D. Y. Yormatova
Download 1.24 Mb. Pdf ko'rish
|
ekologiya tadqiqot usullari va jihozlari (1)
m
m S Pq SqS P S ⋅ Formuladagi S 0 atmosferaning yuqori chegarasiga tusha- yotgan radiatsiya intensivligi va quyosh doimiysi deyiladi, S 0 +1,94 kal/sm 2 · min; S yer yuzasiga tushayotgan radiatsiya intensiv- ligi; P tozalik koeffitsiyenti. P+0,600,85 agar mq1 bolsa, P ning manosi yer yuzasiga tushayotgan quyosh radiatsiyasi intensivligi atmosferaning yuqori chegarasiga tushayotgan intensivlikning qancha qismini tashkil etishini korsatadi. P ning kattaligi tolqin uzunligiga bogliq. Masalan, λ +0,3 mkm bolsa, P+0,36 va λ+0,7 mkm bolganda P+0,97 ga teng boladi. Quyosh yoritilganlik davomi togri quyosh radiatsiyasi bolish vaqtiga teng. U sutka davomida togri radiatsiya necha soat bolganligiga bogliq. Ham soat/sutka, ham % larda olchanadi, yani sutkaning yorug vaqtiga nisbatan togri radiatsiya bolish vaqti necha foizni tashkil etadi. Quyosh yoritilganligining eng kop vaqti Orta Osiyoga togri keladi, uning maksimal qiymati Òoshkent va Ashxobodda iyunavgust oylarida bolib, 400420 soatni tashkil etadi. Yil davomida eng kop miqdori tropik chollarda bolib, eng kam miqdori Irlandiyadadir. 5.3. Quyosh radiatsiyasi, togri (bevosita) va sochilgan radiatsiya Quyosh radiatsiyasining atmosferada havo molekulalari, bulut hamda chang zarralarida sochilib yerga tushadigan qismi sochilgan (sochilma) radiatsiya deyiladi. Gorizontal tekislikka ayni bir vaqtda 66 tushuvchi togri va sochilgan radiatsiya birgalikda quyoshning yigindi (yalpi) radiatsiyasi deb yuritiladi. Quyoshning togri radiatsiyasi va uni olchash usuli quyida- gicha boladi. Biror tekislikka togri keladigan quyosh nuriy energiyasining oz yoki kopligini aniqlashda quyosh radiatsiyasi intensivligi tushunchasidan foydalaniladi. Quyosh nurlariga tik joylashgan birlik yuzaga vaqt birligida tushuvchi quyoshning nuriy energiyasi kolamiga radiatsiya intensivligi (yoki togri radiatsiya oqimining sirtiy zichligi) deyiladi. Quyosh nurlari tik sirtga tushayotgandagi togri radiatsiya intensivligini S, gorizontal sirtga tushayotganini esa S ′ bilan belgilasak, ular orasida quyidagi boglanishni yoza olamiz: . sin ′ = ⋅ S S h Bunda, quyoshning gorizontdan balandligi (kuzatuvchi kozi bilan quyoshni tutashtiruvchi togri chiziq va gorizont tekisligi orasidagi burchak). Formuladan korinadiki, gorizontal sirtga tushayotgan togri radiatsiya qiymati S ′ ni, olchash otkazmasdan togridan togri S ning qiymatini quyoshning gorizontdan balandligining sinusiga kopaytirish bilan ham topish mumkin: 2 B kal 1 697,8 . sm min m 2 = ⋅ r Quyosh nurlariga tik joylashgan sirtda togri quyosh radia- tsiyasining intensivligi quyoshning gorizontdan balandligi oshgan sari orta boradi, kunning ikkinchi yarmida esa kamayadi. Òek- shirishlarning korsatishicha, Òoshkent shahrida quyoshning tik sirtga tushadigan togri radiatsiyasi maksimal qiymati: r 2 2 B kal 1,5 1046, 7 gacha yetadi. sm min m = ⋅ 67 5.4. Quyoshning yigindi radiatsiyasi Malumki, ekinning osishi va rivojlanishida quyosh yorugligi