D tojiboyeva, A. Yo‘ldoshev maxsus fanlarni o'qitish metodikasi

Buning uchun 10 daqiqa vaqt beriladi. Aytaylik, setkani bir ki­chik guruh quyidagicha to'ldirgan bo'lsin:

Muqobil variantlar	Mezonlar
	Qiziqarli hikoya	Feleton (kamchilik­lar ochib tashlangan)	Kross- vord, boshqa o'yinlar	Masla­ hatlar	Seminarga tayyorla­nish uchun maqola
l.Saodat	+		+	+
2.Sanam	+		+	+
3.Bozor, pul- kredit		+	+	+	+
4.Xalq so'zi		+
5. Darakchi	+		+	+
6.Hurriyat			+	+

Hamma kichik guruh setkani to‘ldirib bo'Igach, har bir kichik gumhdan bir talaba, nima sababdan guruh aynan shu gazeta yoki jumalni tanlaganligi sababini tushuntirib beradi. Guruh «Bozor, pul, kredit» jumalini tanlabdi. Sababi, seminar mavzusi bo'yicha ilmiy maqola chop qilinibdi. Imkon bo‘lganda guruh «Darakchi» gazetasini liam sotib olgan bo'Iardi. Chunki, unda qiziqarli maqola va maslahatlar berilgan. Bunda «Darakchi» gazetasi «Bozor, pul, kredit* jumalining muqobil qiymati bo'Iadi. U guruh tanlab olgan jumaldan keyin gazeta-jumallar ichida eng yuqori naf keltiradi deb baholanyapti. U o'zining zarurligi jihatidan «Bozor, pul, kredit» jumalidan so'ng turadi. Aytaylik, hamma gumh uchun «Bozor, pul, kredit» jumali kerak. Lekin jumal bitta. Uni olishni xohlaganlar o'rtasida qanday taqsimlash mumkin? Yana qaytadan turli variantlar va qaror qabul qilish mezonlarini aniqlab chiqamiz. Endi variantlar ham, me­zonlar ham boshqacha bo'Iadi. Yangi setka chizamiz. Har bir ki­chik guruh vakili guruh muqobil variantlaridan nimani tanlagani, uning sababini ko'rsatadi. Muqobil variantlar	Mezonlar
	Hanmiaga teng imkoniyat	Eng yuqori narx	Mukofot	Va hokazo
Musobaqa
Auksion
O'qituvchi

qaroriga muvofiq
Lotereya va boshqalar

0‘qituvchi javoblarni eshitib, o'yinni yakunlar ekan, tala- balaming ishtirokini baholaydi. Agarda talabalarni kichik guruh­larga boiib dars o'tish, bunday taizda modellashtiruvchi o‘yin o'tkazish nisbatan ko‘p vaqt talab etsa, g'ala-g'ovur ko'payib ketsa, o‘yinni boshqacha tarzda o'tkazish mumkin.

Bunda o'qituvchi bir necha kitob, gazeta, jumallami stol ustiga qo'yib, talabalar ichidan ixtiyoriy ravishda o'yinda qatnashishni xohlagan talabani tanlaydi. Unga bor puli miqdorida ular ichidan birini tanlashni taklif qiladi. Aytaylik, Nigora «Saodat* jumalini tanladi. Agarda puli yetganda «Darakchi» gazetasini ham olgan boiardi.

Demak, Nigora uchun «Saodat» jumalining muqobil qiymati «Darakchi» gazetasi. Bunda o'qituvchi auditoriyaga «Saodat» jur- nalining muqobil qiymati nima? Nima sababdan «Darakchi* ga­zetasi jumalning muqobil qiymati bo'Iadi?, degan savol bilan murojaat qilishi mumkin.

Nigora nima sababdan «Darakchi* gazetasini olmay, «Saodat* jurnalini tanlaganining sababini aytib berishi kerak.

Buning uchun auditoriya bilan birgalikda doskaga yoki proek- tor bo'lsa, slaydga qaror qabul qilish setkasi chiziladi.

Setkada muqobil variantlar, ya’ni gazeta, kitob, jumallaming nomlari ko'rsatiladi. Tanlash mezonlariga nima sababdan, qaysi xususiyatiga ko‘ra tanlanishi ko'rsatiladi.

