Дала тажрибаларини ўтказиш услублари

М /. чизма. Турли суғориш тартибида ўғитлар меъёрлари ўрганилаётганда I риантларнинг жойлаштирилиши.





Аакроопмиш Дтвкроршяимш Ж^т м*рор>л*'4 мш Л^Тшкрооламиш

16.2. — чизмж. Ғўэанинг янги нспифолли навлари турхи сугорйш
тартибларнда ўрганилганда вариантларнинг жойлаштирилиши.
Такрорлаиши ва вариантларнинг жрйлашиши. Суғориш бўйича тажрибаларла вариантлар такрорланиши 4 карралидир. Ицшаб чиқариш тажрибаларн такрорланиши 2 каррали бўлиб, тажрибалар 2-3 пайкалда ўтказилади.
Қатор ораларига ишлов беришни механизациялаш ва ҳосилни йиғишни қуЛайлаштириш учун вариантлар бир ярусда жойлаштирилиши керак. АЛниқса, ишлаб чиқариш тажрибаларида вариантларнинг бир неча ярусда жойлашнши машиналар қайрилишида ўсимликларни босиб, янчиб утишига, натижада қосил камайишига олиб кслади.
Сугориш билан ўгказиладиган тажрибаларда бир йўла бажариладиган агротехник тадбирларни ҳисобга олиш. Суғориш билан ўгказиладиган тажрибаларда сугориш сувлари сони, уларнинг муддатлари, амал суви ва мавсумий сугориш меъерлари бўйича фарқланувчи вариантлар бўлиши мумкин. Бу ҳолда ғўзани парваришлагцда бажариладиган агротсхник тадбирларнинг амалга оширилишига алоҳида эьтибор бериш ва уларни суғориш билан бирга олиб бориш зарур.
Ҳар бир вариантда ўсимликларнинг мақбул ўсиши, ривожланиши ва ҳосил гўплаши учун шароит яратиш керак.
Суғоришни қатор ораларига ишлов билан бирга ўгказиш. Тупроқни говак ҳолда ва бегона утлардан тоэа тутиш унда намлик сақпанишини ва сушан тежамли фойдаланилишини таъминлайди Бунга қатор ораларига ишлов бериш ва чопиқ қилиш билан эришилади.
Қатор ораларига биринчи ишлов бериш ниҳоллар кўрингач, сугориш бошлангунча барча вариантларда ўгказилади,
Иккинчи ва ундан кейинги ишлошар тупроқ оби-тобига келганда ҳар вариантда алоҳида бажарилади. Қанча сув берилса, култнваииялар ҳам шунча ўгказилади. Чопиқлар соки ва муддатлари барча вариантлар учун бир хил бўлади.
Суторишни ўғитлаш билан ҳўшйб ўтказиш. Пахта ҳосили ва унинг шаклланиш сурьатларига ўғитлар ва.уларни солиш муддатлари сезиларли таъсир этади. Шунинг учун суториш бўйича тажрибаларда ўғитлар барча вариантларда бир муддатда солиниши керак.
Ўғитлар сугориш тартиби билан мажмуий ўрганиладиган тажрибаларда ўғитли вариантлар суғориладиган вариантлар устига тушиши, яьни суғориладиган вариант ўз ичига бир нсча ўғитлар бўйича вариантларни алиши керак. Бу суғориш ва ундан кейинги шшювларни осонлаштириш учун қилинади.

