D. R. Babayeva

Ikkitagapni eplab gapira olmasang, maktabda qanday o‘qiysan?

Sanashni bilmaysan-u, maktabga qanday borasan?

Maktabga borsang,o‘rtoqlaringbu qilig‘ingdan lolqolishadi!

Hech narsani bilmaysan, maktabga borsang bizni uyaltirasan!

Kabi ta’na-dashnomlar, bolada maktabdan qo‘rqish, undan xavf-

sirashning shakllanishiga asos bo‘lishi mumkin. Shunday qo‘rquv bilan maktabga borgan bolalarning maktabga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirish, ularda o‘ziga nisbatan ishonch uyg‘otish uchun haddan ziyod kuch, vaqt, mehnat, sabr-toqat, chidam, e’tibor zarur bo‘ladi. Bu esa bolada oldindan maktabga nisbatan ijobiy munosabatni shakl- lantirishga qaraganda shubhasiz, murakkab jarayondir.

2. Bolalarni turli faoliyat yo‘nalishlarida savodga o‘rgatishga tayyorlash. Bolaning faolligi ijtimoiy tarixiy tajribani o‘zlashtirishga yordam beradi, buning asosida uning bilish, ko‘rgazmali, o‘yin, eng oddiy mehnat va o‘quv kabi xilma-xil faoliyat turlari, shuningdek, muomalasi shakllanadi. Bola u yoki bu faoliyatni o‘zlashtirib, faollik ko‘rsatadi, ayni paytda shu faoliyat bilan bog‘liq bilimlar, malaka, ko‘nikmalarni o‘zlashtiradi, shu asosda unda xilma-xil qobiliyatlar va shaxs xususiyatlari shakllanadi.

Bolaning faoliyatdagi mavqei uni faqat tarbiya obyektiga emas, shu bilan birga tarbiya subyektiga ham aylantiradi. Bu bolani tarbi- yalash va rivojlantirishda faoliyatning yetakchilik rolini belgilaydi. Bolalarning rivojlanishi va tarbiyalanishining yosh bilan bog‘liq davrlarida faoliyatning turli xillari yonma-yon bo‘ladi va o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi, lekin bunda ularning roli bir xil bo‘lmaydi: har bir bos- qichda faoliyatning yetakchi turi ajratiladi, unda bolaning rivojla- nishidagi asosiy yutuqlar namoyon bo‘ladi. Har bir faoliyat ehtiyoj, sabablar, faoliyat maqsadi, mavzui, vositalari, buyumlar bilan amalga oshiriladigan harakatlar va nihoyat, natija bilan ajralib turadi. Ilmiy ma’lumotlarning dalolat berishicha, bola ularni darhol emas, balki asta-sekin va katta yoshdagi odamning rahbarligida egallaydi. Bola faoliyatining xilma-xilligi va boyligi, uni egallashdagi muvaffaqiyat oiladagi, maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiya va ta’lim sharoitla- riga bog‘liq, bo‘ladi.

Bolaning dastlabki yoshlaridan boshlab faoliyatning eng oddiy turlari uning shaxsiy qobiliyatlarini, xususiyatlarini va atrofdagi nar- salarga munosabatini shakllantirishning asosi hisoblanadi.

O‘zlashtirilgan bilimlar va rivojlangan aqliy qobiliyatlarni bolalar xilma-xil o‘yinlarda va mehnatda qo‘llaydilar. Bularning hammasi bola shaxsining rivojlanishiga ta’sir etadi, unda faoliyatning yangi mazmuniga qiziqishni shakllantiradi.

Maktabgacha yosh davridagi ehtiyojlar, his-tuyg‘ular, sabablar, maqsadlarni tarbiyalash va rivojlantirish shu darajaga yetadiki, u bo- laga maktabdagi muntazam o‘qishga o‘tish imkonini beradi.

Kichik maktab yoshida asosiy narsa o‘qish bo‘lib qoladi va uni bolalar ijtimoiy ahamiyatga molik faoliyat sifatida tushunadilar. Bolaning jamiyatdagi yangi mavqei o‘z xatti-harakatini va teng- doshlarining xatti-harakatini o‘zgacha nuqtayi nazardan - maktab o‘quvchisi nuqtayi nazaridan baholashni shart qilib qo‘yadi. Bola faollik, ijodkorlik ko‘rsatib, kattalarning uning xulq-atvoriga va faoliyatiga qo‘yayotgan tobora murakkablashib borayotgan talabla- rini bajarishga intiladi.

Har bir faoliyat turining mazmuni va tuzilishining ijtimoiy-tarixiy tabiati har bir yosh avlodga obyektiv ravishda berilgan bo‘ladi. Odam- larning ishlab chiqarish qurollarida, bilimlarda, san’atda, ahloqda va hokazolarda jamlangan sermahsul faoliyati natijalari birgalikdagi faoliyatda va muloqotda bo‘lgan paytda tarbiya va ta’lim vositasida katta avloddan kichiklarga beriladi. Odam shaxsining ijtimoiy tabiati ana shunday shakllanadi.

3. 
   Bolalar nutqini o‘stirish va savodga tayyorgarlik. Nutq o‘stirish va savodga tayyorlash mini muhitiga M. Montessori va boshqalarning nutq o‘stirish bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkazishning turli uslublarini qo‘yish mumkin. Hozir maktabgacha yoshdagi bo- lalarni o‘qishga o‘rgatish to‘g‘risida munozaralar o‘tkazishayapti. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, tarbiyachi metodik jihatdan ishni to‘g‘ri tashkil etishi lozim. To‘g‘ri tashkil etilgan o‘yin faoliyati orqali bo- lalar harflar bilan o‘ynashadi, o‘qishga o‘rganishadi, so‘zlar yozilgan turli tuman kartochkalardan, yirik bosma shriftlar, chiroyli rasmlar- dan foydalanishadi.
   

M.Montessorining shiori - «Menga o‘zim bajarishim uchun yordam ber, men o‘zim bajaraman». Tarbiyachi doim mehribon, sabr-toqatli, bolani to‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirishi, o‘zining shaxsiy namunasi bilan nima qilish va qanday qilish lozimligini ko‘rsatishi lozim. U bu yerda ustoz emas, balki voqealarning qatnashchisi si- fatida ishtirok etadi: faqat bolalarni qiziqtira olishi lozim. O‘zaro bir-birini tushunish, anglash va muhabbat tuyg‘usi asosida mulo- qot olib boriladi. Tabassum, imo-ishora bilan kichkintoyni qo‘llab- quvvatlab turadi, ko‘proq uni maqtaydi. Tarbiyachining ichki dunyosi bilan kichkintoyning ichki tuyg‘usi o‘rtasida mustahkam o‘zaro bog‘liqlik mavjud, tarbiyachining madaniyat darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, bolaning madaniyat darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Bunday jarayon davrida tarbiyachi ham, bola ham shakl- lanadi, bu esa hamma uchun hissiy qulaylik yaratadi, shuningdek, ota-onalarni ham ijod qilishga yo‘naltiradi. Ijodiy rivojlantiruvchi muhitning samarasi kichkintoyning umumiy taraqqiyotiga, ijodiy tafakkuriga, mustaqilligiga ta’sir ko‘rsatuvchi shart-sharoitgagina bog‘liq emas, balki tarbiyachining bola bilan bo‘ladigan muloqoti- ga, vaziyatga, beriladigan topshiriqlarga, ularni berish usullariga ham bog‘liq. Bolalarga ta’lim-tarbiya berish bir tartibda o‘tmaydi. Tarbiyachi bolalarning taraqqiy etish dinamikasini kuzatib borishi, lozim bo‘lsa, yordam ko‘rsatishi lozim. Ammo bunda bolaning psixikasiga nisbatan yutuqlari darajasi dastur talablari bilan so- lishtirilmaydi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, yuqorida ko‘rsatilgan shart-sharoitlarda psixikasi sog‘lom bola sezilarli darajada an’anaviy davlat ta’lim standartlaridan o‘zib ketadi, rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar esa o‘z yoshlariga mos yetarlicha bilim va malakalar oladilar. Yuqori darajada olinadigan bilimlar darajasi har bir bolaning individual imkoniyatlariga bog‘liq. Ijodiy-rivoj- lantiruvchi muhitni to‘g‘ri tashkil etish bola shaxsining har to- monlama yetukligi: mustaqil, maqsadga intiluvchan, ishni to‘g‘ri rejalashtira olish qobiliyatlarini takomillashtiradi. Bunday vaziyat bolani to‘g‘ri anglab harakat qilishga o‘rgatadi. Tarbiyachilar bo- lalarning o‘xshamaydigan xislatlarini qadrlashlari, o‘ziga xos in­dividual bo‘lishlarini hurmat qilishlari lozim.