hamda issiqligining tasiri katta. Dala sharoitida quyosh radia- tsiyasining issiqligi ekinlarning osishi va rivojlanishi uchun zarur haroratni vujudga keltiradi. Ekinlarning har qaysi turi uchun havo haroratining mu- ayyan maqbul oraligi borki, unda ekinlar intensiv osadi va rivojlanadi. Muhit haroratining mutlaq haroratdan oshishi yoki kamayishi ham osimliklar uchun xavflidir. Masalan, pomidorning normal osib rivojlanishi uchun havo harorati 25°C atrofida bolishi kerak. Harorat 15°C dan past bolganda, pomidor navlarining kopchiligi gullashdan toxtaydi, 10°C dan pasayib ketganda esa vegetativ organlari ham osishdan toxtaydi. Quyoshning togri va sochilgan radiatsiyasi osimlik bargiga bir vaqtda tushadi. Odatda, gorizontal sirtga ayni bir vaqtda tushuvchi togri va sochilgan quyosh radiatsiyasi yigindi radiatsiya deb ataladi. Agar gorizontal sirtga tushadigan radiatsiyani S 1 , sochilgan radiatsiyani D bilan belgilasak, yigindi tarkibi quyoshning gorizontal balandligiga, atmosferaning tiniqligiga, joyning geografik kengligiga qarab ozgaradi. Bulutsiz kunlarda yigindi radiatsiyaning asosiy qismini togri radiatsiya tashkil qiladi. Yigindi radiatsiyaning sutkalik ozgarishida maksimal qiymati bulutsiz kunlarning tush vaqtiga togri keladi. Havo bulut bolganda yigindi radiatsiya kopayishi yoki kama- yishi mumkin. Masalan, bulut quyosh gardishini toliq qoplama- gan yerga tushadigan yigindi radiatsiyaning qiymati havo ochiq bolgandagiga qaraganda katta boladi, toliq qoplanganda esa yigindi radiatsiya faqat sochilgan radiatsiyadan iborat bolib qoladi. Shuning uchun yigindi radiatsiyaning qiymati havo ochiq holdagidan koproq boladi. Yerdagi qor qoplami yigindi radia- tsiya tarkibidagi sochilgan radiatsiya ulushini oshiradi. 68 1. Quyosh nima? Quyosh metagalaktikadagi qanday yulduzlardan biri bolib hisoblanadi? 2. Quyosh spektri tabiatda necha qismga bolinadi? 3. Osimliklarda boradigan fotosintez jarayoni uchun quyosh nurining nima ahamiyati bor? 4. Quyosh radiatsiyasining atmosferada havo molekulalari, bulut hamda chang zarralarida sochilib yerga tushishi natijasida yerda qanday ozgarishlar hosil boladi? 5. Quyosh radiatsiyasining issiqligi ekinlarning osishi va rivojlanishi uchun qanday xizmat qiladi? 6. Quyosh nurining insonlar hayotida qanday ahamiyati bor? NAZORAT SAVOLLARI 69 6.1. Atrof-muhitni himoya qilishda sifat tahlillari olib borish tartibi va texnika xavfsizligi Atrof-muhitni himoya qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, atrof-muhitni soglomlashtirish va atrof-muhitni muhofaza meyorlariga rioya etish borasidagi dasturlar hamda ayrim tadbirlarning bajarilishini tekshirish uchun respublika hududida bir qator tahliliy laboratoriyalar tashkil qilingan. Birgina Qashqadaryo viloyatida atrofni ifloslaydigan 77 korxo- nadan 44 tasi qoshida tahliliy laboratoriyalar tashkil qilindi. Shulardan 19 tasi atmosfera havosiga chiqarilayotgan zararli moddalar, 32 tasida oqova suvlar, daryo, zovur suvlari va yerosti suvlari kimyoviy tahlil qilinadi, qolgan 6 tasida tuproq tarkibi