Dang’ara tumani xalq ta’limi muassasalari faoliyatini metodik ta’minlash va tashkil etish bo’limiga qarashli 37 – umumta’lim maktabi

1. Abstrakt modeller óz gezeginde eki gruppaǵa bólinedi:
matematikalıq hám ekonomikalıq matematikalıq modeller.

Matematikalıq modeller obiekttiń dúzilisi hám óz-ara baylanısıw nizamlıqlarınıń matematikalıq munasábetler, formulalar hám matematikalıq -logikalıq xarakteristikaınan ibarat. Bunday modellerge awalgi sabaqlarda mısallar kórip ótildi.

Ekonomikalıq matematikalıq modeller XvIII ásirden qollanila baslandı. F. Kenening «Ekonomikalıq kesteler»ida birinshi ret pútkil social islep shıǵarıw procesin qáliplesiwin kórsetip beriwge háreket etilgen. Házirgi kúnde ekonomikalıq modeller járdeminde ekonomikalıq rawajlanıwdıń eń ulıwma nizamlıqları tekseriledi. Túrli ekonomikalıq kórsetkishler, atap aytqanda, milliy dáramat, tutınıw, jumıs menen bántlik, fondlar, investitsiya kórsetkishleriniń ózgeriwi hám qatnasın analiz qılıw, onı oldfndan aytıp beriw ushın quramalı ekonomikalıq modeller qollanıladı. Ǵárezsiz Ózbekstannıń 5 princip tiykarında bazar ekonomikasına ótiw modeli de ekonomikalıq matematikalıq modeldiń tiykarın quraydı (bul principlerdi yadqa alın!).
2. Fizikalıq modellerde obiekttiń tábiyaatı hám dúzilisi derlik túp nusqası sıyaqlı boladı, lekin odan muǵdar (ólshemi, tezligi hám taǵı basqa ) tárepinen parıq etedi. Mısal retinde samolyot, keme, avtomobil, poyezd hám basqalardıń modellerin alıw múmkin.
3. Biologiyalıq model bolsa túrli janlı obiektler hám olardıń bólimlerine (kletka, organizm hám taǵı basqa ) tán biologiyalıq dúzılıw, funksiya hám processlerdi modellestiriwde qollanıladı. Biologiyalıq model adam hám haywanlarda ushraytuǵın málim bir jaǵday yamasa keselliklerdi laboratoriya haywanlarında sınap kóriw imkaniyatın beredi. Mısalı, zıyanlı virustı halok etetuǵın dárin tekseriw ushın insannıń ózinde emes, bálki onıń az muǵdardaǵı qanınan alıp, sol qanında sınap kóriliwi jetkilikli boladı. Tómende fizikalıq hám biologiyalıq processlerdiń matematikalıq modellerine mısal kórip shıǵıladı.
1- másele. Basımı p, iyelegen kólemi v hám temperaturası T bo Igan ideal gazdıń jaǵdayın ańlatiwshı matematikalıq model dúziń.
Bul máseleniń sheshimin Klayperon formulası beredi, yaǵnıy ideal gazdıń basımı, kólemi hám temperaturası óz-ara tómendegishe baylanısqan :
Bul formula ideal gazdıń temperaturasınıń ózgeriwi basım yamasa kólemdiń ózgeriwine sebep bolıwın ayqın bildiredi.
2- másele. Gulning ósiw procesi modelin dúziń.
Ósimliklerdiń jasawı hám ósiwi ushın hawa, jaqtılıq, suw hám de azıq kerek bolıwın botanika stuldan bilesiz. Olardıń muǵdarı hár túrlı ósimlikler ushın túrlishe bolıp tabıladı. Mısalı, birpara guller qarańǵılaw hám qurǵaqlaylaw sharayatta jaqsı o'ssa, basqaları jaqtılıq hám ıǵallıqtı kóbirek talap etedi. Sol sebepli máseleniń modeli tómendegi teńlemeler sisteması arqalı ańlatpalanadı :

Bunda t - waqıt; T - hawa temperaturası ; I - jaqtılıq muǵdarı ; H - gúl denesindegi ıǵallıq muǵdarı ; a, p, ol - temperatura, jaqtılıq, ıǵallıqqa uyqas turaqlı shamalar.

Kórip ótilgen máselelerdiń modellerine itibar berip, sonı búydew múmkin, qaysı tarawda bolmaydıin, matematikalıq modellestiriw ushın tek-kek matematikadan emes, bálki sol tarawlardan da jetkilikli bilimge ıyelew zárúr eken.
Iv. Jańa temanı bekkemlew

1. Obiekt dep nege aytıladı?

2. Obiekttiń xarakteristikası hám xarakteristika ma`nisi haqqında mısallar járdeminde sóylep beriń.
3. Model dep nege aytıladı?
4. Obiekt hám oǵan uyqas modellerge mısallar keltiriń.
5. Matematikalıq model dep nege aytıladı? Matematikalıq modeller qanday tarawlarda qollanıladı?
6. Matematikalıq modeldiń basqa modellerden ayırmashılıǵın túsintiriń.
7. Neptun planetası qanday jańalıq ashılǵan?
8. Matematikalıq modellerdiń ximiya hám fizikada qo 4 lanilishiga mısallar keltiriń.
9. Modeller neshe túrge bólinedi?
10. Qanday abstrakt modeller bar?
11. Ekonomikalıq matematikalıq modeller haqqında sóylep beriń.
12. Qanday fizikalıq modellerdi bilesiz?
13. Biologiyalıq modellerdiń áhmiyeti haqqında sóylep beriń.
V. Oqıwshılardı bahalaw.


VI. Uyge wazıypa


Tómendegi obiektlerdiń xarakteristikası hám xarakteristika ma`nisin jazıń.
1. Obiekt: wálayatlar (jollanba : atı, maydanı, xalqı sanı, tiykarǵı ekonomikalıq ónimi,... ).
2. Obiekt: sinfdoshlar (jollanba : jinsi, boyı, shash reńi, salmaǵı, kóz reńi,... ).
3. Obiekt: kitaplar (yo'lanma: atı, bet sanı, reńliligi, salmaǵı, bahası,... ).

“Kórildi”:

OIBDO: G.Aytımbetova