Dasturlash texnologiyasi

Ta'lim jarayoni uchun elektron darsliklar yaratishning nazariy asoslari

Respublikada elektron o’quvadabiyotlaridan foydalanishga mo’ljallangan axborot texnologiyalari vositalarini rivojlantirish, shuningdek, masofadan turib o’qitishni tashkil etish bo’yicha salmoqli ishlar olib borilmoqda. Elektron adabiyotlar yaratishning ilmiy-uslubiy tomonlari ko’pgina olimlar tomonidan tadqiq etilmoqda. 2006 yildan e'tiboran, elektron o’quvadabiyotlaridan foydalanishning uchinchi bosqichi boshlanganiga qaramay ta'lim muassasalari uchun elektron darslikni yaratish va ularni o’quv-tarbiya jarayonida qo’llash bo’yicha ishlar ancha sust ketmoqda. Bu esa, elektron darslik yaratish uslubiyoti, uning tuzilishi, o’z ichiga oladigan komponentlariniig aniq bir tizimga solinmaganligi bilan bog’liq. Elektron o’quvadabiyotlarining uchinchi ya'ni o’quvjarayonida keng foydalanish bosqichiga o’tishda, o’quvadabiyotlarining yangi avlodini ishlab chiqish va ta'lim muassasalarini ta'minlashni jadallashtirish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridandir. Bu borada fanlardan elektron darslikni yaratish muhim masala hisoblanadi. Shu o’rinda, darslik atamasiga ta'rif berib o’tsak maqsadga muvofiq bo’lar edi. Darslik - Davlat ta'lim standarti, o’quvdasturi, uslubiyati va didaktik talablari asosida belgilangan, milliy istiqol qoyasi singdirilgai, muayyan o’quvfanining mavzulari to’liq yoritilgan, tegishli fan asoslarini mukammal o’zlashtirilishiga qaratilgan hamda turdosh ta'lim yo’nalishdarida foydalanish imkoniyatlari hisobga olingan nashr ekanligini ta'kidlaymiz. Elektron darslik esa, kompyuter texnologiyasiga asoslangin o’quvuslubini qo’llashga, mustaqil ta'lim olishga hamda fanga oid o’quvmateriallar, ilmiy ma'lumotlarning har tomonlama samarador o’zlashtirilishiga mo’ljallangan bo’lib, quyidgi shakllarda ifodalanadi: o’quvva ilmiy materiallar faqat verbal (matn) shaklida; o’quvmateriallari verbal (matn) va ikki o’lchamli grafik shaklida; multimedia (multimedia —turli xil aborot) qo’llanmalar, yani ma'lumot 6 uch o’lchamli grafik ko’rinishida, ovozli, video, animatsiya va qisman verbal (matn) shaklida; taktil (his qilinuvchi, seziladigan) xususiyatli, o’quvchi (talaba, tinglovchi)ni «ekran olamida» stereonusxasi tasvirlangan qaqiqiy olamga kirishi va undagi ob'ektlarga nisbatan qarakatlanish tasavvurini yaratadigan shaklda . Yangi asr ta'limini rivojlanish tendentsiyasi - axborot texnologiyalarini o’quv-tarbiya jarayoniga keng qo’llash va tarqatishdan iborat. Bu yo’nalishda asosiy vazifalaridan biri turli predmet sohasini o’z ichiga olgan bilimlar omborini yaratish bilan belgilanadi. Yangi axborot texnologiyalarining ta'lim tizimiga tatbiq etilishi an'anaviy o’qitish jarayonidan o’quvchining o’zi ta'lim jarayonining borishini aniqlaydigan yangi jarayonga o’tishini ta'minlaydi. Elektron darsliklardan foydalangan holda tashkil etilgan o’qitish texnologiyasi kelajakda ta'lim tizimida keskin o’zgarish qilishga qodir. Ko’pchilik iqtidorli o’quvchilar o’zlarining qobiliyati va qiziqishiga mos ravishda mustaqil bilim olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Ta'limning bunday tizimida maktab va oliy ta'lim o’qituvchilari bilimlarini o’quvchilarga yetkazishda anchagina qiyinchiliklarni yengishga to’qri keladi. Hozirgi kunda ta'lim muassasalarining hammasida ham kompyuterli ta'lim yetarlicha yo’lga qo’yilmagan. Elektron darslikni yaratish borasida anchagina ishlar qilinayotgan bo’lsa-da, hali darsliklarga oddiy kutubxonaning kitoblariga ega bo’lishdek ochiq tizim mavjud emas. Ta'lim tizimining rivojlanishi bilan bunday kamchiliklar asta-sekin yo’qolib boradi. Elektron darsliklarni yaratish juda murakkab jarayondir. Ta'lim texnologiyasi qo’llaniladigan o’quvjarayoni markazida o’quvchi, texnologiya qo’llanish mazmunida o’quvchilarning mustaqil ta'lim olish qobiliyatini rivojlantirish hamda o’quvfaoliyati asosida o’qituvchi bilan o’quvchining hamkorligi yotadi. Elektron darslik abstrakt mavjudotlar uchun emas, balki shaxs bilan ishlashga mo’ljallangan. O’quvchi o’zining qobiliyati, fanga qiziqishi va uning tayyorgarlik darajasiga qarab ta'lim usulini tanlashi kerak. Elektron darslik o’quvchining bilim olishini vaqt bo’yicha chegaralamaydi. Shuning uchun ham o’quvmaterialini o’zlashtirish vaqti o’quvchining hoxishiga ko’ra qisqarishi yoki uzayishi mumkin. Elektron darslik o’quvchilarga axborotni o’qish, ma'ruzalarni 7 eshitish, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlariga mo’ljallangan vazifalarii bajarish, o’z bilimlarini tekshirish va, zarur hollarda, ularni to’ldirish, o’z-o’zini nazorat qilish kabi bilim shakllarini tavsiya etishi mumkin. Elektron darslik o’z ichiga trenajyorlar, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlari uchun vazifalar, testlarni olishi va bir vaqtda o’zida bilim berish va o’quvchilarning o’zlashtirish darajalarini aniqlash dasturiy ta'minotiga ega bo’lishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, u kursning asosiy axborotli qismini bayon etuvchi taqdimot qilishni tashkil etuvchi, olingan bilimlarni mustahkamlashga mo’ljallangan mashqlar, o’quvchilarning bilimlarini oqilona baholash imkoniyatini beradigan testlar kabi uchta komponent bo’lishini talab etadi. Kompyuterga mo’ljallangan darslik: bir zumda teskari aloqani ta'minlashi; zarur axborotni tezlikda topishga yordam berishi; gipermatnli tushuntirishlarga ko’p marta murojaat qilishda vaqtni tejashi; ekranga matnni to’g’ridan-to’g’ri chiqaribgina qolmay, balki multimedia texnologiyasi orqali ovozli tahlil qilishi va modellashtirishi; aniq bir bo’lim bo’yicha o’quvchilarning o’zlashtirish darajalariga mos ravishda bilimni baholay olish imkoniyatini yaratish; zarur o’quvaxborotlarini yangilash imkoniyatining mavjudligi bilan an'anaviy darsliklardan tubdan farq qiladi. Elektron darslik, shuningdek, o’quvmateriallarini ilmiy va ko’rgazmali qilib tasvirlash; tahliliy-sintetik imkoniyati; axborotni to’la, tizimli va mantiqiy ketmaketlikda tasvirlash, o’quvmaterialini bir tizimda berish va faollashtirish kabi muammoli; o’quvmaterialini o’zlashtirilishining mustahkamligi; ta'limni differentsiallashgan va individuallashtirilganligi; moslanuvchanligi va emotsional