Davlat boshqaruvi shakllarining turlari, muhim elementlari

Dualistik monarxiya davlatlariga Saudiya Arabistoni, Quvayt, Nepal kabi davlatlar kiradi. Dualistik monarxiyada hokimiyat monarx va parlament o‘rtasida bo‘linadi. Lekin bu bo‘linish noteng bo‘lib, unda monarx hokimiyati cheklangan bo‘lsa-da, parlament qabul qiladigan birorta ham qonun monarx roziligisiz kuchga kirmaydi. Ijro hokimiyati esa to‘laligicha monarx va u tayin- laydigan hukumat qo‘lida jamlanadi. Boshqaruvning bunday shakli XIX asr va XX asrning boshlarida ancha keng tarqalgan edi (jumladan, Germaniya bir- lashtirilgandan keyin 1871-yilda qabul qilingan Konstitutsiya bo‘yicha shunday boshqaruv shakllangan edi). Bugun rivojlangan G‘arb mamlakatlarida boshqa- ruvning bunday shakli mavjud emas. Faqat Lixtenshteyn bundan mustasno bo‘lib, 1921-yilgi Konstitutsiyaga bu yerda 2003-yilda o‘zgartirishlar kiritilgan. Yaqin Sharqning bir necha mamlakatlarida, masalan, Iordaniya va Marokashda esa, dualistik monarxiya hali ham mavjud³⁵.
Dualistik monarxiyalarda saylanadigan vakillik organi - parlament (har bir davlatda turlicha nomlanadi, masalan, lordaniyada «majlis») faoliyat yurita- di. U qonunlar qabul qilish va budjetni ma’qullash huquqiga ega. Monarx tomonidan tayinlanadigan hukumat faqat uning oldida javobgar sanaladi. Hukumatning parlament oldida mas’ulligi, javobgarligi instituti dualistik monarxiyalarda mavjud bo‘lmaydi. Monarx parlamentni tarqatib yuborish, favqulodda dekretlar chiqarish va mamlakatda favqulodda holat e’lon qilish huquqiga ega. U qurolli kuchlarning oliy bosh qo‘mondonidir. Dualistik monarxiya mutlaq monarxiyadan parlamentar monarxiyaga o‘tishda oraliq, o‘tish shakli bo‘lib, hukmdor bilan bir qatorda, mutlaq monar- xiya uchun xos bo‘lmagan boshqa oliy davlat hokimiyat organlari - parlament va hukumatning mavjudligida namoyon bo‘ladi. Amaldagi va yuridik hokimi- yat monarx tuzadigan hukumat va qonun chiqaruvchi idora hisoblangan parla- ment o‘rtasida bo‘linadi³⁶.
Dualistik monarxiyaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, parlament (yoki uning bir palatasi) va hukumat a’zolari hukmdor tomonidan tayinlanadi va uning oldida shaxsan javobgar bo‘ladi. Ushbu monarxiya shaklida davlat boshlig‘ining vakolatlari qisman cheklangan bo‘lsada, ammo u aslida davlat boshlig‘i funksiyasini amalga oshiradi. Hukumatni tuzish parlamentning parti- yaviy tarkibiga bog‘liq emas³⁷.
Dualistik monarxiya hozirgi kunda keng tarqalmagan davlat boshqaruvining shakllaridan biridir. Uzoq asrlarda paydo bo'lgan va hozirgi paytda siyosiy ravnaq maqomini olgan. Shunga qaramay, dunyoning ayrim davlatlari, ham Evropa, ham Osiyo, bunday tizim bilan mamnun. Qonuniy nuqtai nazardan, dualistik monarxiya konstitutsiyaviy monarxiya turlaridan biri hisoblanadi. Amaliy va nazariy nuqtai nazardan monarxning davlatga nisbatan cheklovsiz huquq va vakolatlariga ega. Biroq, rasmiy ravishda uning ta'siri va harakat doirasi konstitutsiya bilan chegaralangan. Hukumatning ushbu shakli, o'z navbatida, mamlakatda, monarxdan tashqari yana bir muhim ahamiyatga molik shaxs - vazir sifatida mavjud. Bunday hokimiyatning mohiyati shuni anglatadiki, monarxning buyrug'i hech qanday vazir tomonidan tasdiqlanmasdan amalga oshirilishi mumkin emas. Shu bilan birga, muayyan ahmoq doiralar shakllanmoqda: faqat davlat rahbari vazirni tayinlash huquqiga ega va u uni lavozimidan olib tashlashi mumkin. Shunday qilib, dualistik monarxiya aslida avloddan-avlodga avlodlar davrasiga o'tadigan mutlaq kuchdir³⁸.
Bizning davrimizda ko'plab davlatlar uzoq vaqtdan beri prezidentlik-parlament va boshqa boshqaruv tizimlariga ko'chib kelmoqdalar, biroq ularning ba'zilari o'tgan an'analarga sodiq qolmoqda. Dualistik monarxiyaning saqlanib qolgan vaziyatlari shu. Mamlakatlarning misollari Sharqiy Yarimferaning barcha qit'alarida joylashgan bo'lib, hozir ularni qisqacha sanab o'tmoqdamiz. Evropada bu Shvetsiya, Daniya, Monako, Lyuksemburg, Lixtenshteyn. Yaqin Sharqda - Quvayt, Bahrayn, Iordaniya, Birlashgan Arab Amirliklari, Uzoq Sharq - Yaponiyada. Ushbu mamlakatlarning ba'zilari bir vaqtning o'zida mutlaq monarxiya bilan bog'langan, barcha amaliy va qonuniy hokimiyat taxtning egasiga tegishlidir. Shuni ham aytib o'tish joizki, ba'zi davlatlarda konstitutsiyaviy va dualistik monarxiya mavjud. Ushbu turdagi mamlakatlarning misollari Daniya, Shvetsiya, Lyuksemburg hisoblanadi³⁹.
Bu atama ikkita turga bo'linadigan kuch turiga ishora qiladi. Birinchisi parlament monarxiyasi. Uning mohiyati shundaki, parlament a'zolari ovoz berish orqali saylanadi. Qaysi partiyalar xalqning ko'proq ovoziga ega bo'lishadi, bu mamlakatda qonun chiqaruvchi hokimiyatning asosidir. G'olib chiqqan partiya etakchisi deyarli davlat boshlig'i bo'lib qoladi. Monarxning o'zi bu vaziyatda faqat rasmiy rolni bajaradi. U qaror qabul qilish, qonunlar, harakatlarda qatnashishi mumkin, ammo uning ovozi hal qiluvchi emas. Shunday qilib, barcha mas'uliyat parlamentga bo'ysunadi. Ikkinchi tur - dualistik konstitutsiyaviy monarxiya. Bu yerda monarx mustahkam huquqlarga ega, barcha qonunlar, harakatlar va qarorlarni tasdiqlaydi, boshqa boshqaruv organlarining faoliyatini nazorat qiladi. Shuningdek, u mamlakat rahbariyati sohasida yangi odamlarni ishga olish va sobiq xodimlarni ishdan bo'shatish huquqiga ega⁴⁰.
Shunday qilib, biz sizning mamlakatingiz ushbu turkumga mos keladimi yoki yo'qligini aniqlashingiz mumkin bo'lgan asosiy xususiyatlarni keltiramiz:

