Darsning ta’lim texnologiyasi

A'zo va a'zolar Tizimi

A'zo organizmning tashqi muhitga moslashish quroli. A'zolar or-ganizmning ajralmas bir qismi boiib, ular maium bir shaklga ega va maium bir vazifani bajaradi, shuningdek, gavdani tashqi muhitga nioslashtiradi. A'zolar organizmning evolutsion rivojlanish jarayoni-da mavjud muhitga moslashgan holda saqlanishga, ko'payishga va hayot kechirishga moslashib rivojlanadi. A'zolar organizmdan tash-qarida hayot kechira olmaydi.

A'zolarning tuzilishi va vazifalari bir-biriga uzviy bogiiq. Shu-"Jng uchun a'zolarning tuzilishi va shaklining o'zgarishi ularning fa-oliyatiga va aksincha ularning faoliyati o'zgarishi a'zolar hajmi va tu zilishiga ta'sir etadi. Bundan tashqari a'zolaming tuzilishi, shakli va vazni odam jinsi va yoshiga qarab o'zgarib boradi.

Ba'zan a'zolar o'sishi davrida o'zining odatdagi tuzilishi va shakli-ga ega bo'lmay qolsa, g'ayri tabiiylik (anomaliya) holati vujudga ke-ladi. A'zolar, odatda, bir necha to'qimadan iborat bo'Iib, ulardan bittasi ko'proq bo'ladi va a'zoning tuzilishi va faoliyatini belgilaydi. Masalan: skelet mushagi faqat ko'ndalang-targ'il mushak to'qimadan iborat bo'lmay, uning tarkibida turli xil biriktiruvchi to'qima (fibroz va elastik tolalar), nerv to'qimasi, qon tomirlarni hosil qiluvchi en-doteliy va silliq mushak tolalaridan iborat bo'ladi. Ammo ko'nda­lang-targ'il mushak to'qi masi ko'p bo'Iib, mushakning tuzilishi va fa­oliyatini (qisqarish) ta'minlaydi.

Katta odam organizmida quyidagi a'zolar tafovut qilinadi:

1. 
   Organizmda moddalar almashinuvini ta'minlovchi a'zolar. Bu-lar vositasida organizmga oziqa moddalar va kislorod qabul qilinadi, ishlanib bo'lgan va organizmda moddalar almashinuvi natijasida ho­sil bo'lgan chiqindi moddalar tashqariga chiqarib yuboriladi.
   
2. 
   Ko'payish yoki jinsiy a'zolar.
   
3. 
   Qon aylanish va limfa tizimi a'zolari. Bu a'zolar qabul qilin-gan oziqa moddalarni, kislorodni tananing barcha to'qimasiga yetka-zib beradi va modda almashinuvida hosil bo'lgan keraksiz moddalar­ni ajratuv a'zolariga olib boradi.
   

4. 
   Endokrin (ichki sekretsiya) a'zolar organizmdagi barcha ki-myoviy o'zgarishlarni tartibga solib turadi. Bu a'zolar ishlab chiqar-gan gormon qon orqali organizmga tarqalib boshqa a'zolar faoliya-tini boshqarib turadi.
   
5. 
   Organizmni tashqi muhitga harakat vositasida moslovchi a'zo­lar: suyaklar, bo'g'imlar va mushaklar.
   
6. 
   Sezgi a'zolari tashqi va ichki muhitdan keladigan ta'sirotlarni qabul qiladi.
   

7. Nerv tizimi a'zolari organizmda turli a'zolarni bir-biriga
bog'lab, ularning faoliyatini idora etadi.

Organizmda bir xil vazifani bajaruvchi a'zolar o'zaro birlashib, a'zolar tizimini hosil qiladi. Odam organizmida quyidagi a'zolar ti­zimi tafovut qilinadi:

1. Tayanch-harakat a'zolar tizimi:

1. 
   nofaol qism — suyaklar va ularning birlashmalari,
   
2. 
   faol qism — mushaklar.
   

2. Ichki a'zolar tizimi:

1. 
   hazm a'zolari tizimi;
   
2. 
   nafas a'zolari tizimi;
   

4. 
   siydik ajratish a'zolari tizimi;
   
5. 
   ko'payish yoki jinsiy a'zolar tizimidan iborat.
   

Siydik ajratish va jinsiy a'zolaming faoliyati turlicha bo'lgani bi-lan, ularning rivojlanishi o'zaro bog'langanligi uchun ular bitta siy-dik-tanosil a'zolari tizimiga birlashtiriladi.

3. 
   Ichki sekretsiya bezlari tizimi.
   
4. 
   Yurak-qon tomirlar va limfa tomirlar tizimi.
   

3. 
   Nerv tizimi - bosh miya, orqa miya va ulardan chiquvchi nerv-lardan iborat.
   
4. 
   Sezgi a'zolari tizimi tarkibiga ko'rish, eshitish, hid bilish, ta'm bilish, og'riq va harorat sezgisi a'zolari kiradi.
   

Hazm, hafas olish, siydik ajratish va qon aylanish a'zolari tizi-mlari o'simlik hayoti (vegetativ) a'zolari deb ataladi, chunki bu ja-rayonlar o'simliklarda ham uchraydi.

Tayanch-harakat a'zolari, sezgi a'zolari va nerv tizimi hayvo-niy a'zolar tizimi deb ataladi, chunki bu faoliyatlar faqat hayvonlar-ga xos

Nazorat savollari

1. 
   Hujayra nima va qanday qismlardan tuzilgan?
   
2. 
   Hujayralar qanday shakllardabo`ladi?
   
3. 
   Hujayrada qanday organеllalr bor?
   
4. 
   Hujayra qanday kimyoviy moddalardan iborat?
   
5. 
   Hujayrada xromosomalarning irsiy axborotni tashishda qanday ahamiyati bo`ladi?
   
6. 
   Oqsillarning kimyoviy tarkibini ayting.
   
7. 
   To’qima deb nimaga aytiladi?
   
8. 
   To’qimalar necha tipga bo’linadi?