organiladi. Xuddi shunday turdagi laboratoriyalar barcha viloyat- larda tashkil qilingan va ularda tajribali mutaxassislar ish olib bormoqdalar. Atrof-muhitni himoya qilishda turli xil usullardan foyda- laniladi. Koz bilan korib, mexanik tasirlar, agrotexnik tadbirlar, kimyoviy tahlillar, texnik tasirlar va boshqalar yordamida himoya yollari mavjuddir. Ushbu usullar ichida kimyoviy usul bilan himoya qilish eng xavfli va birdaniga inson hayotiga xavf solishi mumkin bolgan tasirlardan hisoblanadi. Shuning uchun bu usulni bajarayotganda laboratoriya sharoitlari, kimyoviy modda- lardan foydalanish qoidalarini talabalar, oqituvchilar yoki boshqa masul shaxslar bilishlari lozim, aks holda, ular notogri foydalanishlari oqibatida tan jarohatlari, kuyish va boshqa shikastlar olishlari mumkin. Kimyoviy kislotalarni ehtiyotlik bilan ishlatish insonlar sogligi va atrof-muhit ifloslanmasligi uchun katta ahamiyatga egadir. VI BOB ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISHDA SIFAT TAHLILLARI OTKAZILADIGAN ISH JOYLARI TARTIBI 70 Quyida kollej laboratoriyalarida ekologik kuzatishlar, tajribalar olib borilayotganda bajarilishi lozim bolgan xavfsizlik texnikasi bilan tanishtiriladi. Kimyo laboratoriyalarida eng kop ishlatiladigan narsa bu shtativdir, u laboratoriyada tajriba otkazishda asboblarni mustah- kamlash uchun ishlatiladi. Shtativ metall uzun ozak va ogir choyan taglikdan iborat bolib, uzunligi har xil bolishi mumkin. Ozakka halqa va qisqichlar ornatiladi, ularni ushlab turish uchun maxsus muftalardan foydalaniladi. Muftada ikkita vint bolib, biri muftaga halqa yoki qisqichni mustahkamlash uchun, ikkinchisi muftani ozakka mahkamlash uchun xizmat qiladi. Qisqichda kolba yoki probirkani mustahkamlash uchun vint bor. Masalan, kolbani mahkamlash uchun avval vintni biroz boshatib, qisqich ochiladi, ana shunda kolbani qisqichga qattiq qilib mahkamlab qoyiladi. Ammo juda qattiq mahkamlansa, kolba yoki probirka sinib ketishi mumkin. Shuning uchun mahkamlayotganda meyorni bilish foydalidir (13-rasmlar). Laboratoriyada tajribalar otkazish davomida qizdirish ishlari kop marta olib boriladi. Shuning uchun bu ish bilan oquvchi 1-rasm. Laboratoriya shtativi: 1taglik; 2oqi; 3qotirgichlar; 4panjasi; 5halqa. 3 4 5 3 2 1 2-rasm. Probirkani shtativga mahkamlash. 3-rasm. Spirtli lampa: 1qalpoqchasi; 2pilik ushlagich; 3pilik; 4idish. 2 4 3 1 71 yaxshi tanishib olishi kerak, ana shundagina uning olib borayotgan ishini xavfsiz deb bilish mumkin. Kimyoviy moddalarni qizdirish uchun spirtli lampa, gaz gorelkalari, suv hammomi, bug hammomi, elektr isitgich va boshqalardan foydalanish mumkin. Spirtli lampaning korinishi shisha idish, diskli metall nayga mahkamlangan pilik va yopib qoyiladigan qalpoqchadan iborat. Shisha idishli spirtli lampaning 2/3 qismiga spirt quyiladi, pilikka spirt shimilganiga amin bolgandan songgina gugurt yoki boshqa yoqadigan vositani pilikka yaqinlashtirilib yoqiladi. Spirtli lampani puflab ochirish yaramaydi, bunda olov ochmasligi mumkin, faqat uning oz qalpoqchasi bilan ochirish