Davlat budjeti xarajatlarining tasnifi va mohiyati Mirzo Ulug

Mavzuga oid adabiyotlar tahlili
Davlat xarajatlarining mohiyati va uning vazifalari kontseptsiyasidan kelib chiqadi, davlatning tashkil etilishi, boshqaruv shakli, davlat institutlarining tuzilishi, iqtisodiy siyosatning vazifalari va boshqalar bilan belgilanadi. [1] “Har bir davlat ehtiyojining muhim xususiyati shundan iboratki, u zaruriy bo‘lishi, davlat hayotining xususiyatlaridan uzviy kelib chiqishi va shuning uchun hokimiyatning tasodifiy kelishiga bogʻliq boʻlmasligi kerak”, “faqat shu ehtiyojlar qanoatlantirilishi kerakki, ular davlat hayotining xususiyatlariga asoslanadi.[2] M.M. Speranskiy xarajatlarni tasniflash va bizning davrimizda dolzarb bo‘lgan asosiy tamoyillarga asos soldi. Xususan, uning ta‘kidlashicha, «xarajatlarni to‘g‘ri tashkil etishda quyidagilar bo‘lishi kerak:
1) ularning ehtiyoj darajasiga ko‘ra, ob‘ektlarning makoniga ko‘ra va doimiy yoki favqulodda harakati bo‘yicha doimiy bo‘linishi;
2) har bir bo‘linmaga xos bo‘lgan maqsadning to‘g‘ri tasviriga ega bo‘lishi kerak” . [3].
____________________
1.Matuzov N.I., Malko A.V. Davlat va huquq nazariyasi: darslik // SPS "Consultant Plus".
2. Lebedev V.A. Farmon. op. T. 2. S. 119, 130, 132-moddalar.
3 Speranskiy M.M. Moliya rejasi // Moliyaviy huquqning kelib chiqishida. M.: Nizom, 1998. T. 1. S. 44.
Tahlil va natijalar
Davlat va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining vazifalari va funktsiyalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash zarurati qonun hujjatlariga muvofiq davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining funksiyalarini amalga oshirish bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan xarajatlar majburiyatlarini belgilash va bajarish zarurati bilan bog‘liq. Shunga ko‘ra, davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining vakolatlarini amalga oshirishdan kelib chiqadigan xarajatlar majburiyatlari dialektik asos, davlat va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining vazifalari va funksiyalarini moliyaviy ta‘minlashdan iborat.
Budjet davlatning barcha budjet faoliyati uchun muhim bo‘lib, uning u yoki bu vakolatlarini qat‘iy belgilangan miqdorda, qat‘iy belgilangan shaklda, ma‘lum bir vaqt ichida va muayyan sub‘ekt tomonidan moliyalashtirish zarurligini ko‘rish imkonini beradi. ¹
Budjet mablag‘laridan foydalanish samaradorligi printsipi qonuniy ravishda belgilanadi va budjet jarayoni ishtirokchilari budjetlarni tuzish va ijro etishda o‘zlarining budjet vakolatlari doirasida eng kam mablag‘dan foydalangan holda istalgan natijalarga erishish zaruriyatidan kelib chiqishi kerakligini anglatadi. Budjet xarajatlari tasniflanishi:
1) takror ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy roli bo‘yicha - xarajatlar uchun, moddiy ishlab chiqarish va texnik xizmat ko‘rsatishni moliyalashtirish bilan bog‘liq ishlab chiqarish sohasi;
2) funktsional maqsadi bo‘yicha - qurilmani saqlash xarajatlari uchun boshqaruv, xalq xo‘jaligini moliyalashtirish, ijtimoiy-madaniy voqealar, milliy mudofaa, huquqni muhofaza qilish, fundamental tadqiqotlar va boshqalar.
Shunday qilib, keng ma‘noda budjet xarajatlari deganda, budjet tizimi budjetlaridan ma‘lum miqdorda to‘lanadigan va vakolatli organlar tomonidan qat‘iy belgilangan maqsadlarda samarali foydalaniladigan xarajatlar majburiyatlari bo‘yicha maxsus normativ-huquqiy hujjatda nazarda tutilgan mablag‘lar tushuniladi.
Xarajatlarning mohiyati va tushunchasiga oydinlik kiritish uchun harajatlarni tadqiqot mavzuimiz uchun muhim bo‘lgan alohida asoslar bo‘yicha tasniflash maqsadga muvofiq ko‘rinadi. Budjet xarajatlarini huquqiy tartibga solishni takomillashtirish ikki yo‘nalishda amalga oshirilishi kerak:
- shakllarni yangilash va takomillashtirish va xarajatlar mexanizmlari;
- xarajatlar samaradorligini oshirish.²
Budjet xarajatlarining bir qismi sifatida, ularning iqtisodiyligiga qarab joriy xarajatlar va kapital xarajatlarni ajratiladi. Joriy budjet xarajatlari - budjet xarajatlarining ta‘minlovchi qismi, davlat hokimiyati organlarining joriy faoliyati, budjet federal budjetdan moliyalashtiriladigan muassasalar budjet, boshqa budjetlarga va jismoniy shaxslarga davlat tomonidan yordam ko‘rsatish uchun joriy uchun grantlar, subsidiyalar va subvensiyalar shaklida iqtisodiyot tarmoqlari moliyalashtiriladi. Davlat budjeti statistikasining asosiy ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiradi:
-rasmiy transferlar;
-Xarajatlar;
-Kredit berish minus to‘lov (sof kreditlash).
Davlat moliya statistikasida sof kreditlash xarajatlar bilan birlashtirilib, budjet taqchilligiga ta‘sir etuvchi omil sifatida qaraladi. Agar kreditlash turli tuzilmalar yoki boshqaruv darajalari o‘rtasida amalga oshirilsa, u holda bitta bitimning ikki tomoni assimetrik tarzda ko‘rsatiladi: kredit organi kreditlashni ko‘rsatadi, uning hajmi taqchillikni belgilaydi va qarz oluvchi organ taqchillikni moliyalashtirish uchun qarz olishni ko‘rsatadi. Davlat budjeti statistikasida kreditlash va qarz olishning assimetrik talqin qilinishini ta‘kidlash lozim. Kreditlash turli yillardagi kamomad hisob - kitoblariga bevosita ta‘sir ko‘rsatadigan xarajat moddasi sifatida qaraladi, qarz olish esa budjet daromadlariga kiritilmaydi, balki taqchillikni moliyalashtirish manbai sifatida qaraladi.
Budjet xarajatlari bugungi kunda har tomonlama ahamiyatli ekanligi, har yili xarajatlar ortib borilishi, bu budjet taqchilligiga sabab bo‘ladi va davlat qarzini oshiradi. Budjetni moliyalashtirish muammosi defitsitni faqat majburiyatlar bilan bog‘liq holda ko‘rib chiqish mumkin emas. Aslida, u sub‘ektlarning budjetlarini qoplaydi.³
Xulosa qilib aytish joizki, davlat budjeti kishilik jamiyati taraqqiyotining ma‘lum bir bosqichida paydo bo‘lgan. Davlat budjeti tashkil etishga ehtiyoj, eng avvalo, siyosiy tashkilot sifatida davlatning vujudga kelishi bilan bevosita bog‘liqdir. Har bir davr ijtimoiy tuzumiga tegishli bo‘lgan ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy belgilari davlat faoliyati va davlat budjetiningtaqsimlash mexanizmi sifatidagi mazmunini belgilab beradi. Hozirgi sharoitda davlat budjeti ijtimoiy (ishlab chiqarish) munosabatlarning bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning muayyan qismini to‘plash va uni jamiyat taraqqiyotining turli sohalarini (iqtisodiyot, maorif, sog‘liqni saqlash, fan, madaniyat, ijtimoiy ta‘minot, boshqaruv, mudofaa va boshqalar) mablag‘ bilan ta‘minlash imkonini beradigan muhim taqsimlash vositasi (instrumenti)dir. Mohiyatiga ko‘ra davlat budjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy qismi bo‘lib, shunga mos ravishda moliya tizimiga doir barcha belgi (xususiyat)larga ega va unga tegishli bo‘lgan barcha funksiyalarni bajaradi. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda davlat barcha moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bo‘lsa-da, uning bu xislati, ya‘ni mamlakatning moddiy va moliyaviy resurslarni asosiy taqsimlovchi sifatidagi roli faqat budjetda katta kuch bilan namoyon bo‘ladi.