Dak ga tavsiya etaman” Magistratura bo‘limi boshlig‘i R. Jalalov

1.3MarkaziyOsiyoxalqlaritarixidaZardushtiylikdininingtutgano`rni
«Avesto»kitobiningo‘rganilishivauningMarkaziyOsiyoxalqlaritarixidatutgano‘rnigae`tiborbersak,Zardushtiylikdunyodagiengqadimgidinlardanbirbo‘lib,insoniyatmadaniyatigakattata’sirko‘rsatgan.Budinjudako‘pSharqmamlakatlarida,xususanO‘rtaOsiyodahamuzoqvaqtasosiydinlardanbo‘libhizmatqilganligiboisko`plabgeografikhududlaro`zaromadaniyatlaralmashinuvigasababbo`lgan.Zardushtiylikdininingmuqaddaskitobi“Avesto”bundanXXXasrmuqaddamikkidaryooralig‘idaistiqomadqilganajdodlarimizningbizavlodlarigaqoldirganma’naviy,tarixiymerosidir.«Avesto»aynizamondabuqadimo‘lkadabuyukdavlat,buyukma’naviyat,buyukmadaniyatbo‘lganidanguvohlikberuvchitarixiyhujjatdir.UndaMarkaziyOsiyoxalqlaribundan3mingyiloldingidavrlardayoritibberilgan.
EvropadaZardushtiylikta’limotiantikdavr–qadimgizamonlardayoqkattaqiziqishuyg‘otgan,Zardushtvauningta’limotihaqidako‘pchilikyunonvarimlikyozuvchilar,faylasuflarvatarixchilarilmiyasarlaryozishgan.Sosoniylarsulolasidavrida,III-VIIasrlardazardo‘shtiylikningmuqaddaskitobi–“Avesto”matnlario‘rtaforsiytilgako‘chirilaboshlaganvaqtlardayoqmazkurdintarixshunosligitug‘ilaboshlaganedi.
MiloddanavvalgiVasroxiritarixshunoslariningyozishicha,GerodotningzamondoshilidiyalikKsanorZardushtnominitilgaolgan.Keyingitarixshunoslarningyozishicha,Ktesiyo‘zasaridaZardushtningossuriyaliklardanengilganBaqtriyapodshosisifatidatilgaoladi.Shunita’kidlashlozimki,Ktesiyasarianchailgariqaytaishlanganbo‘lib,keyinroqo‘tganqadimiyolimlarianashuqaytaishlangannusxadanfoydalanganlar.AmmoKsenofontning“Kiropediya”va“Anabasis”asarlaridaZardushthaqidama’lumotuchramaydi.
Holbuki,KsenofontAhomoniylardavlatiningahvoli,xalqurf-odatlarivamarosimlaribilanyaxshitanishedi.Gerodot,KtesiyvaKsenofontasarlaridakeltirilganma’lumotlarniumumlashtiribaytishmumkinki,Ahomoniylardavri(milavVI-Vasrlar)dahaliZardo‘shtnihukmrondinasoschisidebhisoblashmagan.Zardo‘shtiylikdinitadqiqotchilariE.Benvenist,A.K.Kristensen,X.Nyuberg,V.Struvevaboshqalarhamshufikrdalar.Zardo‘shtiylikdinitarixigaoidko‘plabmaqolalarvaasarlaryaratilganbo‘lsa-da,ammomamlakatimizxalqlaritarixidazardo‘shtiylikningo‘rnivaahamiyatihaqidajiddiy,umumlashmaasarlaryaratilmagan.
Ilko‘rtaasrlardamazkurdino‘rniniasosanislomdiniegallagan.Natijadabundanavvalgidavrlardamavjudbo‘lganzardushtiylikdinigaoidadabiyotlarningjudako‘pqismi,sosoniylardavridaamaldabo‘lgan“Avesto”to‘plaminingtaxminanto‘rtdanuchqismiyo‘qolibketgan.
Tarixdanma’lumki,AleksandrMakedonskiyO‘rtaOsiyogayurishqilgandavrdabuerdayuksaksivilizatsiyamavjudedi.Haqiqatdaesa,«Avesto»gaqarshihujumAleksandrMakedonskiydavridayoqboshlanganedi.AbuRayhonBeruniyyozadi:«PodshohDoroibnDoroxazinasidaAbisto(Avesto)ningo‘nikkimingqoramolterisigatillobilanbitilganbirnusxasiboredi.Aleksandrotashxonalarnivayronqilib,ulardaxizmatetuvchilarnio‘ldirganvaqtdaunikuydiribyubordi.
Shuninguchuno‘shavaqtdanberiAbistonningbeshdanuchiyo‘qolibketdi.Abistoo‘ttiz«nask»edi,majusiylarqo‘lidao‘nikkinaskchamasiqoldi.BizQur’oniKarimbo‘laklarinixaftiyakdeganimizdek,naskAbistobo‘laklaridanharbittabo‘lakningnomidir».
EramizningVII-VIIIasrlaridaro‘yberganarablarbosqiniO‘rtaOsiyoxalqlariboshigamisliko‘rilmagantalofatlarolibkelganihamma’lum.AbuRayhonBeruniyyozadi:«QutaybaXorazmxatiniyaxshibiladigan,ularningxabarvarivoyatlarinio‘rganganvabiliminiboshqalargao‘rgatadigankishilarnihaloketib,butkulyo‘qqilibyuborganedi.Shuninguchunu(xabarvarivoyatlar)islomdavridankeyin,haqiqatnibilibbo‘lmaydigandarajadayashirinqoldi.Keyin
QutaybaibnMuslimal-Bohiliyxorazmliklarningkitoblarinihaloketib,bilimdonlarinio‘ldirib,kitobvadaftarlarinikuydirganisababliularsavodsizqolib,o‘zehtiyojlaridayodlashquvvatigasuyanadiganbo‘ldilar.Uzoqzamonshundaybo‘lgach,ularixtiloflinarsalariniunutibkelishibqolganlariniyoddasaqlabqoldilar».
QadimgiXorazmtarixiningchuqurbilimdoniS.P.Tolstovningarxeologikdalillarasosidaisbotetishicha,islomgachabo‘lgansivilizatsiyaningnodiryodgorliklari,tarixiyadabiyot,ma’naviyatdurdonalariyonibkulgaaylantirilgan.Binobarinzardushtiylikta’limotivauningmuqaddas«Avesto»kitobihamyondirilib,yo‘qqilibyuborilgan.Uzoqtariximizvama’naviymerosimizningbunoyobyodgorligikeyingiasrlardagipahlaviy,forstillaridagitalqiniasosidaginabizgachaetibkelgan.Manashuholzardushtiylikta’limotitarixivatarixshunosliginio‘rganishuchunkattaqiyinchiliklartug‘diradi.
Eron,Afg‘onistonvaO‘rtaOsiyoxalqlaritarixinio‘rganishda“Avesto”muhimmanbadir.Chunki“Avesto”faqatzardushtiylikdininingurf-odatlari,e’tiqodijamlanganmuqaddaskitobbo‘libginaqolmay,undaO‘rtaOsiyovaEronningqadimgitarixi,madaniyativasiyosiytuzumihamaksettirilgan.
Yeryuzidagiengqadimgidinlar,jumladan,zardushtiylikhaqidailmiy-tadqiqotlarvujudgakelgan.AmerikalikolimR.Fray,fransuzolimiE.Benvenist,belgiyalikolimJ.Dyushen–Gyuyimen,shvedolimlariX.Yu.Nyuberg,G.Videngran,daniyalikK.Barr,nemisolimiB.Xinsboshqalarningasarlariniko‘rsatishmumkin.