Dak ga tavsiya etaman” Magistratura bo‘limi boshlig‘i R. Jalalov

Bobgaoidxulosa.
Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi tarixi va madaniyatining shakllanishida zardushtiylik dini bilan bir qatorda, buddizm, xristianlik va islom dinlari muayyan, o`ziga xos o’rin egallaydi. Ular Zardushtiylik dini ta’sirida va u bilan yonma – yon shakllangan. Miloddan avvalgi VI –V asrlarda Hindistonning shimolidan, Janubi – Sharqiy va Markaziy Osiyo hamda Uzoq Sharq mamlakatlarida keng tarqalgan ushbu dinlar insonlarning o`zaro madaniyat almashinuviga hizmat qilgan. Jahon dinlarining vujudga kelishi jamiyatda ro`y bergan muhim o’zgarishlar – urug’-qabilachilik aloqalari va tartiblarining yemirilishi, sinfiy jamiyatlarning vujudga kelishi va yirik quldorlik davlatlarining paydo bo’lishi bilan bog’liq edi.
Bugungikundagloballashuvjarayoniningijobiyxususiyatlaribilanbirgasalbiyxususiyatlarinihamnamoyonbo’lmoqdaki,milliylikkundankungashaffolashib,milliytarbiyaasoslarigaputuryetmoqda.Buo’znavbatidainsoniyatoldigatarbiyamasalasidakechiktiribbo’lmasvazifalarniqo’ymoqda.O’sibkelayotganyoshavlodnijamiyatningasosiybo’g’ini,tayanchihisoblanganoilavanikohmasalasigama’suliyatlibo’lishinita’minlash,milliytarbiyaasoslaridatarbiyalashmuhimvadolzarbvazifahisoblanadi.Qadimdaota-bobolarimizningoilavanikohgabo’lganmunosabatlnio’rganishdaxalqimizningasosiye’tiqodshaklibo’libkelganzardushtiylikdininingmuqaddaskitobiAvestogamurojatqilamiz.SababiMarkaziyOsiyotarixi,o’tmishi,madaniyati,pedagogikasinio’rganishdaengqadimiymanbaAvestohisoblanadi. Buyukmutafakkirlartarixnio’tmishvakelajako’rtasidagiko’priksifatidata’riflashganibejizemas.Sababiinsoniyattarixinio’rganarekanmizbugungikunimizgashukronalik,ertangikunimizgaesaishonchtuyg’ularipaydobo’ladi.Zeroota-bobolarimizbosibbosibo’tganmashaqqatlihayottarzi,shonlitariximizbizgaulkanibratmaktabivazifasinio’taydi.MarkaziyOsiyodunyotamaddunigakattahissaqo’shganolimufozillar,qomusiyolimlar,buyuksarkardalarmaskanidir.Ajdodlarimizningilm-fanga,insoniyattamaddunigaqo’shganhissasiharbirimizniulargamunosibavlodbo’lishgaundashishubhasiz.Shuo’rindamingyillardavomidaxalqimizningasosiye’tiqodshaklihisoblanganzardushtiylikdinimuqaddasmanbasi“Avesto”bizgako’hnatariximiningsir-sinoatiniochibberuvchiqimmatlimanbadir.Ushbumavzunitadqiqqilishdanmaqsadmingyillardavomidao’zahamiyatiniyo’qotmaganxalqpedagogikasi,oilavanikohmunosabatlarinio’rganishvabugungikundauningahamiyatinitahlilqilishdaniborat.ZardushtiylikdinimuqaddasmanbasiAvestotarixiy,diniy,falsafiyjixatdanko’plabmahalliyvaxorijiytadqiqotchilartomonidanchuquro’rganilgan.Bizgama’lumkizardushtiylikningkelibchiqishiborasidaayrimtarixchilarEron,Ozarbayjonhududlarini,ayrimtadqiqotchilaresaMarkaziyOsiyohududlarinie’tirofqilishadi.
AbuRayhonBeruniyo’zasaridaZardushningvatanihaqidahaqidabildirilganfikrlarnitahlilqiladiva“Rumliklarda’vosichaZardushtMuvsuldanbo’lgan.EhtimolularOzarbayjonchegaralariniMuvsulgaqo’shibshundaydeganbo’lsalarkerak”<sup>20</sup>-deydi.MutafakkirbufikrlariorqaliZardushtningvataniOzarbayjonbo’lishimumkunligigashamaqilibfikriniuningilmolishmaqsadidaotasibilanHarrongaborganligivahikmatshunosIlyusgauchraganligibilanizohlaydi.BeruniyZardushtAvestonidastlabpodshoVishtospgaberganliginiaytadivaAvestoqismlariningyo’qqilinishihaqida“PodshohibnDorohazinasida[Abesto]12mingqoramolterisigatillobilanbitilgannusxasiboredi.Iskandarotashxonalarnikuydiribungaxizmatqiluvchilarnio’ldirganpaytdaunikuydiribyubordi.Shuninguchuno’shavaqtlardanberiAbestoninguchdanbirqismiyo’qolibketdi”-deydi.ShubilanbirgaZardushtyashagan(dintarqalayotgan)davrdagiintsest(to’g’ritutashganqarindoshlarnikohi)niaxloqsizliksifatidabaholaydi.
