Davlat byudjetining daromadlari mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsulotini

1. 
   Davlat byudjetining daromadlari mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsulotini
   taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib,
   ular oraliq xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan
   daromadlar va jamg’armalarning bir qismini byudjetga o’tkazilishi natijasida
   vujudga keladi. Davlat byudjeti daromadlarining moddiy-buyumlashgan
   mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag’-lari tashkil etadi. Bu
   moliyaviy kategoriyaning namoyon bo’lish shakli byudjetga borib tushuvchi turli
   soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va ajratmalardan iborat.
   Miqdoriy jihatdan davlat byudjetining daromadlari yaratilgan yalpi ichki
   (milliy) mahsulotda (milliy daromadda) davlatning ulushini ko’rsatadi. Ularning
   absolyut hajmi va salmog’i mamlakatning yalpi ichki (milliy) mahsuloti (milliy
   daromadi)ning umumiy hajmi, u yoki bu davrda davlatning oldida turgan siyosiy,
   iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqa vazifalar bilan belgilanadi. Ana shularga
   muvofiq davlat byudjetida mablag’larni yig’ish miqdori va ularni undirishning
   shakl va usullari aniqlanadi.
   Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirish jarayonining quyidagi
   prinsiplarga asoslanishi maqsadga muvofiqdir:
    soliqlarning byudjetga olinishi mamlakat milliy boyligi manbalarining
   tugashiga olib kelmasligi kerak;
    soliqlar ularni to’lovchilar o’rtasida teng taqsimlanmog’i lozim;
    soliqlarni ishlab chiqaruvchilarning aylanma fondlari hajmiga ta’sir
   ko’rsatmasligi;
    soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi;
    davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha kam xarajat bo’lishi
   lozim;
   
   
2. 
   Davlat byudjetining xarajatlari umumiy moliyaviy kategoriya bo’lgan davlat
   byudjetiningko’rinishlaridan biri bo’lib, unga tegishli bo’lgan umumiy
   xususiyatlarga egadir. Ya’ni ular taqsimlash xarakteriga ega, ifodalanishning pul
   shakli xos, pul fondlarining amal qilishi bilan bog’langan va davlat tomonidan
   tashkil qilinadi. Shu bilan birgalikda davlat byudjetining xarajatlari bir butunning
   o’ziga xos qismi bo’lganligi uchun ular davlatning markazlashtirilgan pul fondlari
   mablag’laridan foydalanish va tegishli fond-larni shakllantirish bilan bog’liqdir.
   Bu taqsimlash munosabatlarining moddiy-buyumlashgan shakli turli. Iqtisodiy mazmuniga ko’ra davlat byudjetining xara-jatlari kapital va joriy
   xarajatlarga bo’linadi.
   Davlat byudjetiningkapital xarajatlari innovatsion va investitsion faoliyatga
   yo’naltirilgan xarajatlardir. Bu xarajatlarning tarkibiga:
   a) tasdiqlangan investitsion dasturga muvofiq harakatdagi yoki yangidan
   tashkil etilayotgan yuridik shaxslarga investitsiyalar uchun mo’ljallangan
   xarajatlar;
   b) yuridik shaxslarga investitsion maqsadlar uchun davlat byudjeti kreditlari
   sifatida beriladigan mablag’lar;
   c) kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan kapital
   ta’mirlashni amalga oshirish xarajatlari va shu bilan bog’liq bo’lgan boshqa
   xarajatlar;
   d) amalga oshirilishi davlat mulkiga tegishli bo’lgan mulk miqdorini oshirish
   yoki uni yangidan yaratishga olib keladigan xarajatlar;
   e) davlat byudjeti xarajatlarining iqtisodiy turkumlanishiga muvofiq davlat
   byudjetiningkapital xarajatlari tarkibiga kiritiladigan boshqa xarajatlar.
   