Keyingi raundda esa avvalgi kichik guruhlar bilan o'tkazilgan modellashtiruvchi o‘yinimizdagidek, butun guruh uchun bitta kitob yoki jumal qoldirib, uni talabalar o'rtasida qanday taqsimlash mumkinligini muhokama qilamiz.

Har bir talaba qaror qabul qilish setkasini toidirishi mumkin. O'qituvchi talabalar uni qanday toidirishganini ko'rib chiqib, 3—4 talabadan qanday qarorga kelganini gapirib berishni taklif qiladi.

Agar guruhda hissiyotga beriladigan talabalar ko'p bo'lib, mod­ellashtiruvchi o'yin o'tkazganda auditoriyada g'ala-g'ovur kuchayib ketadigan bo'lsa, quyidagi topshiriqni berish mumkin.

Aytaylik, XP-90, 96 guruhi talabalari yangi yil balini o'tkazishga qaror qildi. Xarajatlar uchun esa o'rtada 120 ming so'm pul yig'ildi. Guruh shu puldan kam xarajat qilishi mumkin, lekin



ortiq emas. Guruh tadbirni ko‘ngil!i o'tkazish uchun:

• 
  biror badiiy guruhni taklif qilishi;
  
• 
  biror xonani ijaraga olishi;
  
• 
  xonani bayram ruhida yasatishi,
  
• 
  alkogolsiz ichimliklar, tamaddi qilish uchun yengil ovqat, shirinliklar olishi mo‘ljalIanmoqda.
  

Talabalar tomonidan saylangan mas’ul ketigash quyidagi ax- borotlami e’lon qildi:

Tadbirni o'tkazish uchun taklif qilish mumkin boigan badiiy guruhlar:

• 
  «Rayhon» guruhi — oddiy, arzon, baland tovushli musiqa, 10000 so'm;
  
• 
  «Hisobchi» guruhi — hozirgi zamon qo'shiqlari va musiqa 15000 so'm;
  
• 
  «Toshkent» guruhi — estradaning pop yo'nalishida 20000 so'm;
  
• 
  «Anor» guruhi — 22000 so'm;
  
• 
  Klassik va estrada qo'shiqlarini ijro etuvchi guruh — 26000 so'm.
  

Tadbirni o'tkazish uchun xona:

1. 
   Fakultetning sport zali — 2000 so'm.
   
2. 
   Iqtisodchilar klubi — 5000 so'm.
   
3. 
   Madaniyat saroyi —5500 so'm.
   
4. 
   «Guliston» xususiy oshxonasi — 5700 so'm.
   
5. 
   «Internet» klubi — 5800 so'm.
   

Yengil tamaddi qilish uchun yaxna ovqat, salat, shirinliklar, mineral suvlar.

• 
  Talabalarning o'zlari buterbrod, pechene, tort tayyorlashlari, zalga bezaklar yasashlari — 20000 so'm.
  
• 
  Tayyor buterbrod, turli suvlar va oddiy bezaklar sotib olib kelish — 25000 so'm.
  
• 
  Tayyor buterbrod, pechene, tort, oddiy bezaklar sotib olib kelish — 30000 so'm.
  
• 
  Tayyor buterbrod, pechene, tort, turli suvlar, chiroyli bezak­lar sotib olib kelish — 60000 so'm.
  

0‘ituvchining vazifasi — talabalarning yuqorida sanab o'tilgan san’atkorlar guruhlaridan qaysi birini chaqirishlarini, zalni qayerdan ijaraga olishlarini, ovqatlar, ichimliklar va bezaklar olishlari uchun qaror qabul q lish setkasini to'ldirishlarini nazorat qilish.





Har bir talaba yoki kichik guaih nima sababdan aynan tanlagan tadbiri uning uchun eng ma’qul ekanligi sababini izohlab berishi kerak. Bu topshiriq bajarilgach, o'qituvchi auditoriyaga quy­idagi savolni tashlaydi: «Sizning oilangiz ham tanlash bilan bog'liq vaziyatga duch keladimi? U nimasi bilan o‘xshash, qaysi tomonlari bilan farq qiladi?»

Yoki muqobil qiymat, tanlashni tushuntirishni eng oddiy, oson yo‘lidan foydalanish mumkin. Buning uchun auditoriyaga 0‘qituvchi muhokama qilinayotgan mavzuga taalluqli savol tash­laydi.

Aytaylik, nima sababdan ehtiyojlar cheksiz? Kim birinchi bo‘lib javob bersa mukofot: qalam, o‘chirg‘ich, ruchka. Javob ber- gan talaba shulardan birini tanlashi kerak.

Talaba albatta, buyumlardan o‘zi uchun kerakli deb hisoblaga- nini oladi. Aytaylik, u ruchkani olsin. O'qituvchi undan nima sabab­dan ruchkani olganini so‘raydi, Talaba ruchkasi yo'qligi uchun olgan bo‘lsin. U holda 0‘qituvchi ruchkasi bo‘lganda nimani olishi mum- kinligini so'raydi. U qalam deb javob bersin. Demak, talaba uchun ruchkaning muqobil qiymati qalam bo‘layapti. Chunki, u ruchkadan keyin qalamni eng ko‘p naf keltiradigan narsa sifatida baholayapti.

Uning uchun tanlash va qaror qabul qilish mezonida asosiy za­rurat turibdi. Boshqa talaba uchun esa tamomila boshqacha bo'lishi mumkin. Buni ikkinchi talabaga savol berib, aniqlash mumkin.

Seminar darsining talabalarda bilim, iqtidor, nutq so‘zlash, boshqalar fikriga tanqidiy qarashni shakllantiradigan uslublaridan munozaradir. Bunday usul bilan dars o'tish o'qituvchidan katta tayyorgarlik va mahoratni talab qiladi. Tanlash va qaror qabul qi­lish muammosi bu borada keng munozara maydoni hosil qilishga imkon beradi. Chunki, har bir talabaning variantlami baholash me- zoni ikkinchisinikidan farq qiladi.

Navbatdagi savol «Iqtisodiyotning bosh muammosi» boiib, bu savol mazkur mavzuning asosini tashkil etadi. Resurslar cheklan­ganligi o'z navbatida imkoniyatlar, tovar va xizmatlar, daromadlar cheklanganligiga olib keladi. Bu esa liar bir faoliyatda tanlash za- ruratini taqozo qiladi.

Biror qarorga kelish uchun, deylik, har kim o‘z imkoniyati, daromadlari va vaqtiga qaraydi. Aslida butun jamiyat oldida ham shu muammo turadi. Har doim imkoniyatdan birini tanlar ekan­miz, ikkinchisi amalga oshishidan mahrum boiamiz. Tanlaganda esa xayolan ularni bir-biriga taqqoslaymiz. Biz uchun nisbatan eng yuqori naflikni tanlaymiz.





Hozirgi paytda juda ko‘p iqtisodchilar: «resurslar cheklan­ganligi», «tanlov», «muqobil (altemativ) qiymat»ni iqtisodiyot nazariyasi tayanadigan uclita katta kit tarzida tasvirlashadi. Bu bejiz emas, chunki iqtisodiyot nazariyasining bosh muammosi shuni ta­lab qiladi.

Savolni muhokama qilish jarayonida nima sababdan resurslar­ning cheklanganligi sharoitida cheksiz ehtiyojlarni qondirish muammosi iqtisodiyotning bosh muammosi ekanligini talabalar tu­shunib yetishi zarur.

U barcha muammolarni qanday qamrab olishini misollar bilan ko'rsatish kerak. So'zga chiqqan talaba bu haqda to'xtamasa, o'qituvchi unga qo‘shimcha savollar bilan murojaat qiladi.

Savolni suhbat yoki savol-javob usuli bilan muhokama qilish mumkin. Bunda talabalar diqqatini avvalgi muhokama qilingan savollarga qaratib, ular asosida xulosa chiqarish zarur.

Savollar:

1. 
   Nima ishlab chiqarish, ya’ni qanday tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlarni yo'lga qo‘yish kerakki, u jamiyat ehtiyojlarini imkoniyatning eng yuqori darajasida qondirsin?
   
2. 
   Qancha ishlab chiqarish, ya’ni tasarrufdagi resurslarni qanchasini ishlab chiqarishga jalb qilish hamda qancha hajmda mahsulot ishlab chiqarish kerak?
   
3. 
   Mahsulotni qanday ishlab chiqarish kerak? Ishlab chiqar­ishni qanday tarzda tashkil etgan, qanday texnologiyadan foydalan- gan ma’qul?
   