• 
  Davlat rahbari monarx va hokimiyatni bajaradigan boshqa shaxslardir.
  
• 
  Bu shaxslar faqat monarxni saylashlari va ularni rad etishlari mumkin.
  
• 
  Mamlakat hukumati parlamentga emas, balki monarxga javobgar bo'lishi kerak.
  
• 
  Monarx rasmiy ravishda va amalda mamlakat boshlig'i. Undan tashqari hech qanday qaror qabul qilinmaydi, boshqa organlarning ishlarini to'g'irlaydi. Muxtasar qilib aytganda, uning kuchi deyarli cheksizdir.
  
• 
  Monarxiyaning dualistik shakli parlament va mutlaq orasida o'tish davri deb hisoblanadi. Biroq, ikkinchi darajaga ko'proq tortishadi, chunki aslida bunday kuch bir odamning qo'lida⁴¹.
  

Davlatning bunday shakli bir vaqtlar bizning mamlakatimizda mavjud edi. Rossiyada isyonga qarshi zo'ravonliklar va to'ntarishlar boshlangan va Vatanimiz, millatimiz va geosiyosiy "abadiy" muammolar kuchaygan, ikkiyoqlama monarxiya vaqtinchalik tuzilgan. Ushbu turdagi hukumat 1905 yildan 1917 yilgacha davom etdi va Sovet sotsialistik tuzumini barpo etish bilan mamlakatimizda mavjud bo'lishni to'xtatdi⁴².
Bu hokimiyatning eng yorqin vakili ham Avstriya-Vengriya imperiyasidir. 1867 yildan boshlab ajralish paytigacha bu mamlakatda dualistik monarxiya paydo bo'ldi. Shu bilan birga, davlat ikkita avtonom qismga bo'lingan, ularning har biri o'z qonunlari va qoidalari bilan. Agar siz asrlar osha chuqurroq nazarda tutilsa, bu hukumat shakli Yevropa va Osiyoda bo'lganini ko'rishingiz mumkin. Bu shohlikning mutlaq hokimiyatidan tortib, parlament tizimiga o'tuvchi o'tish davri bo'lib, asrlar osha davom etdi⁴³.
Keling, qisqacha. Dualistik monarxiya hokimiyatning bir shakli bo'lib, unda hokimiyat bir shaxs tomonidan amalga oshiriladi. Rasmiy ravishda, monarx o'z harakatlarini parlament va boshqa organlar bilan muvofiqlashtiradi, lekin butun mamlakat uchun qonunga aylangan deyarli har bir qarorni o'zi qabul qiladi. Axir, hukmdor shaxs barcha ishchilarini va maslahatchilarini o'zi tanlaydi va hatto eng kichik itoatsizliklari bilan ularni yoqib yuborishi mumkin. Bugungi kunda bunday davlat apparati juda kamdan-kam uchraydi. Barcha mamlakatlar uzoq vaqtdan beri prezidentlik-parlament boshqaruviga o'tishgan, bu ham xalq ovozi bilan qo'llab-quvvatlanadi. Zero, yirik davlatni boshqarish uchun, ayniqsa, zamonaviy jamiyatning rivojlanish sur'atlarini inobatga olgan holda, juda kuchli va mutanosib aqlli odam bo'lishi kerak.