning fikricha, «Kodziki» Yaponiyani va yaponlarni anglab yetish uchun yo 1 ochadi449. Yaponlarning narsalar dunyosi va tabiat haqidagi tasavvurlari shakllanishida sintoizm ulkan rol o ‘ynagan. Uning zamirida besh konsepsiya yotadi. Birinchi konsepsiyaga ko‘ra dunyo o ‘z-o‘zicha paydo b o ‘lgan, u o ‘zini o ‘zi tartibga soladi. Ikkinchi konsepsiya hayot kuchini tavsiflaydi: jinsiy hayotga xudolar asos solganlar. Shu tufayli ham yaponlar ongida seks va axloqiy ayb o ‘rtasida aloqa yo‘q: nimaiki tabiiy b o ‘lsa, u xunuk emas. Bu konsepsiya yaponlarda m oslashuvchanlik, o ‘z an’anasiga kirmay qolgan narsalarni o ‘zlashtirishga moyillik rivojlanishiga k o ‘maklashgan. Uchinchi konsepsiyada gap tabiat va tarixning yagonaligi, jon li va jonsiz dunyoning uzviyligi haqida boradi. Bu g ‘oya tabiatning barcha hodisalarida va insonda kami yashashi bilan asoslanadi. Kami bu dunyoda yashashi bois, narigi dunyoda panoh izlashga hojat qolmaydi. T o ‘rtinchi konsepsiya ko‘p xudolilikka urg‘u beradi, zero, sintoning o ‘zi tabiatga, jam oa va qabila xudolariga sig‘inishdan kelib chiqqan. Ayni hoi har qanday bir xudolilikni istisno etar edi. VIII asr boshida imperator saroyida sinto ishlari bo‘yicha maxsus departam ent tashkil etiladi, X asrda esa sinto xudolari ro‘yxati tuziladi. Ushbu ro ‘yxatga k o ‘ra sinto panteoni 3132 xudoni o ‘z ichiga olgan, keyinchalik ularning soni ancha ko‘paygan. Nihoyat, beshinchi konsepsiya sinto xudolari, kami umuman odamlami emas, balki faqat yaponlarni yaratganini qayd etadi. Shunday qilib, sintoga m ansublik haqidagi tasavvur, kami faqat yapon millati bilan intim darajada bog‘liqligi to ‘g ‘risidagi g ‘oya har bir yapon ongiga bolalikdan singdiriladi. Shu tufayli ham sintoga boshqa millat vakillarining sig‘inishi aqlga sig‘maydigan bir hoi bo‘lib tuyuladi. Ayni paytda sinto yaponlarga boshqa har qanday dinga sig‘inishga monelik qilm aydi450. Ayrim konfessiyalarga mansub yaponlar sonini hisoblaydigan boMsak, mamlakat aholisi sonidan ortiq raqam hosil bo‘ladi. Y uqorida aytib o ‘tilganidek, sintoizm ga buddizm ancha kuchli ta ’sir k o ‘rsatgan. Syogunat davrida (X II-X IX asrlar) buddizm sintoizmning rivojlanish jarayonini tartibga soladi. Syogunat ibodatxonalar qurish va qadim ga diniy bayramlarni tiklashga m ablag‘lar ajratadi; u qadimgi yapon kitoblarini sharhlashga bag‘ishlangan tadqiqotlarni qo ‘llab-quvvatlaydi. Garchi bu sintoizm ga bevosita daxldor b o ‘lmasa-da, lekin mazkur diniy y o ‘nalish uchun muhim oqibatlarga sabab b o ‘ladi. Avvaliga bunday sharhlash buddaviylik-sintoistik sinkretizm ruhida am alga oshiriladi, biroq 449 Конрад Н И. Избранные труды. Литература и театр. — Москва: 1978. - 150-с. 450 Прокников В А , Ладанов И.Д. Японцы. - Москва: 1983. - 60-63-с. 328 asta-sekin syogunlar saroyida konfutsiychilik ruhida sharhlar yetakchilik q ila boshlaydi. Falsafiy jihatdan asoslangan sintoizm o ‘ziga xos salmoq kasb etadi va m ustaqil dunyoqarash tizim iga aylanish imkoniyatini qoMga kiritadi. B unga XVII asrda Yaponiyadagi U yg‘onish davri ko‘maklashadi. Bu davrda ruhoniylar Xitoydan buddizm va konfutsiychilik falsafasiga oid kitoblarni keltiradilar, ulam i tanqidiy tahlil qiladilar va sharhlaydilar. Q adim gi yapon mifologiyasi manbalari - «Kodziki» va «Nixongi» faol o ‘rganiladi va sharhlanadi. Yaponiya podshosi Iezyasu Tokugava hayotining so ‘nggi yillarida qadimgi qo‘lyozmalami to ‘plashni odat qiladi v a ulam i o ‘rganishni rag‘batlantiradi. Shu tufayli ham «Kodziki» va «N ixongi» qayta nashr etiladi (1644-yil), abadiy tanqidchilar va tarixchilar yangi maktabi nam oyandalari - Kamo Mabuti, Motoori Norinagi va boshqalar tom onidan o ‘rganiladi va sharhlanadi. Bu olimlar sinto milliy kultini jonlantirish yo‘lida o ‘z kuch-g‘ayratini ayamaydilar. Xususan. M otoori N orinagi 44 jilddan iborat «Kodziki-den» («Kodzikiga sharhlar»)ni tayyorlaydi, unda mazkur qadimgi asar falsafasi va m ifologiyasi zam onaviy tilda va yangi davr talablariga muvofiq tushuntiriladi451. Ayrim konfutsiychilar hatto sintoizmni xitoy falsafasining konseptual tilida bayon etish mumkin deb hisoblaydilar. Ammo qadimgi yapon adabiyotiga oid tadqiqotlar faqat XVIII asrdagina ayrim olim lar sintoizm begona ta’sirlar va sharhlarsiz ham yagona, o ‘ziga to ‘q yaxlitlik hisoblanishini anglab yetishlariga olib keladi. X itoycha ta ’sirlardan xoli bo'lgan so f holatdagi «qadimiyatga qaytish» (fukko) shiori paydo b o ‘ladi va «sintoni tiklash» (fukko-sinto) jarayonini boshlab beradi452. Bu harakatning birinchi yirik rahbari Kamo Mabutsi (1697—1769)dir. U asosan eski duolar - noritoni sharhlash bilan shug‘ullanadi. «Kodziki»ni tiklashga uringan Motoori Norinagi faoliyati harakatning keng yoyilishiga imkoniyat yaratadi. Uning shogirdi Xirata A tsutane fukko harakatining yanada ashaddiyroq muxlisiga aylanadi. Uning targ‘ibotchilik faoliyati hukumat amaldorlarining noroziligiga sabab b o ‘ladi. Fukko-sintoning keyingi tarixi u sintoizmni mustalikamlash bilan bir qatorda yapon millatchiligining kuchayishiga olib kelganligini ko‘rsatadi. «X udolar davri»ga oid chuqur tadqiqotlar va sharhlarga qaramay ilk xudolar fukko-sintoistlarda bosh tushuncha - «imperator sulolasi va imperatorning ilohiyligi» foydasiga o ‘z ahamiyatini yo‘qotadi. Nihoyat, XX asrda xudolar ikkinchi darajali ahamiyat kasb etadi va sintoizm 451 Кирквуд К. Ренессанс в Японии. - Москва: 1988. - 43-с. т Kotariski W. Rcligic Japonii Rcligie Azji, Afrvki, Amcriki, Australii i Oceanii. - Warszawa, 1980 - 192-p. 329 imperator va imperiyaga izzat-ikrom ko‘rsatish marosimi shakl- shamoyilini kasb etib, mikadoizm yoki tennoizmga (mikado, tenno - imperator) aylanadi. Tabiiyki, sintoizm busido kodeksining shakllanishiga va yapon milliy xarakteriga o ‘z hissasini q o ‘shadi va shu tariqa diniy fanatizm o ‘ziga xos tarzda amal qilishiga imkoniyat yaratadi. Download 0.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|