ta'sirchanligi kabi psihologo- pedagogik; to’la didaktik ta'lim davriyliligi, ta'limning interfaolligi, teskari aloqa, o’z-o’zini boshqarish vazifalarini amalga oshirish kabi boshqarish, shuningdek, auditoriya va auditoriyadan tashqaridagi mustaqil faoliyat jarayonida darslik bilan ishlash imkoniyati; ishlashda qulaylik; katta xajmdagi axborotni saqlashning osonligi va o’quvadabiyoti bilan ishlash uchun zarur maxsus texnik jixozlarning (masalan, kompyuterlarning) mavjudligi kabi tashkiliy- texnologiik imkoniyatlar bo’lishini taqozo etadi. Nashr etilgan o’quvmateriallarining yuqorida sanalgan didaktik imkoniyatlari an'anaviy darslik, 8 dasturlashtirilgan darslik, elektron darslik va o’quvqo’llanmalar tajribada qiuoslab ko’ilganda, eng ko’zga ko’ringan belgilarni oxirgi tur (multimediali) o’quvqo’llanmalarida mavjud ekanligi tasdiqlangan. Xulosa qilib aytganda, ta'lim muassasalarining o’quv-tarbiya jarayonida foydalanish uchun mo’ljallangan elektron darsliklar quyidagi xususiyatlarga ega bo’lmog’i lozim: predmetdagi axborotlarning yaxshi tuzilishga egaligi; o’quvpredmetining tuzilishidagi elementlariga gipermatnli, namoyishli, audio- va videoizoxdarga asosiy mavzularning mos kelishi; matn va namoyish qilish bilan bir qatorda, darslikning asosiy bo’limlari bo’yicha o’qituvchilarning o’quvmateriallarining video-yoki audioyozuvli bayonlarini berilishi; rasm, model va sxemalarni tezlikda tushuntirish tizimiga ega bo’lishi va bunda gipergrafikadan foydalanilishi; ko’p oynalik interfeysning qo’llanilishi; matn qismlarida zarur manbalarga murojaat etishga mo’ljallangan gipermatn tizimining mavjudligi; matn bilan tushuntirish kiyin bo’lgan predmetning boblari kushimcha videoaxborot va animatsiyali kliplar bilan ta'minlanishi; audioaxborotlar musika bilan olib borilishi; o’quvchilar sinf va sinfdan tashqarida bajarishi kerak bo’lgan vazifa va mashqlarning, shuningdek, ularning javoblarining berilishi; asosiy tushuncha va modullarning izoxli lug’atining mavjudligi bilan an'anaviy darsliklardan farq qilishi kerak

2.1. KOMPYUTER ANIMATSIYASI

Kompyuter animatsiya - bu kompyuter yordamida yaratilgan animatsiya turi, xususan, uch o'lchamli kompyuter grafikasi ("CGI-grafika"), lekin u bilan chegaralanmagan. Garchi 1980-yillardan boshlab animatsiyada kompyuterlar keng qo'llanilsa-da, hozirda "kompyuter animatsiya" atamasi uch o'lchovli CGI animatsiyani anglatadi, kompyuter yordamida ikki o'lchovli qo'lda chizilgan animatsiya uchun esa boshqa atamalar ishlatiladi, masalan, "Flash animatsiya" va "GIF animatsiya".

2.2. Kompyuter animatsiyasi tarixi

Kompyuter animatsiyasi tarixi maxsus grafik dasturlar paketlarining paydo bo'lishi va rivojlanishi bilan chambarchas bog'liqdir.

Vizual effektlar texnologiyasidagi birinchi qadam 1961 yilda Ivan Sutherland tomonidan kompyuter grafikasi davrini boshlagan Sketchpad tizimi ixtiro qilingan. Ushbu tizimda yorug'lik qalami yordamida foydalanuvchilar monitor ekranida to'g'ridan-to'g'ri chizmalar yaratishlari mumkin edi. 1967-yilda Sutherland Devid Evans bilan birga kompyuter grafikasi o'quv kursini yaratish ustida ish boshladi.