4. 
   Ishlab chiqarilgan mahsulotni kim oladi? U iste’molchilar o‘rtasida qanday taqsimlanishi kerak?
   
5. 
   Tizim yuz beradigan o‘zgarishlarga moslanishga layoqatlimi? U iste’molchilar talabi, resurslar taklifi, shuniilgdek, texnologi­yaning o'zgarishiga moslasha oladimi?
   

Bular iqtisodiy faoliyatning besh fundamental masalasi bo‘lib, ular iqtisodiyotning bosh muammosidan kelib chiqadi. Har biri tanlovni va qaror qabul qilishni talab etadi. Mikromiqyosda uning yechimi har bir oila, korxona, firma, tashkilot qaroriga bog'liq bo'lsa, jamiyat miqyosida esa davlat qaroriga bog'liqdir.

Savolni muhokama qilish jarayonida talabalar diqqatini kela- jakdagi taraqqiyot ana shu tanlov va qabul qilingan qarorlarga bog'liq bo'lishiga, u iqtisodiyotning regressiv, doiraviy, progressiv tarzda rivojlanishga olib kelishiga diqqatni tortish zarur.

Darsga yakun yasash. O'qituvchi darsni yakunlar ekan, tala­balarga «Kimda qanday savol bor?» - deya murojaat qiladi. Tala-





balarning savoli bo'lsa, o‘qituvchi javob beradi. So'ngra guruhning seminar darsiga tayyorgarligini baholaydi hamda eng faol qatnash- ganlarni alohida ko'rsatib, ular to‘plagan ballni e’lon qiladi.

Kelgusi seminar darsi «Iqtisodiy faoliyat va ishlab chiqarish» mavzusi bo'yicha bo'lishi, darsga «Seminar mashg‘ulotlarining re­jasi» bo'yicha tayyorlanib kelish topshiriladi.

Bundan tashqari o'tilgan darsni, o'rganilgan kategoriyalarni yanada yaxshiroq eslab qolish uchun tarqatiladigan material orqali quyidagi topshiriq talabalarga uy vazifasi qilib beriladi. Topshiriqni kichik guruhlar birgalikda bajarishi tavsiya qilinadi.

7-tarqatiIadigan material

Respublikamizdagi 12 viloyat va Qoraqalpog'iston Respublikasida ishlab chiqarish imkoniyatlari turlicha. Siz tadbirkor sifatida bo- lalar kiyim-kechagi tikadigan kichik korxona qurmoqchisiz. Uni qaysi viloyatga yoki tumanga qurgan bo'Iar edingiz? Sababini izohlang.

Tanlov mezonlari: ish haqi, yuqori malakali kadrlar bor-yo‘qligi, ishchilar malakasi, transport, aloqa, aholining tarkibidagi bola- larning hissasi, bozor hajmi, bolalar kiyim-kechaklarining narxi va boshqalar.

Respublika bo'yicha real ma’lumotlardan foydalanishga harakat qiling:

1. 
   topshiriqni har bir kichik guruh (4—5talaba) alohida bajaradi;
   
2. 
   har bir kichik o‘z tanlovi va qabul qilgan qarorini asoslab beradi;
   

4. 
   javob yozma bo‘lishi kerak.
   

O'qituvchi kelgusi darsda javoblarni yig'ib oladi va tekshirib chiqib, talabalar ishini baholaydi.

Umuman olganda, seminar darsi turli uslublar asosida olib borilar ekan, u qiziqarli bo'lib, barcha talabalarni faol qatnashishga, demak, darsga qunt bilan tayyorlanib kelishga undaydi.

3-§. Seminar darsini texnologik yondishuv asosida tashkil etish

Seminar darsini turli metodlarni qo'llab tashkil etishni ko'rib chiqdik. Darsni texnologik yondashuv asosida tashkil etish bu ji­hatdan birmuncha farq qiladi. Unda seminar darsi o'tishning tex­nologik xaritasi tayyorlanib, barcha savollar muhokamasi qanday

