Dak ga tavsiya etaman” Magistratura bo‘limi boshlig‘i R. Jalalov

1.2“Avesto-XXXasrmuqaddamajdodlarimizqoldirganma`naviy,tarixiymerosdir.
“Avestoaynizamondabuqadimo`lkadabuyukdavlat,buyukma`naviyat,buyukmadaniyatbo`lganligidanguvohlikberuvchitarixiyhujjatdirki,unihechkiminkoretaolmaydi.”⁵
"Avesto"–jahonmadaniyatining,jumladan,MarkaziyOsiyovaEronxalqlaritarixiningqadimginoyobyodgorligidir.Zardushtlike`tiqodigaamalqiluvchilarningmuqaddaskitobisifatidaYagonaTangrigatopinishshuta`limotdanboshlangan.Bukitobtarkibi,ifodauslubivatimsollartizimibilanadabiymanbalargayaqinturadi."Avesto"datilgaolinganjoynomlari(Varaxsha,Vaxsh)dankelibchiqib,uningAmudaryosohillaridayaratilganianiqlangan.ShuasosdauningvataniXorazmdirdeganqarashmavjud."Avesto"oromiyvapahlaviyyozuvlariasosidayaratilganmaxsusalifbodadatslabto`qqizho`kizterisigayozilgan.
Ilknusxalariasosidasosoniylar(mil.avv.VII-IIIasr)davrida21kitobholidayig`ilgan,bizgachaularningchorakqismiyetibkelgan.Tiklanganmatnga"Zand"nomibilansharhlarbitilgan."Avesto"to`rtqismdaniborat:
Yasna("Diniymarosimlar"),
Yasht(ma`nojihatdanYasnagayaqin),
Visparad("Barchailohlarhaqidagikitob"),
Vendidad("Yovuzruhlargaqarshiqonunlarmajmuasi").
Yasnatarkibigakirganmadhlar"Gatlar"(ayrimmanbalarda"gohlar")debnomlanib,ularniZardutsningo`ziyozgandebtaxminqilinadi.GatlartarkibidaJamshid(Yima),Gershasp,Afrosiyob(AlpErTo`nga)kabiafsonaviyqahramonlarhayotilavhalariuchraydi."Avesto"insoniyatsivilizatsiyatarixiningilksahifalarinitashkiletganiuchunjahonolimlarininge`tiborinitortgan.
UhaqdaF.Nitsshe,F.Shpigel,A.Mayllet,V.Bartold,E.Bertels,YanRipka,O.Makovelskiy,I.Braginskiyvaboshqaxorijiyolimlarningtadqiqotlarimavjud.O`zbekistonda"Avesto"nio`rganishqadimdanboshlangan.AbuRayhonBeruniy,AbuJafarTabariy,AbuBaxrNarshaxiyasarlarida"Avesto"ta`limotigavaundatilgaolingantimsollargamurojaatmavjud.Bunodirilmiyasarlarningqo`lyozmavabosmanusxalariO`zbekistonRespublikasiFanlarAkademiyasiSharqshunoslikInstitutijamg`armasidasaqlanadi.O`zbekolimlaridanA.Qayumov,H.Homidov,M.Isoqov,N.Rahmonovkabiolimlarningilmiytadqiqotlarie`tiborli.O`zbekistonRespublikasihukumatningqaroribilan2001yilda"Avesto"ning2700yilliginishonlandi."Avesto"vataniXorazmdabog`barpoqilindi,asarningo`zbektilidagitarjimalarichopetildi,uhaqdayangitadqiqotlaryuzagachiqdi.
Avestoningmuqaddasyozuvihaqidaqisqachama`lumotkeltiradiganbo`lsak,Avestodinginaemas,dunyoviybilimlar,tarixiyvoqealar,o`zitarqalgano`lkalar,elatlarningijtimoiy-iqtisodiyhayoti,madaniyvama`naviyqarashlari,diniye`tiqodlari,urf-odatlarihaqidagimanbalardandir.Undabayonetilganasosiyg`oyadiniye`tiqodningilksoddabilimlariZardushtnomlipayg`ambarnomibilanbog`langan.UAvestoningengqadimiyqismi«Gat»(xat–noma)niijodetgan.Avestotarkibigakirganbilim,ma`lumotlarqariyib2000yilmiloddanavval3000yillikohirlari2000yillikboshlaridantomilodningboshlarigachao`tgandavrdayuzagakelib,avloddan-avlodgaog`zakiko`chiribolingan,uningko`pqismiyo`qolgan,yettidanbirqismisaqlangan.MiloddanavvalgiIIIasrdaArshakiylarsulolasidavridato`plangan.
DinshunoslikdaAvestouchtarixiyqatlamgaajratilgan:
1.Engqadimiyqismimiloddanavvalgi3mingyillikdavujudgakelganYashtlardir;ulardaurug`chiliktuzumidagie`tiqodlar,ko`pxudoliktasavvurlaritasvirlangan;
2.Gatlardebatalganqismidir.BundaAhuramazdanomlixudohaqidauydirmalaryozilgan.Unizardushtyozgandebtahminqilinadi.
3.Qadimiyko`pxudolikvakeyingiyakkaxudolikg`oyalariorasidagikurashsharoitlaridaeramizdanavvalgiV-asrdaharikkisinikelishtirganMazdakiylikdinishakllangan.Avestobudinningoxirgivaasosiyqisminitashkiletdi.Hozirgidinshunoslikkaxosbo`lganAvestoning6asrlardaErondahukmronlikqilganSosoniylarsulolasishohiXisravIhukmronligidavridayozibtugatilgan,keyinchalikpahlaviytiligatarjimaqilinibasosiytekstigako`plabsharhlarberilgan.Bular«Zend»nomibilanma`lum.Avestooldin12mingmolterisigayozilib,xajmig`oyatkattabo`lganiuchunundanfoydalanishosonlashtirishniyatida«kichikavesto»yaratildi.(Beruniy).7asrdaSosoniylardavlatiparchalanib,arabbosqinchilari,EronvaO`rtaOsiyonibosibolgach,Zardushtiylikhamzarbalargauchrab,ungaishonuvchilarquvg`invata`qibostigaolingachAvestoningaksariyatbeshdanuchqismiyo`qolganvaunitilgan.Avestodabudinningdiniy-falsafiytiziminingqoidadasturlaribayonetilgan.Uqadimiyajdodlarimiznidunyoqarash,huquqiy,axloqiy,tamoyilqoidalarinio`zdoirasigaolgan.Undatabiatfalsafasi,kosmogoniya,tarix,etika,mediöinagadoirmateriallar,bilimlaryozilgan.Yanaundashoh,oliytabaqa,quldor,qul,dindorlarvadiniyurf-odatlarkattao`rinolgan.Hokimvazolimlarulug`langan;ruhoniylarmuqaddasodamlarnihammahurmatqilishikerakdebda`voqilingan.
AvestoZardushtiylikningmuqaddasyozuvihisoblangan,2000yildavomidayaratilgan5dan3qismiyo`qolibketganuyakkahudoliknitarg`ibetgan,olovgasig`inmaslik,faqatuniasrashvae`zozlashnitavsiyaetgan.Avestozardushtiylikningasosiymanbasivamuqaddaskitobihisoblanadi.UApatsak,Ovitso,Ovutso,Avesto,Avatsokabishakllardahamishlatibkelingan.AvestoO`rtaOsiyo,Eron,Ozarbayjonxalqlariningislomgachadavrdagiijtimoiy-iqtisodiyhayoti,diniyqarashlari,olamto`g`risidagitasavvurlari,urf-odatlari,ma`naviymadaniyatinio`rganishdamuhimvayagonamanbadir.Uningtarkibidagimateriallarqariybikkimingyildavomidavujudgakelib,avloddan-avlodgaog`zakitarzdauzatilibkelingan.ZardushtiylikdinirasmiytusolgunigaqadarAvestoningbo`laklariTuronvaEronzaminixalqlariorasidatarqalgan.Ushbu–Axura-MazdaningZardushtorqaliyuborilganilohiyxabarlaridebhisoblanganbo`laklarturlidiniyduolar,madhiyalarsifatidayig`ilaboshlangan.BularZardushtningo`limidankeyinkitobholidajamlanganva«Avesto»–«O`rnatilgan,qat`iyqilibbelgilanganqonun-qoidalar»debnomolgan.Buqadimiyyozmamanbabizgachato`liqholdayetibkelmagan.
AvestohaqidaAbuRayhonBeruniy(v.1048y.)shundayyozadi:«Yilnomakitoblaridabundaydeyilgan:podshohDoroibnDoroxazinasida[Avestoning]12mingqoramolterisigatillobilanbitilganbirnusxasiboredi.Iskandarotashxonalarnivayronqilib,ulardaxizmatetuvchilarnio`ldirganvaqtdaunikuydiribyubordi.Shuninguchuno`shavaqtdaAvestoningbeshdanuchiyo`qolibketdi».AvestoningAleksandrMakedonskiytomonidanGretsiyagaolibketilgani,zarurjoylarinitarjimaettirib,qolganinikuydirtiribyuborgani,12mingqoramolterisidagitillomatnhaqida(at-Tabariyda–12000pergament)keyingidavrlardayaratilganzardushtiylikadabiyotida(«Bundahishn»,«ShahrihoiEron»,«Dinkard»;IXasr,«ArdaViraf-namak»;IXasr,«Tansarxatlari»,alMas`udiyning«Murujaz-zahab»,«Fors-noma»vaboshqalarda)ma`lumotlarbor.Buasarlardayunonlarotashxonalarnivayronqilganlari,ibodatxonalarboyliklarinitalon-tarojetganlari,dinarboblarinio`ldirib,asirolibketganliklarihaqidayoziladi.
HozirbizgachayetibkelganAvesto,Beruniyningyozishicha,asliningbeshdanikkiqismixolos.U«Avesto30«nask»edi,majusiylar(zardushtiylar)qo`lida12naskchamasiqoldi»debyozgan.Yozmamanbalargako`ra,haqiqatanhamAvestonimo`badlaravloddan-avlodga,og`izdan-og`izgaolibo`tib,asrlaroshasaqlaganlar.Buningsababimo`badlarmag`lubxalqlar(YaqinvaSharqxalqlari)yozuviniharomhisoblab,muqaddasxabarniundaifodalashgauzoqvaqtjur`atetmaganlar.Dastavval(mil.IIyokiIIIasrlarida),ArshakiylardavridaAvestoqismlarinito`plashboshlangan.Keyinchalik,SosoniyArdasherPopakon(227-243)davrida,ayniqsa,Shopur(243-273)davridaatsrologiya,tabobat,riyoziyotvafalsafagaoidqismlariyozibolinib,hammaqismlaritartibgakeltirilgan,so`ngbuasosiymatnto`ldiribborilgan.Avestoninganashuto`ldirilgannusxasiningikkito`liqqo`lyozmasiHinditsondasaqlanadi–biriMumbayda,zardushtiylarningmadaniymarkazibo`lmishKomanomidagiinsitutda,ikkinchisi–Kalkuttadagidavlatkutubxonasida.AvestoningengqadimiyqismlaridaZardushttug`ilganvao`zfaoliyatiniboshlaganyurthaqidama`lumotberilgan.Undaaytilishicha,«bumamlakatningko`psonlilashkarlarinibotirsarkardalarboshqaradilar,balandtog`laribor,yaylovvasuvlaribilango`zal,chorvachilikuchunbarchanarsamuhayyo,suvgamo`l,chuqurko`llari,kengqirg`oqlivakemayurardaryolario`zto`lqinlariniIskata(Skifiya),Pauruta,Mouru(Marv),Xarayva(Areya),Gava(so`g`dlaryashaydiganyurt),Xvarazm(Xorazm)mamlakatlaritomoneltuvchidaryolaribor».Shubhasiz,«kengqirg`oqli,kemayurardaryolar»buAmudaryovaSirdaryobo`lib,AvestotasvirlaganmazkurshaharlarO`rtaOsiyoshaharlariningbuikkidaryoqirg`oqlaridajoylashganlaridir.
Shungaasoslanib,bizZardushtningvatani,zardushtiylikningilkmakonivaAvestoningkelibchiqishjoyideb–Xorazm,tarqalishyo`nalishideb–Xorazm-Marg`iyona-Baqtriyaniaytaolamiz.Avestoning«Yasna»kitobidabayonetilishicha,Zardushtningvatandoshlariungaishonmay,uningta`limotiniqabulqilmaganlar.Zardushtvatannitarketib,qo`shnidavlatgaketadi,uyerningmalikasiXutaosavashohKaviVishtaspaningxayrixohligigaerishadi.UlarZardushtta`limotiniqabulqiladilar.Natijadaqo`shnidavlatbilanurushboshlanib,Vishtaspag`alabaqozonadi.Shundanso`ngbuta`limotxalqlaro`rtasidakengtarqalaboshlagan.Keyingidavrrivoyatigako`ra,ShohKaviVishtaspafarmonigabilanAvestokitobio`nikkimingmolterisigayozibolinib,otashkadagatopshirilgan.Avestoningtarkibiyqismlari.Avestozardushtiylikmuqaddaskitoblariningmajmuidir.