Ўғитларнинг умумий меъёри мўлжалланган ҳосилга қ.раб ҳисобланади. Озиқа модаалар нисбати мавжуя йўриқномалар асоснда белгиланади.
Ғузлни сугорпш муяагтллри. Суғориш таргиби ва еув қўйиш техникасини ишлаб чиқиш учун суғориш сони ва муддатлари қар вариант учун ўсимликлар талаби асосида белгиланиши керак.
Кўл йиллик тадқиқотлар натижаснда ўсимликларнинг сувга бўлган талабини белгилайдиган тупроқ иамлиги, баргнинг сўриш кучи, ўсимлик ширасининг кониентрацияси, ўсимликлар ривожланишининг ташқи белгилари ва б.қ. кўрсаткичлар ишлаб чиқилган.
Бу кўрсаткичлардан тупроқ-иқлим заҳрб шўрланпнлиги ва жойлашиш чуқурлиғи турлича шаронтларида ғўзанинг мақбул суғориш тартнбларини, навларКп"Г суғориш тартибини, шунингдек, суғориш тартибларини ўғитлаш билан биргаликда, туп қдлинлиги ва бошқа омилларни ўрганишда фойдаланилади. Улар ғуэанинг юқори ҳосил бериш бўйича потенциал имкониятларини, шунингдек, амал давридаги турлм паллаларда ўсимликларнинг сув танқислигига муносабати намоён этилишига ва сув танқислигида ҳосил йуқотилишининг олдини алиш чоралари ишлаб чиқилишига имкон бсради.
Ғўзани тупроқ нямлиги бўйичя суғориш. Ғўэанинг суғориш муддатини тупроқ намлиги бўйича белгилаШ энг ишончли услублардан ҳисобланади.
Пахтадан юқори ҳосил олиш учун тупроқда ўсимлнк ўалаштира оладиган донмий намлик бўлиши керак ва унда мақбул намлик даражаси таъминланиши эарур. Аммо тупроқдаги намлик ҳдмма вақг ҳам ўсимликлар ўзлаштира оладиган ҳолзтда бўлмайди. Масалан, бир хил намликда (12%) қумоқ тупроқдаги ўсимликда намлик танқислиги ссэилади, қумлоқ тупроқда эса, шу намлик ўсимлик учун мақбул курсаткичга яқин бўлади.
Шунинг учун тупроқ намлиги ўсимлик ўэлаштира одишини кўрсатувчи нисбий қийматларда ифодаланади. Бундай бирлнк чекланган дала нам смгими (ЧДНС)га нисбатан фоиэларда ҳисобланган намликвир. ЧДНС тупроқ туэилиши ва механик таркибига кўра, кескин ўзгаради. Қумли тупроқларда бу тупроқ вазнига нисбатан 10- 11%, оғир соз тупроқларда эса, 25-27% га тенг бўлдди. Ушбу кўрсаткич ўсимлик ўэлаштира оладиган намликнмнг пастки чегараси деб аталиб, ундан кам намликда ўсимликда сув танқислиги аломатлари, яъни ўсишдан тўхташ, ҳосил тугунчаларининг тўкилиши, энг иссиқ пайтда барглар тургорининг йўқолиши ва ҳ.к. намоён бўлади. Мақбул тупроқ намлигининг пастки чегараси ҳисоблантан бу кўрсаткич усимликда сувга эҳгиёжи пайдо бўлганини билдиради, суғориш муддати кслганидан далолат беради. Бу бирлик ЧДНСга нисбатвн фоиэда ифодаланади, турли тупроқларда ҳар хил қийматга эга. Масалан, ғўза гуллашигача ва гуллаш-ҳосил тугиш палласида у 65 дан 75% гача ўзгаради. Фақат кўсак очилган пайтдагина намлик 55-60% гача камайтирилиши мумкин.
Тупроқ мақбул намлигининг пастки чегарасини топиш ғузани тупроқ намлиги асосида суғориш бўйича тажрибаларда асосий ваэифа санапади. Бу тажрибаларда биринчи навбатда суғориш муддати ва меъёри эмас, балки тупроқ намлигининг чскланган ЧДНС га нисбатан фоизда ҳисобланган қийматини белгилаш талаб этилади. Ғўза тулроқдаги намлик шу кўрсаткичга етганда суғорилади
Теэпишарлиги турлича бўлган ғўэа навлари турли тупроқ-иқлим шароитларида ривожланиш даврларига қараб, ҳар хип намликни талаб қилади Шунинг учун ҳар бир навга мос мақбул намлик тизимини ишлаб чиқиш мақсадида турли вариантлар синаб қўрилади. ЧДНСга нисбатан 65-65-60 (65)%, 65-70-60(65)%, 70-70 60(65)%, 70-75- 60(65)% ва 75-75-60(65)%. Бу уч ҳадли тиэимнинг биринчиси - шоналаш давригача намликни, иккинчиеи - гуллаш - ҳосил тугиш давридаги ва учинчиси - пахта очилиши давридаги намликни ифодалайди. Эрталишар ғуэа навлари суғориш сшди намликнинг юқори булишини талаб этади. Шунинг учун улар тизимига ЧДНСга нисбатан 80-80-60 (65)% тиэими киритилади.
Ўта шўрланган ва захоб юэа жойлашган ерларда суғориш олди намлиги тизими қуйидагича бўлиши керак: 70-70-65%, 70-80-65% ва 80-80-65%.
Захоб юза бўлганда намлик бўйича сугориш мумкин эмас, чунки у ЧДНСдан юқоридир. Ғўэа ривожланишининг баъзи даврлари учун ҳам суғориш олди намлигини
узгартириш мумкин (масалан, 70-75-60%, 75-70-60% ва б.к. ). Белгиланган намликдан фарк, ЧДНС га нисбатан 1-2% дан ошмаслиги керак.
Суғориш меъёри дала нам сиғимидаги намлик заҳираси билан суғориш олдидан аниқланган намлик орасидаги айирма +10% (буғланишга сарф булган сув) дан иборат булади.
Тупроқ намлиги бўйича суғориш муддати аниқланишида усимликнинг илдизи тарқалган қатлам қисобга олинади. Захоб чуқур жойлашган ерларда биринчи сув (шоналашгача) муддати 0-50 см чуқурликдаги тупроқ намлиги бўйича аниқланади. Иккинчи суааан бошлаб гуллаш даврида 0-100 см даги намлик бўйича берилади ва охиргиси пахта очилишида 0-70 см қатламдаги намлик бўйича аниқланади.
Ўтлоқ тупроқларда (захоб 1,5-2 м) гуллашгача суғориш муддати 0-50 см қзтламда, гуллаш бошланиши билан 0-70 см даги тупроқ намлиги бўйича белгиланади.
Ўтлоқи ва ўтлоқ-батқоқ тупроқларда (захоб 1 м атрофида) амал даврн давомида 0- 50 см тупроқ қатлами намлиги қисобга олинади.