eng togri yol hisoblanadi. Buning uchun oddiy yol qalpoqchani spirtli lampaga kiydirish lozim. Mabodo, biron ehtiyotsizlik bilan olov chiqsa, ustini darhol biron nima bilan bostirish kerak, kislorod bolmasa, olov ochadi. Bundan tashqari, qum, suv sepish yoki kopik purkash natijasida ham olovni ochirish mumkin. Darhol harakat qilish kerak, aks holda, kongilsiz voqea yuz berishi mumkin. Gaz gorelkalari bilan ham olov yoqiladi, laboratoriyada gaz gorelkalarining bir necha turidan foydalaniladi. Ularning kori- nishi har xil bolsa ham, ishlash usuli bir xildir. Ishni boshlashdan oldin gazning jomragi qaysi tomonga ochilishini bilib olish zarur, bazan ong yoki chapga buralish hollari uchraydi. Yoqish uchun gugurt yoki maxsus yoqqichlardan foydalaniladi, ularni yoqib, songra gaz jomragi buraladi va yon tomondan olov tutiladi. Jomrak gazning qancha miqdorda zarurligiga qarab ochiladi, gazni ochirish uchun jomrak chap tomonga teskari qilib oxiriga qadar buraladi. Ushbu olov hosil qiluvchi vositalarda olovning issiqligi hamma joyda ham bir xil bolavermaydi. Uning ortasida issiqlik kam, chetlarida esa issiqlik darajasi baland boladi. Orta qismida alanga past yonadi, yuqori va chetlarida alanga baland yonadi, shuning uchun biron narsani qizdirishda olovning yuqori qismida tutib turish kerak. Ochiq alangada yupqa bolgan shishali kimyoviy idishlardan va probirkalardan foydalanish mumkin. Bu ishni bajarishda shunga 72 etibor berish lozimki, olovga tutmasdan oldin idishning hamma qismi qizdirib olinib, keyin modda solingan qismi qizdirishga tutiladi. Bunda idishlarni qol bilan tutib turish yaramaydi, ularni maxsus bir narsaning ustiga qoyish mumkin yoki biron tutqich bilan ushlab olovga tutiladi. Masalan, stakan va kolbalar tor sim ustiga qoyib qizdirilishi mumkin, shunda qizdirish ishlari xavfsiz bajariladi. Reaktivlar bilan ishlash. Kimyo laboratoriyasida tajribalar jarayonida bir necha xil reaktivlar bilan ish olib borishga togri keladi. Kimyoviy reaktivlarni saqlashga qatiyan amal qilish kerak, reaktivlar suyuq yoki quruq holda bolishi mumkin, ammo xavfsizlikni saqlash uchun doimo idishlarning ogzi mahkam berkitilgan bolishi talab qilinadi. Chunki ularning ayrimlari buglanish xususiyatiga ega bolishi mumkin, shuning uchun kishilar kiradigan xonaga kimyoviy moddalar uchib chiqmasligi va atrof-muhitni ifloslantirmasligi uchun idishning ogzi doimo yopiq holda bolishiga amal qilinadi. Chunki ayrim moddalarning hidi bolmaydi, ammo xonada zaharli gazlar kopayib ketgan boladi. Har bir reaktiv solingan idishga uning nomi, sifati, texnik tozaligi, kimyoviy tozaligi va konsentratsiyasi yozilgan qogoz yopishtirib qoyiladi. Yorligi bolmagan reaktivdan foydalanish mutlaqo man qilinadi. Quyidagilarga amal qiling: ♦ reaktivdan lozim bolganini olib, keyin qolganini darhol joyiga solib, ogzi germetik mahkamlanadi; ♦ quruq reaktivlar maxsus uzun dastali qoshiqcha yoki shpatellarda olinadi, ular doimo toza holda bolishi lozim, ishla- tilgandan song, ularni artib tozalab, joyiga qoyiladi; ♦ reaktiv suyuq