U–murakkabto`plam.Avestoningsaqlanibqolganto`rttakitobidanbirinchisiningnomi«Videvdat»(vi-dayevodatam–«Devlargaqarshiqonun»)debataladi.UshbukitobAvestoningsaqlanibqolgankitoblariorasidaengmukammalihisoblanadi.Uyigirmaikkibobbo`lib,boblarifragarddebnomlangan.Fragardlarningma`nosi,vazifasi,uslubiytuzilishiturlicha:birinchifragard–odamlaryashaydiganbarchayurtlarniAxura-Mazdaqandayyaratganito`g`risidabo`lib,ularorasidaXorazm,So`g`d,Marg`iyona,Baxdi(Balx)vaboshqalarbor;ikkinchifragarddaJamshidpodsholigi–kasallik,o`lim,azob-uqubatlarbo`lmaganzamonhaqida,ya`niinsoniyatningoltinasrihaqidagapboradi;uchinchifragarddehqonchilikningsavoblisharofatlarivah.k.haqida.Shuningdek,VidevdatningboshqafragardlaridanZardushtbilanAxura-Mazdaningsavoljavoblarivamuloqotlarihamo`rinolgan.
Ikkinchikitob«Yasna»debatalib,Avestoninge`tiborlibo`limisanaladi.Yasna–yazo`zagidanbo`lib,«sajda,topinch,namoz»ma`nolariniifodalaydi.Yasna72bobdaniboratbo`lgan.Boblariha,haitiydebatalgan.Harbirhazaruro`rnigaqarabmarosimlarda,ibodatlardakohinlartomonidano`qilgan,qavmlarungaergashibibodatqilganlar.Yasnakitobi(nask)tarkibigaZardushto`ziijodqilgantarg`ibotshe`rlarihamkirgan.UlarYasnaning28-34,43-46,47-50,51,53–jamibo`lib,17tahasinitashkilqiladi.Zardushtshe`rlariilmiyadabiyotdagatalardebatabkelinadi.Ha«bashorat»demakdir.Yasnaning35-42-halariayniqsa,yuksakqadrlangan.BuyettihaHaptanxatiYasna–«YettibobYasna»debnomlangan.Ularorasidaolovningmuqaddasligihaqidabobbo`lib,zardushtiylikurf-odatlariorasidaolovgae`tiqodqilish,dinningesa«otashparatslik»debatalishishungabog`liq.Binobarin,olovAxura-Mazdanuriningquyoshdanamoyonligivauningyerdagizarrasidebhisoblangan.OliyhaqiqatArtahamolovdao`zifodasinitopgan.Olovhaqninohaqdan,engoliygunohhisoblanmishyolg`onnirotsdanajratibbergan.Yolg`onesachine`tiqodgaxiyonatdebqoralangan.Artaso`zifonetiko`zgarib,datslabatar,hoziresaotashshaklidaishlatilibkelmoqda.
Uchinchikitob«Vispered»debnomlangan.U24bobdantashkiltopganvaharbirbobalohidakardedebatalib,ma`budlarsha`nigao`qilganduolarvaibodatutsidaulargamurojaatlarhamdaolamnibilishgadoirpand-nasihatlardaniboratdir.Uniibodatnamozlariyig`indisihamdeyishadi.AynipaytdauYasnagaqo`shimchahisoblanadi.
To`rtinchikitob«Yasht»(gimn)debataladi.UAvestoningengqadimiyqatlamibo`lib,22bobdaniborat.HarbirbobAxura-Mazdadanboshlab,uyaratganvauningma`lumvazifalarinibajaruvchima`budlarsha`nigaaytilganmadhiyalardaniborat.
Avestoningbizgachayetibkelmagankitoblaridanba`ziqismlariuningyig`maparchalarto`plami«Xo`rdakAvesto»kitobidajamlangan.Masalan,Exrpatatsankitobidanmo`badlar(kohinlar)uchunqonun-qoidalar,diniyboshqaruvtizimigaxosma`lumotlargaoidqismlari,Nirangatsan–diniy-mavsumiy,ijtimoiymarosimlartartib-qoidalariqismi,20-naskdajonningudunyodagiahvolihaqidagiqismivaboshqalarshukitobdasaqlangan.
AvestohaqidaengmuhimmanbaIXasrgaoid«Dinkard»(dinamallari)asaridir.UndaAvestoning21kitobito`lata`riflabberilgan.Buta`riflar

