Dala ekinlarini qo’shib ekishning biologik va xo’jalik asoslari

Ko’rsatkichlar	N	P2O5	K2O
Jami
1	NPK mikdori, %, donda:	2,50	0,85	0,50	3,85
	somonda:	0,50	0,20	1,00	1,70
2	1 s don va shunga mos somon bilan o’zlashtirilgan, kg	3,25	1,15	2,00	6,40
3	NPK nisbati, birlikda ulush hisobida
	N	1,00	0,354	0,616	1,970
	P	2,826	1,00	1,739	5,565
	K	1,626	0,575	1,00	3,20
	Foiz hisobida	50,78	17,97	31,25	100

Misolimizdagi, FARdan foydalanish koyeffitsiyenti 3,0 % bulgan sharoitda 50 s/ga don hosili uchun 125,0 kg/ga azot (50 x 2,50), 42,5 kg/ga fosfor (50 x 0,85), 25 kg/ga kaliy (50 x 0,5), shuningdek, asosiy va kushimcha mahsulot nisbati 1 : 1,5 ekanligini inobatga olsak, 75 s vegetativ massasi (50 x 1,3) bilan 37,5 kg azot, 15 kg fosfor va 75 kg kaliy uzlashtirganligi aniqlanadi.
O’simliklarning aloxida kismlari bilan olib chikilgan ozik moddalari yigindisidan umumiy uzlashtirilgan ozik moddalari mikdori aniqlanadi, ya’ni asosiy va kushimcha mahsulotlari bilan 162,5 kg/ga azot (125 + 37,5), 57,5 kg/ga fosfor (42,5 + 15), 100 kg/ga kaliy (25 + 75) uzlashtirgan.
O’g’it me’yorini aniqlash bo’yicha hisoblash ishlari kulay bulishi uchun 1 s donning uzlashtirgan ozik moddalaridan foydalaniladi. Buning uchun umumiy uzlashtirilgan ozik moddalar mikdorini fakatgina belgilangan don miqdoriga taksimlanadi. Bunda 1 s don va shunga mos somon hosil bulishi uchun 3,25 kg azot (162,5 / 50), 1,15 kg fosfor (57,5 / 50), 2,0 kg kaliy (100 / 50) uzlashtirganligi aniqlanadi. Hosil mikdori ortishi bilan umumiy uzlashtirilgan ozik moddalari mikdori xam odatda kupayadi, lekin belgilangan hosil uchun ugit me’yorini hisoblashda xatto hosilning katta fark bilan uzgarishida xam 1 s don uchun sarflangan ozik moddalar mikdoridan doimiy kursatkich sifatida foydalanish mumkin.
Rejalashtirilgan hosil uchun o’g’itlar me’yorini hisoblash

№	KO’RSATKICHLAR	Programmalashtirilgan hosil _50_ s/ga
		N	R2O5	K2O
1.	1 ts don va shunga mos somon bilan o’zlashtirilgan oziq modda, kg (V1)	3,25	1,15	2,0
2.	Belgilangan hosil bilan o’zlashtirilgan oziq modda, kg (Vob = U ^. V1)	162,5	57,5	100,0
3.	Tuproqdagi oziq moddalar miqdori, mg/kg (P)	25	30	200
4.	Tuproqdagi oziq moddalar miqdori, kg/ga (PKm = P ^. 3,9)	97,5	117	780
5.	Tuproqdan oziq moddalarni o’zlashtirish koyeffisiyenti, % (Kp)	25	5	10
6.	Tuproqdagi oziq moddalarni o’zlashtirish, kg/ga (Vp = PKm ^. Kp / 100)	24,3	5,8	78,0
7.	Etishmaydigan ozik moddani mineral ugit xolida berish, kg/ga (Vu = Vob – Vp)	138,2	51,7	22,0
8.	Mineral o’g’itlardan oziq moddalarning 1-yili o’zlashtirilishi, % (Ku)	60	25	65
9.	O’zlashtirish ko’rsatkichi hisobga olib beriladigan o’g’it, kg/ga (Ddv = Vu ^. 100 / Ku)	230	207	34