Bunday tadqiqotlar asos solgan Yuta universitetida (AQSh) o'sha paytda ishlagan: Jim Klark - Silicon Graphics Inc. asoschisi, Edvin Katmull kompyuter yordamida film yaratish sohasidagi kashshoflardan biri, John Warnock — Adobe Systems kompaniyasi asoschisi va Photoshop va PostScript kabi taniqli mahsulotlar ishlab chiqaruvchisi. Dastlab geometrik shakllar to'plami (odatda uchburchaklar) asosida jismlarning uch o'lchamli tasviri shakllandi. Shu bilan birga geometrik shakllar monoxromatik to'ldirishga ega bo'lib, fonga qo'yilganlarni oldinga ob'ektlar qoplagan.
1968 yilda SSSRda sovet olimlari N. N. Konstantinov, V. V. Minakhin va V. Y. Ponomarenko mushukning piyoda yurganini namoyish etuvchi "Kitty" kompyuter multfilmini suratga olishdi. Harakatlar kompyuter tomonidan unga kiritilgan differensial tenglamalarga ko'ra butunlay yaratilgan. Animatsiya ramkalarining o'zi matn muharririda bosilgan bo'lib, unda pikselning roli rus tilida "Sh" harfi bilan o'ynalgan.
1971 yilda Genri Gouraud uchburchaklarni vertikallarining ranglarini chiziqli interpolyatsiya qilish orqali bo'yashni taklif qildi. Bu esa jismlar yuzasi bo'ylab intensivliklarning yumshoqroq o'zgarishini olish imkonini yaratdi. 1974 yilda Edvin Katmull yashirin yuzlarni olib tashlash jarayonini tezlashtirgan Z-bufer tushunchasini taklif qildi. Yana bir ixtiro Katmulla uch o'lchamli jismlar yuzasidagi tekstura qoplamasi bo'lib, bu ob'ektlarning realizmini ta'minlaydi. Wu Tong Fong u ancha ko'proq hisoblash talab bo'lsa-da, yaxshi silliqlash ta'minlash poligon, butun yuzasining soyalar interpolyatsiya taklif.
Jeyms Blinn 1976 yilda fong rang berish va buyumlar yuzasidagi tekstura qoplamalarini birlashtirdi. 1980-yilda Turner Uitted yangi tasvirlash texnikasini (tracing) taklif qildi. U yorug'lik manbaidan kamera linzasigacha bo'lgan yorug'lik nurlarining yo'llarini izlashdan iborat bo'lib, ularning voqea joyidagi ob'ektlardan aks-sadosini hisobga olgan holda. 1986-yilda AT&T shaxsiy kompyuterlarda (TOPAS) animatsiya bilan ishlash uchun birinchi paketni chiqardi. Uning narxi 10 ming dollarga baholanib, Intel 80286 protsessori va DOS operatsion tizimiga ega kompyuterlarda ishladi. 1990-yilda AutoDesk 3D Studio mahsulotini sotishni boshladi. 1997-yilda Macromedia futureWave dasturiy ta'minotini sotib oldi Web uchun kichik grafika dasturi bo'lib, u bilan bir vaqtning o'zida kompyuter animatsiya dasturi Macromedia Flash ishga tushirildi. 1998-yilda Maya dasturi chiqarila boshladi, uning narxi 15 ming dollardan 30 ming dollargacha.
XULOSA
Zamonaviy ta’lim tizimining asosini sifatli va yuqori texnologiyali muhit tashkil etadi. Uning yaratilishi va rivojlanishi texnik jihatdan murakkab, shu bilan bir qatorda bunday muhit ta’lim tizimini takomillashtirishga, ta’lim jarayoniga axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishga xizmat qiladi. Ta’lim jarayonida multimedia texnologiyalaridan foydalanish mashg’ulotlarni interfaol rejimda olib borishga imkon beradi. Bugungi kunda multimedia texnologiyalari inson faoliyatida, ya’ni biznes, ta’lim, tibbiyot, xarbiy va boshqa sohalarda keng qo’llanilib kelinmoqda. Bu faoliyat yo’nalishlarida multimedia mahsulotlarini yaratish uchun keng ko’lamdagi dasturiy vositalar mavjud.