• 
  savobliishlaryo`riqnomasi,
  
• 
  diniymarosimlarvarasm-rusumlarqoidasi;
  
• 
  zardushtiylikta`limotiasoslari;
  
• 
  dunyoningAxura-Mazdatomonidanyaratilishi;
  
• 
  oxiratkunivaundagihisob-kitob;
  
• 
  falakiyot;
  
• 
  ijtimoiy-huquqiyqonun-qoidalar;
  
• 
  Zardushtningtug`ilishivabolaligi;
  
• 
  haqyo`linitutish;
  
• 
  jamiyata`zolarininghaq-huquqlari;
  
• 
  devlar,jinlarkabiyovuzkuchlargaqarshio`qiladiganduolar,amallarvaboshqalardaniboratdir
  

ZardushtiylikdinihaqidafrantsuzolimiAnketil-Dyuperronjudaqimmatlima`lumotlarqoldirgan.Masalan,AnketilDyuperron1755yildaHinditsongailmiysafarqilib,uyerdagizardushtiylarorasidauchyilyashagan,ularningibodatlari,urf-odatlariniyaxshio`rganganvaAvestonifrantsuztiligatarjimaqilgan.Uchjildliktarjima1771yildanashretilgan.
Aynipaytda,shunihamta`kidlashjoizki,olimlarimizningfikricha,AvestoG`arbiyYevropa,EronvaHinditsontillariorqalibizgayetibkelganiuchunundaginomlar,atamalaraksariyathollardaasligato`g`rikelmaydi.Avestodaturkonajihatlarkamqolgan.Zartushtiyliknio`rganishhozirgikunlardahamfaololibborilayapti.Ta`kidlashkerakki,busohadagitadqiqotlarO`zbekistonuchunalohidaahamiyatkasbetadi.Chunkimilliyqadriyatlarvako`pqatlamlidiniytajribadamazkurdinningtutgano`rnibeqiyosdir.
Bukitobdajudako`pg`oya,fikr,tavsiya,o`gitlarborbo`lganiuchunbizfaqatreal,haqiqiyhayotgadunyoviymunosabatlargategishlihozirhamtalabalaruchuno`zahamiyatiniyo`qotmaganmasalalarustidato`xtaymiz.Avestoningasosiyg`oyalariolamdagibarchatartiblar,ezgulik(yaxshilik)vayomonlikdagi,ziyovazulmat,hayotvao`limo`rtasidagikurashgabog`liq;dunyodagibarchaezguliklarniAhuramazda,yomonliklarniAhrimanifodalaydi;bukurashdaodamoliykuchlarihtiyoridagio`yinchoqemas,utanlasherkinligigaega,uo`zg`ayratibilanbudunyodaadolattopishigata`siretaoladigankishidir.Demak,hozirhamkimki,o`ziniilohiykuchqo`lidagiqo`g`irchoqhisoblamasa,o`zigabirorkasbnitanlabolsa,g`ayratlibo`lsa,adolatsizlikkaduchkelsaungaqarshikurashaoladiganinsonbo`libyetishishlarishart.Avestodauzamonlardakengtarqalganko`chmanchilikqoralanib,dehqonchilikezguliksifatidarag`batlantirilgan.Bundanxulosachiqarib,hozirhamharbirodamhechbo`lmasabirtupmevalidaraxt,gul,sabzavoteksin,o`zigamevasinasibetmasafarzandlariga,bechoralarganasibetadi,savobbo`ladi.Elrahmatlaraytadi.Avestodato`rtelementsuv,olov,tuproq,havog`oyatulug`langan;bularniasrash,avaylashgada`vatetilgan.Uningtarbiyaviyahamiyatihozirhamkatta.Bungaamalqilib,harbirongli,aqllivatanparvar,xalqparvar,yoshu-qaritomchisuvnihamisrofqilmasligi,energiya,hayotmanbaiolovini,demakgazni,ko`mirni,neftni,o`tinniasrashi;tuproqniiflosqilmasligi,erroziyagaya`ninurash,sho`rlanishgayo`lqo`ymasligi;havoniesapokizasaqlashi,ekologikxalokatgauchratmasligihamqarz,hamfarz.