Dala ekinlarini qo’shib ekishning biologik va xo’jalik asoslari

Ekin turi	N	R2 O5
K2O
Don ekinlari	28,3-63,0	16,9-61,9	6,2-28,2
Makkajo’hori (don)	35,4-58,3	33,5-61,4	0,0-31,1
Kartoshka (tuganak)	36,1-41,9	24,2-36,0	29,6-40,0
Qand lavlagi (ildizmeva)	27,8-40,6	35,9-50,0	22,1-27,3
Zig’ir (somonida)	30,5-56,8	22,1-43,2	0,0-38,2
Paxta (tolasi)	20,4-48,4	22,8-51,8	26,0-49,8

 
Tavsiya etiladigan o’g’it me’yorlariga muayyan tuproq, xo’jalik sharoitlari hamda rejalashtirilgan hosil asosida tegishli aniqlik va o’zgartirishlar kiritiladi.
Hozirgi vaqtda o’g’it me’yorlarini belgilashning 40 dan ortiq usullari mavjud.
SHulardan eng kulayi o’g’it me’yorini dala tajribalarining natijalari va agrokimyoviy haritanoma ma’lumotlari asosida belgilash. Respublikamizdagi ilmiy tadqiqot institutlari tomonidan o’tkazilgan dala tajribalari natijalarini umumlashtirish asosida turli ekinlar uchun umumlashtirilgan o’g’it me’yorlari ishlab chiqilgan.
Sabzavot, poliz ekinlari va kartoshka uchun tavsiya etilgan mineral o’g’itlar me’yori, kg/ga

Ekin turi	Hosil s/ga	BO’Z TUPROQLAR			O’tloqi va o’tloqi- botqoq tuproqlar
		Azot	Fosfor	Kaliy	Azot	Fosfor	Kaliy
KARTOSHKA	120-150	120-150	100	60	100-120	120-150	60-80
Pomidor	280-300	180-200	140-150	90-100	140-180	140-150	100
Karam	250-300	150-200	100-150	75-100	120-150	140-150	80-100
Piyoz	200-220	250	150	75	160	160	80
Bodring	200-250	150-200	100-150	50-75	120-150	120-150	60-75
Sabzi	150-200	120-150	80-100	40-50	80-100	100-120	50-60
Poliz	250-300	100-150	100-150	50	80-100	100-120	50-60

Hosilni shakllantirishning muhim omillaridan biri – ekinzorlarni kerakli mikdorda mahsuldor nam bilan ta’minlash hisoblanadi.
Mahsuldorlikni namlik bilan ta’minlanganlik bo’yicha aniqlashda yogingarchiliklarning umumiy mikdori inobatga olinadi.
Buning uchun mazkur xududda ekinning vegetasiya davri davomidagi yogingarchiliklar mikdori jamlab chikiladi, misolimizda g’o’za vegetasiyasi davrida yogingarchilik kuyidagicha bulganligi aniqlanadi:

Samarkand viloyati
	Oylar / oydagi kunlar								O’suv davridagi jami yogingarchilik, ∑r		O’suv davri, ∑ kunlar
	11/30	12/31	1/31	2/28	3/31	4/30	5/31	6/15
Oylar bo’yicha jami	30	35	39	34	59	64	36	8		305		227