Fakultet, kafedra, dars o'tiladigan kurs		O'quv predmeti	Mavzuning o'quv dasturidagi tartib raqami va ajratil­gan soat
Boshqaruv fakulte- ti, bakalavrial, 1 kurs		«Iqtisodiyot nazariyasi»	№ 2, 2 soat
Sana: sentabr		O'quv guruhi, tala­balar soni: BK-81, (20-25)	0‘qituvchi
O'tiladigan dars mavzusi:	«Iqtisodiy resurslar va jamiyat ehtiyojlari»
Seminar rejasi:	1. Ehtiyojlarning mazmuni. Ehtiyojlarning tarkibi. Individual, guruhiy va umumjamiyat ehtiyojlari. 2.0'zbekistonda ehtiyojlarning xususiyatlari. Ehtiyojlarning cheksizligi. Ehtiyojlarning yuk- salishi qonuni. Resurslarning cheklanganligi. Ishlab chiqarish imkoniyati. Tanlov va muqobil qiymat. Muqobil tanlov va qaror qabul qilish. Iqtisodiyotning bosh muammosi. Ehtiyojlarni qondirilish darajasi.
Asosiy tushuncha va	Ehtiyoj, ehtiyojlarning yuksalib borishi iqtisodiy qonuni, iqtisodiy resurslar, tanlovning muqobil

terminlar	qiymati, ishlab chiqarish imkoniyati chegarasi, resurslar cheklanganligi, iqtisodiyotning bosh muammosi
Darsning maqsadi:	Ehtiyojlar mazmuni va ularning tarkibiga turli jihatdan yondashish va nima sababdan turli gu­ruhlarga bo'lishni tushunish; Ehtiyojlarning shakllanishida axborotning rolini anglash. Ehtiyojlarning yuksalib borishi, resurslarning esa cheklanganligi mazmunini anglash. Resurslarni cheklanganligi sharoitida cheksiz ehtiyojlarni qondirish muammosi iqtisodiyotning bosh muammosi ekanligini tushunib yetish. Tanlov va qaror qabul qilish muammosi, qaror qabul qilishning muqobil variantlari va me- zonlarini ishlab chiqishni o'rganish. Qaror qabul qilish uchun axborotning ahami- yati naqadar katta ekanligini anglash. Ehtiyojlarni qondirilishini ifodalaydigan iqti­sodiy ko'rsatkichlarni bilish. Mavzu bo'yicha bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish.
O'qituvchi­ ning vazifalari:	Motivatsion vazifasi: mazkur mavzu bo'yicha chuqur ma’noga ega savollarni qo'yib, talabalarni fanning keyingi mavzularini va boshqa iqtisodiy fanlarni ham o'rganishga qiziqtirish. O'rgatuvchilik vazifasi: mavzuning asosiy tushunchalari mazmuni bilan tanishtirish, ularning o'zaro bog'liqligini ochib berish. Rivojlantiruvchi vazifasi: mantiqiy, tahliliy fikrlashni shakllantirish.
O'quv faoliyatining natijasi	Talaba: 1. Sotsial-iqtisodiy ehtiyojlar va uning tarkibiga turli jihatdan yondashib, mazmunini tushuntirib berishi; 2.Ehtiyojlarning cheksizligi sabablarini aniqlab, ehtiyojlar yuksalishi qonuni mazmunini aytib be rishi;3. Ishlab chiqarish imkoniyati transformatsiyasi egri chizig'i, tanlovning muqobil qiymati mazmunini bilishi kerak. 4. Ehtiyojlarning shakllanishi va qaror qabul qilishda axborotning roli naqadar katta

	ekanligini ko'rsata olishi zarur. 5. Iqti­sodiyotning bosh muammosi va nima sababdan uni bosh muammo deb atalishini bilishi zarur. 6. Ehtiyojlarning qondirilishi qanday ko'rsatkichlar orqali aniqlanishini tushuntirib bera olishi kerak.
O'qitishning metodi va o'rganish texnikasi	Ko'rgazmali qurollardan, tarqatma materiallar- dan foydalanish, modellashtiruvchi o'yin, kichik guruhlarga bo'linib, hamkorlikda ishlash, savol- javob, testlar, masala-mashqlar yechish.
0‘qitish vositalari	Doska, kodoskop, slaydlar, daftar, kitob, gazeta, jurnallar, yozuv qog'ozlari, ruchka, qalam.
O'qitish sharoiti	Tipik auditoriya
Mazkur darsni o'tgungacha ta­labalar bilishi lozim bo'lgan bilim va malakalar	Iqtisodiy qarashlarning vujudga kelishi tushun- chasi, «Iqtisodiyot nazariyasi» fani nimani, qan­day metodlar yordamida o'rganishi, iqtisodiy qonunlar, kategoriyalar, ehtiyojlar mazmuni.