bolsa, piðetkada olinib, uni yana qayta yuvib joyiga qoyish lozim, yuvmasdan qoyish yaramaydi; ♦ biron reaktivning tamini bilish uchun uni tatib korish mutlaqo man qilinadi, buning uchun moddani qizdirishga qo- yib, uning bugini qolingiz bilan ozingizga tomon haydang; ♦ qolingizdagi kolbada ortib qolgan kimyoviy modda bolsa, uni aslo kolbaga solib yubormang, bu holda misli korilmagan hodisa yuz berishi mumkin. Ularning miqdori yoki meyori oshib 73 ketsa, portlab ketishi yoki olib borilayotgan reaksiya natijasi buzilishi mumkin. Kimyoviy kislota va ishqorlar bilan ishlaganda juda ehtiyot bolish lozim, shunda ularning tana azolari yoki teriga tokilishiga yol qoyilmaydi. Mabodo, shunday holat yuz bersa, darhol katta suv oqimida kislota, ishqor tokilgan joyni tezlik bilan yuvish lozim. Kislota polga tokilib ketsa, darhol shu joyga osh sodasining qurugini yoki eritmasini sepib, ehtiyotlik bilan artib olinadi. Ayrim reaktivlarning yonib ketish va portlash xavfi bolib, bu holda qol va yuz qismi doimo muhofaza qilingan boladi. 1. Ekoanalitik laboratoriyalar deganda qanday laboratoriyalar tushuniladi? 2. Laboratoriya sharoitida kimyoviy moddalardan foydalanish qoidalariga amal qilishni bilasizmi? 3. Kimyo laboratoriyalarida eng kop ishlatiladigan asboblardan qaysilarni bilasiz? 4. Kimyoviy moddalarni qizdirish uchun spirt lampasi, gaz gorelkalari, suv hammomi, bug hammomi, elektr isitgichdan foydalanganda nimalarga rioya qilish kerak? 5. Reaktivlar bilan bilmasdan ishlash kimyo laboratoriyasida nimalarga olib keladi? NAZORAT SAVOLLARI 74 7.1. Ichimlik suvining sifati va inson sogligiga tasiri Ozbekistonda ichimlik suvlarining taqsimlanishi quyidagicha tartibda boladi. Suvdan, asosan, uch tarmoq foydalanadi: birinchi va eng kop miqdorda suvni istemol qiladigan tarmoq, bu sugoriladigan dehqonchilik hisoblanadi. Asosiy chuchuk suv dala ekinlarini sugorishga ishlatiladi, lekin bu suvning kopchiligidan tartibsiz ravishda foydalaniladi va bu tarmoq jami suvning 91 % ini sarflaydi. Ikkinchi suvni kop ishlatadigan tarmoq sanoat korxonalaridir. Bu joylarda ham suvsiz mutlaqo ish bormaydi va ularning ishlashi uchun 8 % suv sarflanadi. Kommunal xojalik tashkilotlari yoki togridan togri inson- larning ehtiyojlari uchun sarflanadigan suv miqdori umumiy suv nisbatiga qaraganda juda kam yoki bor-yogi 1 % hisob- lanadi, aslida bu miqdorni yanada kamaytirish imkoniyatlari mavjud. Ozbekistonda suv resurslaridan foydalanishda olib borilishi zarur bolgan ishlar juda kop. Biz toza va ichish mumkin deb bilgan kopgina chuchuk suvlarning kimyoviy tarkibini yaxshi bilmaymiz va natijada turli kasalliklarni shu tariqa orttirib olamiz. Vodoprovod suvini ichish unchalik maqsadga muvofiq emas. Oddiy vodoprovod suvida xlor va boshqa mineral moddalar mavjud bolib, uzoq vaqt foydalanilsa, buyrak kasalliklari kelib chiqadi. Suvni qaynatish bakteriyalarning nobud bolishiga olib keladi, lekin bazi bakteriyalar 30 minut qaynatilgandan keyin nobud boladi. Qator bakteriyalar qaynatilgandan keyin ham nobud bol- maydi. Suv qaynatilgandan