Bundan tashkari, rejalashtirilgan hosil uchun kullanilgan organiq va mineral ugitlarni birgalikda kullash tartibi xam mavjud bo’lib, unda organiq ugit me’yori va undan foydalanish koyeffitsiyenti xam hisobga olinadi.
Rejalashtirilgan g’o’za hosili olish texnologiyaida ekin (nav) uchun iktisodiy jixatdan asoslangan ugit me’yorlarini ishlab chikish zarur. Darxakikat, 50 s don hosili uchun muayyan dalaga N₂₃₀P₂₀₇K₃₄ kg/ga yoki 471 kg/ga NPK kullash lozim. Tuproq tarkibidagi ozik moddalari hisobga olinganda kullanilgan xar bir kg NPK evaziga (50 s / 471 kg) 10,6 kg don yetishtirish mumkin ekan.
Tuproqning bunday agrokimyoviy kursatkichlari – samarali unumdorligi, ya’ni tuproqdagi azot hisobiga 7,47 s (24,3 / 3,25), fosfor hisobiga 5,04 s (5,8 / 1,15), kaliy hisobiga 39,0 s (78 / 2,0) don yetishtirish ta’minlanadi.
O’simliklarning tuproqdagi ozik moddalarni uzlashtirish (Vp) xaritanoma bo’yicha tuproqning ozik elementlar bilan ta’minlanganligiga kura aniqlanadi, ya’ni dastlab 1 kg tuproqdagi mg hisobidagi ozik moddalar kg/ga hisobiga aylantiriladi, bunda tuproqning xajm massasi va hisoblanadigan katlam inobatga olinadi va hisoblash kuyidagicha amalga oshiriladi: S = 1 ga = 10000 m²; h = 0,3 m (hisoblanayotgan katlam); q = 1,3 t/m³ (xajm massa), V = S ^. h = 10000 m^2 . 0,3 m = 3000 m³ (hisoblanayotgan katlam xajmi); Q = V ^. q = 3000 m^3 . 1,3 t/m³ = 3900 t (hisoblanayotgan katlamdagi tuproq massasi).
Demak, hisoblanayotgan tuproqning xar bir kg da 30 mg ozik modda bo’lsa, mavjud 3900 t (3900000 kg) tuproqda kancha mg ozik modda borligi proporsiya yuli bilan aniqlanadi, 1 kg 1000000 mg ekanligi bois natija 1000000 ga taksimlanadi va natijada kg/ga hisobidagi ozik modda mikdori topiladi.
1 kg – 20 mg x = 3900000 ^. 30 = 117000000 mg = 117 kg
3900000 kg – x
yoki sodda kilib hisoblaganda PKm = P ^. 3,9 = 30 ^. 3,9 = 117 kg.
Olingan natija tuproqdagi ozik moddalarni uzlashtirish koyeffisiyentiga kupaytiriladi va 100 ga taksimlash orkali tuproqdagi ozik moddalarni uzlashtirish (Vp) kursatkichi aniqlanadi, u kuyidagi formula yordamida hisoblanadi:
Vp = PKm ^. Kp / 100 = 117 ^. 5 / 100 = 5,85 kg/ga
Tuproq tarkibidagi ozik moddalar mikdorini bilash tuproqning samarali unumdorligi hisobiga shakllanadigan hosil ulchamini aniqlashga yordam beradi. Tuproqning samarali unumdorligi hisobga olinadigan hosilni bilash esa usha daladan ugit kullanilmaganda kancha hosil olish mumkinligini kursatadi. U kuyidagicha aniqlanadi:
Uyef = PKm ^. Kp / V₁ = Vp / V₁ = 5,8 / 1,15 = 5,04 s/ga.
Bundan kurinib turibdiki, kullanilgan ozik moddalar programmalashtirilgan hosil ulchamini belgilaydi.
Almashlab ekish dalasida hosil yigishtirib olingach, ozik moddalar balansini hisoblash lozim. 50 s don hosili olish programmalashtirilgan daladan 52 s hosil olingan bo’lsa, yetishtirilgan hosil bilan 169 kg azot, 60 kg fosfor, 104 kg kaliy uzlashtirilgan. Hosil bilan umumiy olib chikilgan ozik elementlardan tuproqdan uzlashtirilgan azot 9,59 %, fosfor 11,05 % va kaliy 43,84 % ni tashkil etadi.
Umumiy uzlashtirilgan ozik moddalarda tuproq va ugitdan uzlashtirilgan ozik moddalar ulushi kuyidagi formula yordamida aniqlanadi:
D₁ = 100 ^. Vp / Vob = % va
D₂ = 100 ^. Vu / Vob = %
Rejalashtirilgan g’o’za hosili yetishtirishda ozik moddalar balansi (programmalashtirilgan hosil 40 ts, xakikatda esa 42 ts.)

№