Internet texnologiyalari qo’llanilayotgan sohalarni bugun har yerda, har qadamda uchratish mumkin. Elektron magazin, elektron kassa, elektron ma’lumotnomalar, elektron e’lonlar doskasi va hokazolar kundalik turmushimizga kirib keldi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda o’quvchi-yoshlarni internet tizimida faol ishlashga o’rgatish, ularda o’z faoliyat sohasida internet manbalaridan foydalana olish ko’nikma va malakalarini hosil qilish bugungi kunning dolzarb masalasidir. Informatika va uni o’qitish metodikasi bo’yicha nazariy va amaliy darslarni tashkil qilish jarayonida o’quv muassasalari uchun yaratilgan saytlar, portallar, ta’lim muassasalarining elektron kutubxonalari resurslaridan foydalanish o’rganilayotgan mavzuning yana keng qamrovli tushinib olishiga bilim ko’nikma va malakalarning mustahkamlanishiga olib keladi.
Bunday sayt va portallardan darslarda foydalanish uchun ishlarni quyidagi bosqichlarda tashkil qilish tavsiya etiladi:
1. Ta’lim muassasasi uchun yaratilgan saytlarning umumiy tuzilishi, ma’lumotlarning ierarxik xaritasi bilan avvaldan tanish bo’lish.
2. Talabalarga internet tizimida ―harakatlanish‖ning oddiy qoidalarini tushuntirish, internetga bog’lanish usullari xaqidagi amaliy bilim va ko’nikmalarni shakllantirish.
3. Informatika nazariy va amaliy darslarini o’tish jarayonida multimediya texnologiyalari (proektorlar)dan foydalanilgan holda ta’lim muassasalari uchun yaratilgan saytlarni o’quvchilar o’rtasida muhokamasini tashkil qilish.
4. Topshiriqlar va uy vazifalari berishda ta’lim muassasalari uchun yaratilgan saytlardan foydalanish bo’yicha alohida topshiriq va ko’rsatmalarni ishlab chiqish hamda nazariy va amaliy darslarda keng foydalanish.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkin, ta’lim muassasalari uchun yaratilgan saytlardan foydalanish darslarning mazmunli tashkil etilishi va talabalarda o’zlashtirish ko’rsatkichlarini oshirish hamda mustahkam bilim olishlariga yordam beradi.
Demak biz xulosa qilishimiz mumkinki, masala – bu qandaydir biror
maqsadga erishishdagi to’siq bo’lib, uning yechimi esa maqsadga erishishda
shu to’siqni olib tashlash uchun bajariladigan amallar ketma – ketligidan iborat.
Yana shuni ham ta’kidlash lozimki, tabiatdagi yoki borliqdagi barcha
masalalarning yechimini topish mumkin emas. Bunday yechimi yoq masalalarni
esa “ochiq masalalar” deb ataladi.
Bizning maqsadimiz esa ushbu masalalarnining muhim
jihatlarini yana bir bor esga olish hamda injenerlik masalalarida qanday tadbiq
qilish masalalariga e’tibor berishdan iborat.
Kurs ishini tayyorlashda zamonaviy injenerlik masalalari haqida ma’lumotlar va texnikaning hozirgi zamon holatidan foydalanishga harakat qildi va unda keltirilgan ma’lumotlar xalq xo’jaligida keng qo’llanilayotgan texnik vositalar, algoritmlar va programma vositalarini aks ettiradi.
Unda keltirilgan amaliy misollar nazariy bilimlarning mazmun-mohiyatini
yanada chuqurroq tushunishga hamda mustahkamlashga imkon beradi.
Demak ilm-fan shiddat bilan rivojlanib borayotgan ayni damda virtual ta’lim tizimi ham keng miqyosda bizning hayotimizda o’z o’rnini topdi. Zamon bilan hamnafas bo’lgan holda jamiyat rivojiga biz ham o’z hissamizni qo’shar ekanmiz, yurtboshimiz biz yoshlarga ko’rsatgan ishonchini oz bo’lsada oqlagan bo’lamiz.