Davlat budjeti daromadlarining turkumlanishi

Davlat budjeti daromadlarining turkumlanishi 
 
Davlat budjetining daromadlari o‘zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri, 
mulkchilik shakli, soliq va to‘lovlarning turi, mablag‘larning tushish shakli va ularni budjetga 
undirish usullariga muvofiq turkumlanishi mumkin. 

 
 
 

86
 
 
Davlat budjeti daromadlarining tarkibi (ularni jamlash shakllari) davlatning moliyaviy 
siyosati bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to‘g‘risida”gi qonunini 11-
moddasiga asosan Davlat budjeti daromadlari: 
1) qonun hujjatlarida belgilangan soliqlar, yig‘imlar, bojlar va boshqa majburiy to‘lovlar; 
2) davlatning moliyaviy va boshqa aktivlarini joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va 
sotilishidan olingan daromadlar; 
3) qonun hujjatlariga muvofiq meros olish, hadya etish huquqi bo‘yicha davlat mulkiga 
o‘tgan pul mablag‘lari; 
4) yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet el davlatlaridan kelgan 
qaytarilmaydigan pul tushumlari; 
5) rezident-yuridik shaxslarga va chet  el davlatlariga berilgan budjet ssudalarini qaytarish 
hisobiga tushadigan to‘lovlar; 
6) qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa daromadlar hisobiga shakllantiriladi. 
Eng avvalo, Davlat budjeti daromadlari o‘zlarining manbalariga ko‘ra quyidagi uch guruhga 
bo‘linadi (18-rasm): 
–  soliqli daromadlar; 
–  soliqsiz daromadlar; 
–  qaytarilmaydigan tarzda o‘tkaziladigan pul mablag‘lari. 
 
 
 
18-rasm. Davlat budjeti daromadlarining manbalari 
 
 
Budjetning  soliqli daromadlari  tarkibiga mamlakat soliq qonunchiligiga muvofiq 
umumdavlat soliqlari va yig‘imlari, mahalliy soliqlar va yig‘imlar, bojxona bojlari, boj yig‘imlari, 
penya va jarimalar kiradi. 
Budjetning daromadlar qismini to‘ldirishning manbalaridan biri budjet tizimida boshqa 
darajada turgan budjetdan dotatsiyalar, subvensiyalar yoki mablag‘larning qaytarilmaslik va 
tiklanmaslikning boshqa shakllarida olinadigan moliyaviy yordamdir. Bunday moliyaviy yordamlar 
mablag‘larni oluvchi budjetning daromadlarida o‘z ifodasini topishi kerak. Jismoniy va yuridik 
shaxslardan, xalqaro tashkilot va xorijiy davlatlar hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki 
tiklanmaydigan shaklda o‘tkazilayotgan mablag‘lar ham budjetning shunday daromadlari tarkibiga 
kiradi. 
Soliqli usullar uchun mablag‘larning Davlat budjeti foydasiga aniq belgilangan miqdorlarda 
va oldindan o‘rnatilgan muddatlarda undirilishi xarakterlidir. Soliqlarning undirilishi mamlakatning 
yalpi ichki (milliy) mahsuloti va milliy daromadining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi bilan 
bog‘liq. Ular yordamida xo‘jalik yurituvchi subyektlar va aholiga tegishli bo‘lgan mablag‘larning 
bir qismi davlat ixtiyoriga o‘tkaziladi.  

 
 
 

87
 
 
Davlatning soliqsiz daromadlarini davlat soliqlaridan ajratib turuvchi xususiyatli belgilari 
mavjud. 
Birinchidan, ko‘plab soliqsiz to‘lovlar ikki  yoqlama xarakterga ega, ya’ni ko‘plab soliqsiz 
to‘lovlar to‘lash bo‘yicha huquqiy munosabatlarning subyektlari o‘zaro huquq va majburiyatlarga 
ega. Huquqiy munosabatlarning zaruriy subyekti bo‘lgan davlat, soliqsiz to‘lovlarni undirar ekan, 
uning to‘lovchilari foydasiga tegishli harakatlarni amalga oshirishi shart, misol uchun qandaydir 
faoliyat bilan shug‘ullanish huquqini berish, bojxona chegarasidan tovarlarni olib o‘tish, qandaydir 
xizmat ko‘rsatish va b. O‘z navbatida soliqsiz to‘lovlarning to‘lovchilari davlatdan o‘zlarining 
foydasiga qandaydir harakatlar amalga oshirilishini talab qilish huquqiga ega.  
Ikkinchidan, har doim majburiy to‘lov hisoblangan soliqlardan farqli o‘laroq soliqsiz 
daromadlar majburiy va ixtiyoriy shaklga ega bo‘lishi mumkin. Soliqsiz daromadlarning katta qismi 
majburiy to‘lovlar hisobiga shakllanadi. Ularning majburiyligi nazarda tutilgan hollarda 
to‘lanmagan holatlarda o‘rnatilgan tartibda majburiy undirilishi bilan asoslanadi. Biroq, majburiy 
soliqsiz va soliqli to‘lovlarni to‘lanishining asoslari bir xil emas: soliqlar soliqqa tortish obyekti 
mavjud bo‘lganida to‘lanadi, majburiy soliqsiz to‘lovlarni to‘lanishining asosi esa vakolatli organlar 
tomonidan yuridik va jismoniy shaxslar foydasiga ma’lum harakatlarni amalga oshirilishi (u yoki 
bu huquqlarning berilishi, ishlar, xizmatlar bajarilishi) hisoblanadi. Davlatning soliqsiz daromadlari 
guruhiga kiruvchi ixtiyoriy to‘lovlar yuridik va jismoniy shaxslarning tegishli xohish-irodasiga 
asoslanadi. Ixtiyoriylik tamoyillari bo‘yicha qo‘shimcha pul mablag‘larini jalb qilish usullari 
qonunchilik bilan belgilanadi. Ularga davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga chiqarish va 
tarqatish, davlat lotereyalarini o‘tkazish, hayriya faoliyatini amalga oshirish tartibidagi badallar va 
boshqa qonuniy usullar. 
Uchinchidan, soliqsiz to‘lovlarning xususiyatlaridan yana biri shuki, soliqlarga nisbatan ular 
uchun tushumlarning maqsadlilik belgisi xarakterlidir. Davlatning soliqsiz daromadlarini 
ishlatishning maqsadliligi soliqsiz to‘lovlar joriy qilinish paytida o‘rnatiladi va har qaysi to‘lovni 
hisoblash va undirish tartibini belgilovchi huquqiy hujjatlar yordamida mustahkamlanadi. 
Davlatning soliqsiz daromadlari, odatda, Davlat budjeti va budjetdan tashqari fondlarda jamlanadi. 
Biroq, ayrim soliqsiz daromadlardan tushumlar qonun bo‘yicha o‘rnatilgan tartibda tegishli 
mahalliy budjetlarga o‘tkazilishi uchun mahalliy hokimiyat organlariga beriladi. 
Davlatning soliqsiz daromadlarini turli mezonlar bo‘yicha turkumlash mumkin (19-rasm):  
 hududiy darajasi bo‘yicha – respublika daromadlari va mahalliy hokimiyat organlarining 
daromadlari; 
 shakllantirish usullari bo‘yicha – majburiy xarakterga ega bo‘lgan daromadlar va yuridik 
va jismoniy shaxslardan ixtiyoriy tushumlar; 
 ularni yig‘ish manbalari bo‘yicha –  Davlat budjetida budjetdan tashqari fondlarda 
jamlanadigan daromadlar; 
 to‘lovlarni undirishning asoslari bo‘yicha.