keyin ham uning tarkibidagi tuzlar, ogir metallar miqdori kamaymaydi. Eng xavflisi, qaynatilganda VII BOB SUVNING SIFATI VA BIOINDIKATOR SUV OTLARINI ANIQLASH 75 xlorli suvdagi xlor organik moddalar bilan reaksiyaga kirishib, kanseratsiya, yani zaharli moddalar hosil qiladi, bu esa saraton xastaligini keltirib chiqaradi. Ariq suvini ichish mumkin emas, chunki uning tarkibida inson organizmi uchun xavfli bolgan bakteriyalar bolib, ular yuqumli kasalliklarga duchor qiladi. Masalan, ichburug, sariq va boshqalar. Davlat standartiga kiritilgan mineral suv grunt suvi bilan bogliq bolmagan joydan olinadi. Doimiy laboratoriya izlanishlari suvning sifati bilan tarkibining ozgarish va ozgarmasligini ham tekshiradi. Mineral tarkibi mikroflorasi shifobaxsh va profilaktik tasiri inson organizmiga foydaliligidir. Shuni yodda tutish kerakki, suvning mineralligi 1 g/litr bolsa, uni kop istemol qilish tavsiya etilmaydi. Bu suvni bir kunda 0,5 litrgacha istemol qilish mumkin. Oshxona artezian suvini ichish ayni muddao! Bu suv mineralligi 1 g/litrdan oshmaydi. Shuning uchun bu suvdan ichish va ovqat tayyorlashda foydalansa boladi. Agar doim oshxona artezian suvidan foydalansangiz, sogliqni saqlab, ekologik xavf-xatardan xoli bolasiz. Respublikaning asosiy suv manbalari Amudaryo Sirdaryo Sheroboddaryo Chirchiq Ozbekiston daryolari Qoradaryo Surxondaryo Zarafshon Qashqadaryo 76 5-jadval Ozbekistonda ichimlik suvining kishi boshiga taqsimlanishi 6-jadval Ozbekistondagi suv omborlari Ozbekistonda kanallardan sugorish maqsadlarida foydala- niladi. Mavjud kanallarning umumiy uzunligi qariyb 160 ming kilometr, shundan 22 ming kilometri xojaliklararo kanallar, qolgan qismi xojalik ichki tarmoqlaridir. Bugungi kunda eng tanqis nematlardan biri suv tanqisligi bolishi kutilmoqda. Olimlarning fikriga kora, 2015-yilga borib, dunyo aholisining 40 % i ichimlik suvi yetishmasligidan aziyat chekishi mumkin. Suv zaxirasi yil davomida bir kishiga 1000 kub metrdan ortiq 1700 kub metrdan kam bolsa, suv tanqisligi orta darajada deb hisoblanadi. Agarda 1000 kub metrdan kam bolsa, suv tanqisligi yuqori darajaga yetgan deb hisoblanadi. 0 7 9 1 0 9 9 1 7 9 9 1 0 0 0 2 0 1 0 2 n l m ,i l o h A , a g i h s o b i h s i k i v u s k il m i h c I a k t u s / r ti l 9 7 , 1 1 5 0 5 8 7 , 0 2 0 5 4 5 , 2 2 0 2 3 7 2 4 2 0 6 2 8 3 5 3 0 5 1 0 0 2 i r a l r o b m o v u S r a l o y r a D m k ,i n o d y a M 2 a r a d r o h C m u q q o r y a Q q o v r o h C n o g r o q a tt a K n o x r u S y i b u n a J n o g r o q m i h C r o z o m i y u Q r a m a k h c a P n o d i k r a K li z i q h c U y o s n o s o K x a z z i J n i y o m a y u T z i g o b a y u T k a r o s i H o y r a d r i S o y r a d r i S q i h c r i h C n o h s f a r a Z o y r a d n o x r u S o y r a d a q h s a Q n o h s f a r a Z o y r a d r o z u G y o s m a r y a f s I o y r a d n o x r u S y o s n o s o K r o z g n a S o y r a d u m A n o r a g n a h O v u s q O 0 0 9 3 1 5 0 4 5 3 8 5 6 2 , 9 4 2 , 6 1 8 Download 1.24 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling