Dang’ara tumani xalq ta’limi muassasalari faoliyatini metodik ta’minlash va tashkil etish bo’limiga qarashli 37 – umumta’lim maktabi

1 saatlıq sabaq islenbesi

Pán: Informatika
Klass 9-klass

Tema: Model hám onıń túrleri
SABAQDIŃ BARISI:


I. Shólkemlestiriw bólimi :
Oqıwshılar menen qutlıqlaw. Pánge tiyisli internet jańalıqları menen tanısıw.
Oqıwshılardıń sabaqǵa tayarlıqların úyreniw hám de úy wazıypaların baqlaw.
II. Ótilgenlerdi tákirarlaw :
Máselelerdi kompyuterde sheshiw basqıshları maydanınan sáwbet
III. Jańa tema bayanı :
Bizni qızıqtirayotgan hám úyrenilip atırǵan zat yamasa process obiekt dep ataladı. Mısalı, quyash sisteması daǵı planetalar, sport buwdaqları, mektepngizdagi kompyuterler obiektlerge mısal boladı. Bir túrdegi úyrenilip atırǵan obiektler óziniń qásiyetleri - xarakteristikaına iye boladı. Hár bir bólek alınǵan obiekt bolsa basqasınan sol xarakteristikaǵa uyqas xarakteristika ma`nisi menen parıq etedi. Mısalı, úyrenilip atırǵan kompyuterler atlı obiektlerdiń xarakteristikası : islep shıǵarǵan firma atı, tiykarǵı plata markası (motherboard), protsessor atı, protsessor tezUgi (CPU), vinchester sıyımlılıqı, operativ yad (RAM) sıyımlılıqı, videoxotira sıyımlılıqı bolsa, anıq kompyuterdiń xarakteristika ma`nisi: islep shıǵarǵan firma atı FUJITSU SIEMENS, tiykarǵı plata markası D1170, protsessor atı Pentium GѴ, protsessor tezligi 3, 06 Ggers, vinchester sıyımlılıqı 160 Gbayt, operativ yad sıyımlılıqı 1 Gbayt, videoxotira sıyımlılıqı 512 Mbayt.
Eger úyrenilip atırǵan obiektler planetalar bolsa :

Planetalar xarakteristikai	shakli	Salmaǵı	radiusi	aylanish tezligi
Jer ushın xarakteristika baha	sharsimon	5976-10^21 kg	6378 km	30 km/sek

Kóbinese málim bir tarawǵa tiyisli izertlewler alıp barılıp atırǵanda haqıyqıy obiekt emes, bálki onıń qanday da mánistegi nusqası uyreniledi. Buǵan, bir tárepden, málim bir sebeplerge kóre (chaq-moqning turaqlı emesligi, quyashdıń uzaqlıǵı, obiekt menen islew úlken aqsha talap etiwi yamasa insannıń ómirine havf salıp qoyıwı hám taǵı basqa ) haqıyqıy obiektti tuwrıdan-tuwrı úyreniwdiń ılajı bolmasa, ekinshi tárepden izertlewler ushın obiekttiń qanday da mánistegi nusqasın úyreniwdiń ózi de jetkilikli boladı. Álbette, bul jaǵdaylarda obiekttiń nusqası izertlew alıp barılıp atırǵan tarawdıń talaplarına tolıq juwap beriwi kerek boladı.
Model - haqıyqıy obiekttiń izertlew alıp barılıp atırǵan tarawdıń málim talaplarına juwap beretuǵın nusqası bolıp tabıladı. Model sózi (latınsha modulus - ólshew, norma ) sizge samolyot -sazlıq, mashinasozlik yamasa kemasozlik to'garaklari arqalı tanıstır. Turmısda obiektlerdiń modellerine júdá kóp mısallar keltiriw múmkin. Mısalı, yetning modelleri bolıp globus yamasa karta ; samolyottıń modeli bolıp kishilestirilgen nusqası, avtomashinanıń modeli bolıp siz bilgen oyınshıqlar ; shaqmaqtıń modeli bo'Ub joqarı kernewli elektr dáregindegi qısqa tutasıw yamasa japsarjash elektrodınıń janıwı ; insannıń modeli bolıp onıń kletkası yamasa quwırshaq yamasa fotosurati; insan miyasining esaplawǵa tiyisli modeli bolıp kalkulyator yamasa kompyuter xızmet etedi.
Haqıyqıy obiekt jáne onıń modeli ótkerilip atırǵan tájiriybelerde birdey nátiyje bersagina izertlew alıp barılıp atırǵan tarawdıń talaplarına juwap beredi. Mısalı, samolyot jáne onıń kishi nusqası bolǵan model birdey aerodinamik nızamlarǵa boysunadı. Model ushın tabılǵan nátiyjeler haqıyqıy samolyot ushın da orınlı bolıp tabıladı. Proektlestiriwtirilgan haqıyqıy samolyot qurılgach, onı laboratoriya daǵı arnawlı apparatlar — samolyotqa hawa aǵımın jiberiwshi stendlarda sınap kóriledi. Bul halda laboratoriya daǵı stendlar atmosferanıń modeli bolıp xızmet etedi.
Turmısda sonday processler boladıki, olardıń modeli retinde matematikalıq munasábetler hám formulalar qaraladı. Bul halda saylanǵan model haqıyqıy obiekttiń qásiyetlerin ózinde sáwlelengenlestirgen bolıwı zárúr, yaǵnıy úyrenilip atırǵan obiekt hám saylanǵan model qásiyetleri birdey munasábet hám formulalar arqalı ańlatılıwı kerek.O'rganilayotgan obyekt tavsiflarining matematik munosabatlar, belgilar va bog'lanishlar orqali ifodasi matematik model deb ataladi.

1. 
   Úyrenilip atırǵan obiekttiń matematikalıq munasábetler hám belgiler arqalı ańlatılıw procesi matematikalıq modellestiriw dep ataladı.
   
2. 
   Awalgi sabaqta kórip ótilgen kitap saliifasidagi qatarlar sanın tabıw máselesi kvadrat teńleme kórinisinde ańlatpalandi. Sonday eken, máseleni kvadrat teńleme kórinisinde ańlatıw procesi matematikalıq modellestiriw, uyqas teńleme bolsa máseleniń matematikalıq modeli bo'lar eken. Sonıń menen birge, Arximed kúshi, Pifagor teoremasi hám perimetr formulası da matematikalıq model boladı.
   
3. 
   Matematikalıq modellestiriw procesi áyyemginen astronomiya, ximiya hám fizika pánlerinde qollanıp kelingen. Mısal retinde Neptun say-yorasining jańalıq ashılıwın alıw múmkin. 1846 -jılda fransuz astronomı Ol. Leverye Uran planetasınıń buranlawlanıwına Quyash sistemasınıń sol payıtqa deyin belgisiz bolǵan planetası baslawshı ekenligin matematikalıq tastıyıqlap bergen. Sol jılı Leveryening kórset-málerine tıykarlanıp nemis astronomı Galley Neptun planetasın teleskop arqalı gúzete alǵan.
   
4. 
   Ximiyalıq reaksiyalardıń matematikalıq modeline mısallar :
   
5. 
   1) xlor menen natriyning birigiw reaksiyası : 2 Na + Cl2 = 2 NaCl;
   
6. 
   2) tabiiy gazdan altıngugurt ajıratıp alıw reaksiyası : 2 H2 S + 02= =2 H20 + 2 S.
   
7. 
   Fizikalıq qubılıslardıń matematikalıq modeline tómendegiler mısal boladı :
   
8. 
   1) Nyutondıń ekinshi nızamı, yaǵnıy denege tásir jetip atırǵan kúshdıń formulası : F = má, bunda m — dene massası, a — tezleniw;Nyutonning butun olam tortishish qonuni: , bunda
   

Mv m2 — bir-birine tásir jetip atırǵan deneler massaları, R — olar arasındaǵı aralıq, G — gravitatsiya turaqlısı.
Házirgi kúnde de modellestiriwdi ximiya, biologiya, medicina, ekonomika sıyaqlı pán baǵdarlarında keń qollanıp, júdá qızıqlı nátiyjeler alınıp atır.
Ulıwma alǵanda, modeller obiektlerdiń ańlatıw quralların tańlawǵa qaray tómendegi sxemada suwretlanganidek, úsh tiykarǵı túrge bólinedi: