Dak ga tavsiya etaman” Magistratura bo‘limi boshlig‘i R. Jalalov

Zardushtiyliktarixinio‘rganishbirqatormuammolarnio‘zichigaoladi.Zardushtiylikningmuqaddaskitobi“Avesto”nio‘rganishmuammolariquyidagilar:

1. 
   Zardushtningvataniqayerekanligi;
   
2. 
   Avestoningo‘rganishmasalalari;
   
3. 
   Zardushtiylikdininingtarqalishbosqichlarinio‘rganish;
   

“Avesto”nitadqiqqilishvaunio‘rganishnio‘rtaasrlardayashab,ijodqilganallomaAbuRayhonBeruniyboshlabberganbo‘lsa(allomao‘zining“Osorulboqiya”(“Qadimgixalqlardanqolganyodgorliklar”)asaridazardushtiylikdinihaqidaanchamufassalfikryuritgan),Evropada1723yilJorjBoujevaayniqsafransuzolimiAnketilDyuperronningxizmatikattabo‘ldi.
«Avesto»kitobiningo‘rganilishivauningtariximizdatutgano‘rni.LondonuniversitetiprofessoriMeriBoysErontarixivamadaniyatigaoidasarlarbilanzardushtiylikningo‘rtaasrlardagivayangizamonlardagitarixinio‘rganishgakattahissaqo‘shdi.MeriBoys1963-1964yillardaYazdvodiysishimolidagiolibborgandala-qazilmaishlarivaqtidazardushtiylarninge’tiqodlarivarasm-rusumlarinio‘rgandi.YuqoridagiishlarinatijasidaMeriBoys4jilddaniborat“Zardushtiyliktarixi”nomliyirikilmiyasarinitayyorladivaqismannashretdi.Shuninguchunham,MeriBoysningzardushtiylikhaqidagifikrlarimunozaralidir.
Zardushtiylikdinipaydobo‘lganzaminhaqidagibahsuzoqasrlardanbuyondavometibkelmoqda.G‘arbolimlaridanA.MeyevaP.TedeskolarzardushtiylikningvataniParfiya(hozirgiTurkmaniston)deganfaraznibildiradilar;Daristetir,JeksonlarzardushtiylikAntropatenda,Xarsfel’desaMidiyadapaydobo‘lgandeydilar;I.Markvart,B.A.To‘raev,X.Nyuberg,E.Benvenist,E.E.Bertels,Gayger,Bartol’d,Shpigellarfikrigaqaraganda,zardushtiylikBaqtriyadapaydobo‘lgan;E.Gersvel’do‘ziningdastlabkiarxeologikqazilmalarigabinoanhamdaV.V.Struve,K.V.Trever,Yu.A.Rapoport,S.F.Oldenburg,V.M.Lukonin,B.I.Avdievsingariolimlarningfikricha,zardushtiylikTuronzamin(Xorazm,Baqtriya,So‘g‘d,Farg‘ona)dapaydobo‘lib,so‘ngraEronvaboshqamamlakatlargatarqalgan.
ZardushtiylikdinihaqidafundamentaltadqiqotlarmuallifiMeriBoysuningbundanuchmingbeshyuzyillarilgaripaydobo‘lganivaboshqadinlarningshaklllanishivarivojlanishigako‘rsatganta’siridantashqari,oliyjanobdinekanligini,asrlarmobaynidaquvg‘inlikkauchrasa-da,ungae’tiqodqo‘yganlarsa’y-harakatitufaylibizgachaetibkelganliginita’kidlaydi.MeriBoyshamotashparaslardininingmuqaddaskitobi«Avesto»qadimgiXorazmvohasidapaydobo‘lganiniqaydetadi.
Zardushtiylikta’limotiva«Avesto»ningXorazmdapaydobo‘lganligihaqidagifarazB.G‘ofurov,N.Mallaev,X.Homidov,A.Qayumov,Y.Jumaboev,M.Ishoqov,M.Rahmonov,F.Sulaymonova,I.Jabborov,G.Dresvyanskaya,Y.Xo‘jamurodov,A.Irisov,M.Qodirov,S.Hasanovlarningmaqolavatadqiqotlaridahamo‘zaksinitopgan.
Zardushtiylikdininingnainkiqaerdapaydobo‘lganligi,balkiqachonpaydobo‘lganligixususidahamarxeologikqazishmalardavomidaajoyibnatijalargaerishganS.P.Tolstovningfikrigaqaraganda,budalillarzardushtiylikdinivauningpayg‘ambariZaratushturaningXorazmdatug‘ilganliginiisbotqiladi.Avestohamboshqako‘plabmuqaddaskitoblarsingarimurakkabvako‘pqatlamlidir–debyozadiS.P.Tolstov,–biroqunda,shubhasiz,
O‘rtaOsiyotarixiningarxaikdavrigaboribtaqaluvchima’lumotlarustunlikqiladi,hozirbizningqo‘limizdabormateriallargaasoslanib,budavrniyangieradanavvalgi1mingyillikningbirinchiyarmigamansubdebhisoblashmumkin.Zardushtiylikbilanbog‘liqetnografikvalingivistiktadqiqotlarhamjudako‘pnarsalarnioydinlashtirishimumkin.MasalanB.I.AvdievningzardushtiylikningXorazmbilanbog‘liqliginiquyidagichaizohlaydi:zardushtiylikningbirinchimuqaddasoloviXorazmdayoqilgan.«Avesto»datasvirlangan«AryonamVayjo»deganmamlakatXorazmbo‘lishiextimol.«Avesto»ninghozirgibizgama’lumbo‘lganengqadimgi1324yiliko‘chirilgannusxasiKopengagenshahridasaqlanadi.1771yilda«Avesto»nitarjimaqilganA.Dyupperon1288yildako‘chirilganqo‘lyozmanusxasidanfoydalangan.Tadqiqotchilarfikrigako‘ra,sosoniylardavridan«Avesto»ning21kitobi(nask)saqlanibqolgan.