Olimningo’ziyashagandavrdandeyarli1,5mingyillaroldingidavrborasidaberganma’lumotlaritaxminiyasoslargatayanishitabiiyholat.Tabiiyki,dinasoslariqayerdapaydobo’lganbo’lsao’shayerdakuchlisaqlanibqoladi.AvestokitobidailkmuqaddasolovyoqilganjoyaynanqadimgiXorazmhudidigato’grikelishivaushbuhududlardaZardushtiylikbilanbog’liqmarosimvaodatlarningkuchlisaqlanibqolganligiushbudinningMarkaziyOsiyodapaydobo’lganliginiasoslaydi.BuboradarussharqshunosolimDyakanovo`zasarlaridaZardushtiylikningvatanisifatidaMarkaziyOsiyoniko’rsatadi:“Avestokitobidagigeografik-tarixiyma`lumotlarshundandalolatberadi-ki,QadimgiBaqtriyavaErongaoidba`zigeografiknomlar―AvestogaZardushtiylikdiniO`rtaOsiyodanchiqibshuo`lkalargayoyilganpaytlardakirganligishubhasizdir.²¹
MahalliytadqiqotchilardanN.M.Koshanovao’zining“Xalqimizhayotidagizardushtiylikta’limotibilanbog’liqan’analarvamarosimlar”mavzusidagimaqolasidahozirgiQoraqalpog’istonrespublikasi,Xorazmvohasidaislombilansinkretiktarzdayashayotganolovvaboshqaunsurlarbilanbog’liqzardushtiylikningan’anavamarosimlarigato’xtalibnikohmarosimidagiirimsirimlar,an’anavaodatlarningmazmun-mohiyatiniizohlashgaharakatqiladi.Oilaqurishyokiyolg’izyashashtanloviixtiyoriybo’maganligini,oilaningmuqaddasligivaavlodlardavomiyliginita’minlovchikichikjamiyatsifatidaqadrlanganliginita’kidlaydi.²²
Zardushtiylikfalsafasigako’ra,yaxshilikvayomonlikinsonlarningbotiniy–ichkidunyosidayashaydi.DindainsonesaAxuraMazdaruhidanyaratilganligitufayliyaxshilikuchunkurashmog’izarurdeyiladi.LekinbudunyoningasoslariniyaratilishigaAxrimanaralashganliginisababliinsonqalbihambutundunyokabiyaxshilikvayomonlik,nafsbilansabr,hasadbilansahovatkabiezgufazilatlarvaqabihxususiyatlarkurashimaydoniekanligi,shusabablihamzardushtiylikniqabulqilganharbirshaxso’zinibehdinon,ya’niezgudindagiinsondebatagan.Zardushtiylikdaaxloqfalsafasi3taso’z:“Gumantu”-ezgufikr,“gutka”-ezguso’z,“Gvarshita”–ezguamaldamujassamlashgan.Avestonafaqattarixiy,diniymanbabalkiundayanabugungikundao`lmasbo`libkelayotganinsonlarongidagidualistikqarashlartadqiqihamyuksako`rinegallagan.Qadimgiajdodlarimizyaxshilikvayomonlik,ilmvajaholat,saxiylikvabaxillik,adolatvahaqsizlik,go`zallikvaxunuklik,savobvagunohkabilarningo`zarotafovutlarinianglash,ijobiytushunchalarninginsonhayotidagio`rni,salbiytushunchalarningzararihaqidato`xtalibo`tiladi.Buesaxalqimizuzoqo`tmishdayoqma`naviyjihatdanqaydarajadayuksaksalohiyatgaegabo`lganliginianglatadi.
AvestoshunosolimM.Is`hoqovzardushtiylikatamasidinganisbatanshartliravishdaqo’llanganligibuholdinniuningpayg’ambarinomibilanbog’lashnatijasidayuzagakelganliginiaytadi.AslidaZardushtdiniMazdaYasnadebatalgan,Mazdaga“Mutlaqoqil”zotgasig’inishdemakdir.MiloddanavvalgiV-IVasrlardagiqadimyunonolimlariasarlaridailkborZardushtnomitilgaolinadi.Dinningmuqaddasmanbasiborasidabirinchiprezidentimiz“Avestoaynipaytdabuqadimo’lkadabuyukdavlat,buyukma’naviyat,buyukmadaniyatbo’lganidandalolatberuvchibuyukhujjatdirki,unihechkiminlkoretolmaydi”,-deganedilar.