Hosildorlikni aniqlashda mahsulotning o’lchov birligi vujudga kelishi uchun ekinzorlarning suv sarfini bilish zarurdir.
Suv iste’molining yig’indisi (s/ga; t/ga)
Suv iste’mol koyeffisiyenti = ^{_______________________________________________________}
etishtirilgan biomassa hosili (s/ga; t/ga)
Mahsuldor namlik bilan ta’minlanishiga ko’ra haqiqatda olinadigan hosil (HOH) kuyidagi formula yordamida aniqlanadi:
100 ^. w
HOH = ^{______________ .} Km = s/ga
Kv
w –mahsuldor nam zaxirasi, mm;
Kv – suv iste’mol koyeffisiyenti (quruq biomassaning har bir o’lchov birligiga sarflangan suv miqdori suv iste’mol koyeffisiyenti deb ataladi)
Km – biomassadagi tovar mahsulotning ulushi koyeffisiyenti.
O’sish va rivojlanishni ta’minlovchi hayot omillariga bo’lgan ehtiyoj qanchalik to’liq qondirilgan bo’lsa, shu hisobga ma’lum chegaragacha paydo bo’layotgan biomassaning har birligiga suv iste’moli pasayadi. Ayrim ekinlarda suv iste’mol koyeffisiyentlari 12 va 13-ilovalarda keltirilgan.
O’simliklar uchun muhim bo’lgan mahsuldor nam zaxirasini aniqlashda kuyidagi formuladan foydalanamiz:
w = 0,75 ^. w_b + 0,64 ^. ∑ r – 0,03 ^. ∑t > 10 ⁰S + 5,2 = mm, bunda
w – mahsuldor nam zaxirasi, mm;
w_b – tuproqning 1 m qatlamidagi mahsuldor nam zaxirasi, mm;
∑r – vegetasiya davridagi yog’ingarchilik miqdori, mm;
∑t > 10 ⁰S - vegetasiya davridagi 10 ⁰S dan yuqori bo’lgan haroratlar yig’indisi.
w =0,75 ^. 130 + 0,64 ^. 305– 0,03 ^. 2170 + 5,2 = 97,5 + 195,2 – 65,1 + 5,2 = 233 mm
100 ^. w 100 ^. 233
HOH = ^{______________} = ^{______________} = 62,1 s/ga
Kv 375
Km=0,43 bo’lganda tovar mahsulot hosili 62,1 x 0,40 = 24,8 s/ga ni tashkil etadi.
Standart namlik (14 %) hisobida olinishi mumkin bo’lgan hosildorlik 31,3 s/ga ni tashkil etadi.
100 ^. Km 100 ^. 0,40
Km_(st) = ^{___________________} = ^{______________} = 0,46, bunda
100 – St N 100 – 14
Km_(st) – standart namlik hisobidagi tovar mahsulot ulushi koyeffisiyenti;
St N – standart namlik, %
TH = 62,1 x 0,46 = 28,5 s/ga
Tushayotgan FAR miqdori va yashirin issiqlikdagi suv bug’lantirish koyeffisiyentini (Ku = 586 kkal/l) bilgan holda mo’ljallangan hosilning har bir kg quruq biomassasi paydo bo’lishi uchun zarur bo’lgan suv sarfini (E₁) aniqlash mumkin. 1 kg kuzgi bugdoyning mutloq quruq biomassasi fotosintez jarayonida paydo bo’lishi uchun quyosh energiyasining sarfi 4450 kkal ga teng. 1 litr (kg) suvni bug’lantirish uchun energiya sarfi (issiqligi) 586 kkal ni tashkil etadi.
FAR dan foydalanish koyeffisiyenti 3,0 % bo’lganda 1 kg quruq biomassaning paydo bo’lishi uchun 253 litr (kg) suv sarflanadi:
100  ^. q 100 ^. 4450 445000
E₁ = ^{________________} = ^{________________} = ^____________ = 253,1 ≈ 253 litr (kg)
Ku ^. K_FAR 586 ^. 3,0 1758
E₁ – 1 kg quruq biomassaning paydo bo’lishi uchun suv sarfi;
q – 1 kg quruq biomassaning kaloriyaligi (kkal/kg);
Ku – yashirin issiqlikdagi suv bug’lantirish koyeffisiyenti;
K_FAR – FAR dan foydalanish koyeffisiyenti, %.
Misolimizda kuzgi bugdoyning vegetasiyasi davomida FAR ning tushishi 3,52 mlrd kkal/ga ni tashkil etgan bo’lsa va FAR dan foydalanish koyeffisiyenti 3,0 % deb olsak, bunda biomassaning potensial hosili:
Q_FAR ^. K_FAR 3,53 ^. 10^9 . 3,0
PH = ^{________________} = ^{_______________________} = 23730,3 kg/ga ≈ 237,3 s/ga yoki tovar
100 ^. q 100 ^. 4450
yoki TX = PX ^. Km = 237,3 ^. 0,40 = 94,9 s/ga tovar hosilni tashkil etadi.
Bunday biomassani paydo bo’lishi uchun zarur bo’lgan suv sarfi 2580,6 t/ga (m³/ga) yoki gektariga 258 mm mahsuldor nam zaxirasi bo’lishini talab etadi.
E = 0,1 ^. U_BIOL ^. e₁ = 0,1 ^. 94,9 ^. 253 = 2400,97 t/ga (m³/ga) ≈ 240
SHundan 233 mm yoki 2330 m³/ga mikdori tabiiy yogingarchilik evaziga, yetishmagan kismi esa sun’iy sugorishlar hisobiga tugri keladi, ya’ni vegetasiya davrida sugorish me’yori:
2400 – 2330 = 70 m³/ga ni tashkil etadi.
SHunday kilib, issiqlik resurslari va FARning kelishini hisobga olgan xolda rejalashtirilgan hosilni olish uchun suv tankisligini vegetasion sugorishlar bilan tuldirish lozim.
Belgilangan hosil uchun ugit me’yorini aniqlash. Barcha turdagi tuproqlarda ilmiy asoslangan o’g’it me’yorlari kuzgi bug’doy uchun ijobiy natija beradi va unda kuyidagi agrokimyoviy ko’rsatkichlar hisobga olinadi: asosiy va qo’shimcha mahsulotlarning kimyoviy tarkibi (NPK miqdori), hosil birligidagi o’zlashtirilgan mineral oziq moddalar, tuproqning o’simliklar o’zlashtiradigan NPK va mikroyelementlar bilan ta’minlanganligi, tuproq tipiga qarab tuproq va o’g’itdan NPKning o’zlashtirilishi, tabiiy-iqlim sharoiti va belgilangan hosil darajasi, 1 kg NPKning qoplanishi.
SHuningdek, programmalashtirilgan don hosili uchun ugitlash tizimi bevosita vegetasiya davridagi ekinzorning fitometrik kursatkichlariga va to’planishi kutilayotgan biomassa mikdoriga boglik. Sugoriladigan sharoitda rayonlashtirilgan navning potensial mahsuldorligi tuproqdagi namlik, oziqa va xujalikning moddiy-texnika ta’minotiga boglik.
Kuyidagi -jadvalda kuzgi bug’doy tarkibidagi uzlashtirilgan ozik moddalar va ularning nisbatlari tugrisidagi ma’lum otlar berilgan bo’lib, o’simlik qismlaridagi oziq elementlar miqdorini bilish orqali programmalashtirilgan hosil bilan o’zlashtirilgan NPK miqdorini aniqlash mumkin. Bu miqdorni bilash uchun alohida qismlardagi belgilangan hosilga ularning kimyoviy tarkibi ko’paytiriladi. Kuzgi bug’doy 1 sentner don va shunga mos ravishda somoni bilan 3,25 kg azot, 1,15 kg fosfor va 2,00 kg kaliy o’zlashtiradi.
-jadval
Kuzgi bug’doy qismlaridagi uzlashtirilgan ozik moddalar mikdori va ularning nisbatlari (B.A.YAgodin, 1989 y.)

№