Tarbiyachilar! Bolani majburlamang, bolaning erkin faoliyat yuri- tishi uchun imkoniyat yaratib bering. Eng asosiysi, hamma narsa bola uchun qiziqarli bo‘lishi lozim.

1. 
   Eshitish va tushunish malakasini shakllantirish.
   

1. 
   Impressiv muloqotchanlik.
   
2. 
   Nutq malakasi. Ekspressiv muloqotchanlik.
   

2. 
   O‘qish va savodga tayyorgarlik ko‘rish.
   

1. 
   Kitobning qadr-qimmatini tushunish.
   
2. 
   O‘qish va savod malakalarini egallash.
   

Bu yo‘nalishda bolalarning nutqi va ularda shakllanayotgan o‘qish va yozish malakalari orqali muloqot qilishning belgilari rivojlanadi. Kattalar bilan muloqotda bola:

• 
  Kattalar bilan muloqotga kirisha oladi.
  
• 
  Kattalarning savollariga javob bera ola oladi.
  
• 
  O‘z fikrini kattalarga bayon qila oladi.
  
• 
  Dialogik nutqdan foydalanib suhbatlasha oladi.
  
• 
  Istagini so‘z bilan ifodalay oladi.
  
• 
  Kattalardan so‘z orqali yordam so‘raydi.
  
• 
  Oilasi va tanishlari to‘g‘risida hikoya qilib bera oladi.
  
• 
  Kattalar bilan boshqa mavzularda ham so‘zlasha oladi.
  
• 
  Odob bilan muloqotga kirisha oladi.
  
• 
  Muomalada nutq va imo-ishoralarni qo‘llay oladi.
  
• 
  Kattalar bilan muloqot qilishda tanish qonun-qoidalarga rioya qiladi.
  
• 
  Kattalarga murojaat qilishning turli usullaridan foydalanadi.
  
• 
  Notanish kattalar bilan muloqotga kirisha oladi.
  

Tengdoshlari bilan muloqotda:

• 
  Tengdoshlari bilan yonma-yon o‘ynay oladi.
  
• 
  Tengdoshlari bilan muloqotga kirisha oladi.
  
• 
  Tengdoshlari bilan salomlasha oladi.
  
• 
  Tengdoshlarini ismi bilan chaqiradi.
  
• 
  Olgan taassurotlarini boshqa bolalar bilan o‘rtoqlasha oladi.
  
• 
  Tengdoshlari bilan o‘yin qoidalarini birgalikda kelishib oladi.
  
• 
  Tengdoshlari bilan muloqotda o‘z fikrini ayta oladi.
  
• 
  Tengdoshlari bilan yuzaga kelgan nizolarni bartaraf eta oladi.
  
• 
  Tengdoshini so‘z orqali baholay oladi.
  
• 
  Tengdoshiga oddiy takliflar, iltimoslar bilan murojaat qiladi.
  
• 
  O‘yin davomida tengdoshiga sherik sifatida qaraydi.
  
• 
  Tengdoshlari bilan muloqotda dialogik nutqdan foydalanadi.
  

MASHG‘ULOT

Mavzu: «d» tovushi hamda bosh va kichik (Dd) harflari bilan tanishtirish.

Maqsad: «d» tovushi va «Dd» harflari bilan tanishtirish, o‘rganilgan unli harflar bilan bo‘g‘in, so‘z tuzish va o‘qish. Vazifalar:

• 
  «D» tovushining undosh tovush ekani haqida tushuncha ber- ish, uning so‘z boshi, o‘rtasi va oxirida kelishini aytish,uning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish;
  
• 
  «D» tovushli so‘zlar bilan bolalar lug‘atini boyitish;
  
• 
  «D» tovushli so‘zlarni bo‘g‘inga bo‘lish;
  
• 
  Bo‘g‘inlardan so‘z tuza olish.
  

Kutilayotgan natijalar:

• 
  «D» tovushi va «Dd» harflarini bilib oladilar.
  
• 
  «D» tovushining undosh tovush ekanligini, uning so‘z boshi, o‘rtasi va oxirida kelishini bilib oladilar.
  
• 
  «D» tovushli so‘zlarni ayta oladilar.
  
• 
  «D» tovushli so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘la oladilar.
  

Kerakli jihozlar:

• 
  «Dd» harflari.
  
• 
  «D» tovushi qatnashgan predmetlar suratlar.
  
• 
  «Bo‘g‘inlardan so‘z tuzing» ta’limiy o‘yini uchun materiallar.
  

Mashg‘ulotning borishi:

Tarbiyachi bolalarga o‘rganilgan harflarni Harf jildidan o‘qitadi. Ularga xos xususiyatlarni savollar yordamida eslatadi: Bular qanday harflar? Ular nimalarni ifodalaydi? Unli tovushlar qanday aytiladi? Ular nimadan hosil bo‘ladi? Ular nima hosil qiladi? (bo‘g‘in hosil qiladi.). Bu harflarning nechta shakli bor?

Bolalar, bugun «D» tovushi bosh va kichik «Dd» harflari bilan tanishamiz. Bosh «D» va kichik «d» ko‘rgazmadan, rasmli alifbo- dan, maxsus tayyorlangan ko‘rgazmadan (bosma shakli) ko‘rsatiladi. Bosh «D» harfi ko‘rsatilib, bu harfning qanday shakli? (bosh shakli - bosh D harfi) Bosh «D» harfi bilan qaysi so‘zlar yoziladi? Bu («D») qanday harf? (bu kichik «d»harfi) U qaysi so‘zlarda yoziladi? (dutor, doira...) Men ko‘rsatgan «Dd» harflarini nimalarda o‘qiysiz?

Di-van so‘zi necha bo‘g‘inli? Men aytaman, siz aniqlaysiz: Di­van men shu so‘zni qayta aytaman, siz birinchi tovushni aytasiz: D- D-Di -van, Xattaxtaga bitta to‘rtburchak chizaman. Endi 2-tovushni ayting: Di-v-v-van, 2-to‘rtburchak chiziladi. 3-tovushni toping: Di- v-v-van 3-to‘rtburchak chiziladi: - Di-van so‘zining modeli hosil bo‘ladi: Bu so‘zda biz tanishmagan qaysi tovush bor? («D» tovushi) Bugun siz «D» tovushi bilan tanishasiz. «D» tovushi bolalarga talaf­fuz qildirtiriladi.

Tarbiyachi: «D» tovushini talaffuz qilganimizda quyidagilar sodir bo‘ladi: lablar biroz ochiq, harakatsiz, tinch holatda bo‘ladi, tishlar bir-biriga yaqinlashgan, lekin jipslashmagan, «D» tovushi unli «a», «i», «o», «u» tovushlari bilan qo‘shib talaffuz etilganda tilning ol- dingi kurak qismi yuqorigi tishlarga yoki alveolalarga tiralib turadi. «D» tovushi ya, yo, ye, yu unli tovushlari birikmasi bilan talaffuz etilganda tilning uchi pastga tushgan bo‘lib, pastki kurak tishlari tilga tegib turadi.

Tarbiyachi: endi men «D» tovushini talaffuz qilaman, «D» to- vushini cho‘zib aytib bo‘ladimi? (Yo‘q) Tarbiyachi «D» tovushining hosil bo‘lishini tushuntiradi. «D» tovushi undosh tovushlar sirasiga kirishi qayd etiladi. «D» tovushining xususiyatlari quyidagi savollar asosida bolalardan so‘raladi:

«D» tovushi qanday tovush?

Undosh tovushlar qanday rang bilan belgilanadi?

«D» undosh tovush. Undosh tovush unli bilan birga bo‘g‘in hosil qiladi.

«D» tovushining talaffuzi o‘rgatiladi. «D» tovushining so‘z boshida (don, deraza, dutor), o‘rtasida (O-dil, A-do-lat)) kelishi haqida, so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lib aytish, bo‘g‘inlardan tovush- larni ajratish, «D» tovushi so‘zning qaysi o‘rnida kelganini aniq- latish orqali tushuncha beriladi. Shundan so‘ng kesma «Dd» harflari harf kassasiga qo‘yiladi.

Tetiklashtiruvchi mashqlar:

«Kapalaklar»

O‘yinning mazmuni: Bolalar stulchalarda o‘tirishadi.

Tarbiyachi bolalarga: «Bolalar, qaranglar-a, qanday chiroyli ka­palaklar, ko‘k, sariq, qizil! Ular xuddi jonli kapalaklarga o‘xshaydi. Ko‘raylikchi, ular ucha oladilarmi? (ularni puflaydi). Qaranglar, uchib ketishdi. Qani sizlar ham puflab ko‘ringlar-chi, kimniki uzoqqa uchar ekan?”

Tarbiyachi har bir kapalakning qarshisiga bittadan bolani turg‘azib qo‘yadi, bolalar kapalakka qarab puflaydilar.

O‘yin bir necha marotaba takrorlanadi. Bunda bolalarning to‘g‘ri turishiga, nafas olganlarida yelkalarining ko‘tarilmasligiga ahami- yat berib borish kerak. Bolalar bir nafas chiqarishda, havo olmasdan turib, biron narsani puflashlari kerak. Lablar biroz cho‘chchaygan bo‘ladi. Har bir bola biror narsani 10 soniyadan (orasidan tanaffus qilish bilan) ortiq puflamasligi kerak.

Bolalar uchun amaliy ish.

Tarbiyachi: Bolajonlar, kelinglar hammamiz plastilindan «D» harfini yasaymiz. Buning uchun «D» harfining shakliga diqqat bilan qarab olib, plastilindan shu shaklni yasaymiz.

Bolalar «D» harfi haqida quvnoq she’r eshiting.

Oyijonim olmani

To‘rt bo‘lakka bo‘ldilar.

Bir bo‘lagin ko‘rsatib,

«D»ga o‘xshar, dedilar.

«D» harfli bo‘g‘in tuzish va uni o‘qish. Tarbiyachi harf terish kartoni, xattaxta tagligiga yoki xattaxtaga di,du,do‘,ad, id,od, o‘d bo‘g‘inlarini tuzib, yozib qo‘ygan bo‘ladi. Uni bolalarga o‘zi o‘qib namuna ko‘rsatadi. Bolalar bilan xor bo‘lib o‘qiydi. So‘ng yakka- yakka o‘qitadi. Bunda «D» tovushiini ichda saqlab, keyin unlini qo‘shib birga o‘qish lozimligi amaliy ko‘rsatiladi.

Shu bo‘g‘inlar qayta bolalarning o‘zlariga tuzdiriladi va o‘qitiladi. Bunda tarbiyachi «Da» deydi va yo‘llanma beradi: avval qaysi to- vushni eshityapsan («D» tovushini), o‘shani harf jildidan olib qo‘y. «Daa», endi oxirida qaysi tovushni eshityapsan? («a» tovushini) «D» harfining qaysi tomoniga «a» harfini qo‘yasan? (orqasiga). Tuzgan bo‘g‘iningni o‘qi: «Da» (Qolgan bolalar o‘z joylarida kesma harflar- dan foydalanib bo‘g‘in tuzadilar).

Shu tartibda di, du, do‘ ,ad, id, od, o‘d bo‘g‘inlari tuzdiriladi va o‘qitiladi.

Kesma harflar bilan ishlash. Bolalarga kesma harflardan bo‘g‘in tuzdiriladi va o‘qitiladi. Tuzilgan bo‘g‘inlardan yoki bo‘g‘inli kar- tochkalardan bir nechta so‘z tuzdirilib, o‘qitiladi, ulardan birining bo‘g‘in-tovush tahlili o‘tkaziladi: don, do‘l, do-ri, da-la, O-dil, du- tor.

Mashg‘ulotga faol qatnashgan bolalar rag‘batlantiriladi.

Bolalar bilimini tekshirish va mustahkamlash uchun savollar:

• 
  Bugun qaysi tovush bilan tanishdik?
  
• 
  «D» qanday tovush ekan?
  
• 
  Biz tovushlarni nima uchun o‘rganamiz?»
  
• 
  «D» tovushi qaysi harf bilan yoziladi?
  
• 
  «D» harfining shakli qanaqa ekan?
  
• 
  «D» harfining necha xil shakli bor ekan? (bosh va kichik, bosma shakli)
  
• 
  Bosh D harfi qaysi so‘zlarda yozilar ekan?
  
• 
  Bo‘g‘inli kartochkalar bilan qanday so‘zlami tuzdik?