BirginaAvestoningVidevdatqismizardushtiylikdinidaaxloqningnaqadarqadrlaganliginingisbotisifatidakeltirishimizmumkin.Mazkurqismdevlargaqarshiduolardantarkibtopganbo`lib,oddiyginaqilibaytadiganbo`lsak,insonlarorasidanopoklik,yomonlik,adolatsizlik,dangasalikurug`iniyo`qotishgaqaratilganliginiko`rishimizmumkin.“Avesto”gotlarida“Bittadonniundursangmingtadevnio’ldirasan”deyilishisababibirinchidaninsonnimehnatsevarlikgachorlasa,ikkinchidanchorvadorxalqorasidadehqonchilikningtarqalishinirag’batlantirishmaqsadimavjudbo’lgandeyaolamiz.HozirgikundaNavro’zbayramlaridatayyorlanadigansumalaktaominitayyorlashuchunbug’doydoniniundiradiganayollarushbujarayonnikattasavobliishsifatidaqarashiaynanzardushtiylikdagiushbue’tiqodshaklibilanbevositabog’liq.“Avesto”daoilamustahkamliginisaqlash,nikohtartiblari,er-xotinmajburiyati,nikohtuzishvabekorqilishningqonun-qoidalariko’rsatibo’tilgan.
AvestoningmaxsusboblaridaAxuraMazdavaZardushtningyigitqizlarganikohmasalasidagimurojatlarikeltirilgan.Undaoilaqurish,juftihaloltanlashdashoshma-shosharlikgayo’lqo’ymaslik,ota-ona,keksalarmaslahatigaquloqtutishkabimaslahatlarhaqidaqimmatlimulohazalarmavjud.Qadimgiturkiyxalqlardanikohqat'iyqonun-qoidalarasosidatashkiletilgan.Oilaviymasalalardayoshlarkeksaavlodo’gitlarigaquloqsolganlar.Zardushtiyliktartib-qoidalarigako‘ra,o‘zhayotinioilaqurmasdano‘tkazishqattiqqoralangan.Qizbolalaruchunbalog’atyoshi15yoshhisoblangan.Balog‘atyoshidagiqizota-onayokijamoara'yidanyurmayturmushgachiqishni,zurriyotqoldirishniistamasdanumrguzaronlikqilibyursaqopgasolinib25darrakaltaklangan.Erkaklaresa,o‘nyettiyoshdauylanishhuquqigaegabo‘lgan.Agarerkakkishizurriyodqoldirishqobiliyatigaegabo‘lsa-yu,ammouylanmasa,ungatamg‘abosilib,badnomqilishmaqsadidabeligazanjirbog‘labyurishgamajburetilganvauyaltirilagan.
IslomdaoilaqurishsunnathisoblanganikabiZardushtiylikdahamnaslqoldirish,o’zurug’inivaqavminiko’paytirishrag’batlantirilagan.“Aveto”daqaydetilishicha,erkakkishi,engavvalo,uylanishuchunmoddiyvama'naviytomondanto‘qvabaquvvatbo‘lmog‘ilozim,buninguchuno‘zvaqtidato‘yibovqatlanishizarur,aksholdaerkakkishio‘zxizmativaaxloqiyburchlarinibajaraolmaydi.Agarxalqimizhayotidagiturlimarosimlar,rasm-rusumlar,an’analariningtashkiletilishigachuqurroqrazmsolsak,ishontirish,isbotlash,namunako’rsatish,ta’siretish,tasdiqlashkabipedagogikusullarorqalibarkamolinsonnitarbiyalashasosiymaqsadqilibolinganligigaishonchhosilqilamiz.
Zardushtiylikdaoilamuqaddassanalganiboisig‘vo,tuhmat,er-xotinningo‘zarokelishmovchiligi,ota-onabilanmurosa-madoraqilaolmaslikkabibahonalarbilannikohningbekorqilinishigayo‘lqo‘yilmagan.Avestoningqimmatliligishundaki,o’shadavrdagiijtimoiy-iqtisodiyvamadaniyjarayonlar,ilkdavlatchilikan’analari,turliijtimoiytabaqalarningjamiyatdatutgano’rni,dunyovainsonningnokomilligi,oilaviyturmushtarzivaubilanbog’liqurfodatlarlargaoidqimmatlima’lumotlarberilgan.“Avesto”daoila,oilaa’zolarivaboshlig’iningvazifasivamajburiyatlari,oila-nikohmunosabatlariturlio’rinlarda,harxilmunosabatlarbilanmaxsusbayonetilgan.Zardushtiylikdaayollarhaq-huqulariyuqoridarajadae’zozlangan,oiladaxlsizligivamustahkamligigaerishish,otaonalarningfarzandoldidagiburchi,farzandlarnioilaqurishgatayyorlashvako’plaboilaturmushan’anavamarosimlarigaoidfikr-mulohazalarbayonetilgan.
Zamonaviyzadushtiylarhayotinio’rgangantaniqliolim