3. 
   Nazariy jihatdan olib qaralganda davlat byudjetining sog’lom (normal)
   faoliyat ko’rsatishi unga tegishli bo’lgan daro-madlar va xarajatlarning tengligini
   taqozo etadi. Haqi-qatdan ham u yoki bu miqdordagi xarajatlarni amalga oshirish
   uchun davlat byudjeti shu miqdordagi daromadlarga ega bo’lishi kerak. Aks holda
   bu xarajatlarni to’la amalga oshirishning iloji bo’lmaydi. Davlat byudjeti
   daromadlari va xarajatlari miqdorlarining o’zaro tengligi davlat byudjetining
   muvozanatlashtirilganligidan (balanslashtirilganligidan) dalolat beradi. Boshqa hollar teng bo’lgan sharoitda, davlat byudjeti defitsiti vujudga
   kelishining eng umumiy sabablari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:
    iqtisodiyotni rivojlantirish uchun yirik hajmdagi davlat kapital
   qo’yilmalarini ishlatish amaliyotining mavjudligi;
    favqulodda hodisalar yuz berishi;
    iqtisodiyotdagi inqiroz holatlar, uning emirilishi;
    moliya-kredit tizimlarining etarli darajada samarali emasligi;
    hukumatning mamlakatdagi moliyaviy holatni etarli darajada nazorat
   qilolmasligi;
    ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligi nisbatan pastligi;
    tashqi iqtisodiy aloqalarning natijasi nomaqbul ekanligi;
    davlat byudjeti xarajatlari tarkibiy tuzilishi (strukturasi)-ning oqilona
   emasligi;
    mamlakat miqyosida mavjud bo’lmagan mablag’lar hisobidan yashashga
   intilish;
    harbiy xarajatlar darajasining nisbatan kattaligi;
    real ichki imkoniyatni etarli darajada hisobga olmagan holda boshqa
   mamlakatlarga yordam berilishi;
    davlatga iqtisodiyot va ijtimoiy sohani rivoj-lantirishga rag’batlantiruvchi
   sifatida foydalanish imkonini bermaydigan va etarli darajada samarali bo’lmagan
   davlat byudjeti mexanizmining mavjudligi;
    boshqa sabablar.
   Davlat byudjeti defitsiti vujudga kelganda unga nisbatan stra-tegik
   yondashuv (strategiya) quyidagi holatlarga alohida e’tibor berilishini taqozo
   etadi:
    davlat byudjeti defitsitining mavjudligini matematik yo’l bilan hal qilishga
   harakat qilmaslik kerak. Chunki, bu holda iqtisodiyotning “davolanish”i o’rniga
   “kasalligi” kuchayadi;
    davlat byudjetiningbalansliligi, daromadlarning xarajat-lardan ko’pligi
   ba’zan iqtisodiyotning sog’lom va uzluksiz rivojlanayotganligidan dalolat bermaydi;  davlat byudjeti defitsitining darajasi, odatda, mamlakat yalpi ichki (milliy)
   mahsuloti miqdorining 2-3%idan oshmasligi lozim. Ana shu chegaradan oshilsa, uni
   tezroq kamaytirish (yoki shu darajaga keltirish) choralarini ko’rish kerak;
    davlat byudjeti defitsitini qoplash uchun, eng avvalo, davlat kreditining turli
   shakllaridan foydalanmoq lozim. Shuningdek, davlat qimmatbaho qog’ozlarini
   moliyaviy bozorga joylashtirish ham maqsadga muvofiq. Muomalaga ko’proq
   miqdorda pul chiqarish yo’lidan esa foydalanmaslik kerak;
    davlat byudjeti defitsitining darajasini kamaytirish yoki unga barham berish
   uchun, birinchi navbatda, iqtisodiyotning o’zini “davolamoq” lozim. Aks holda, ana
   shu maqsadga erishish uchun ko’zda tutilgan har qanday tadbir, albatta, muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.
   
4. 
   Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari markaziy va mahalliy davlat
   boshqaruv organlari ixtiyoridagi qat’iy maqsadli xususiyatga ega bo’lgan
   moliyaviy mablag’lar yig’indisidir. Ular alohida davlat moliya tizimining
   ajralmas bo’g’ini hisoblanadi. Bu jamg’armalarni moliyaviy mablag’larining
   shakllanishi, taqsimlanishi va resurslardan maqsadli foydalanishi bevosita
   moliyaviy me’yoriy-huquqiy hujjatlar bilan muvofiqlash-tiriladi va tartibga
   solinadi.
   Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari ijtimoiy-iqtisodiy
   xususiyatiga ko’ra, muayyan bir aholi qatlami yoki investitsion dastur
   ehtiyojlarini nazarda tutib, mamlakatda yaratilayotgan milliy daromadni qayta
   taqsimlash orqali tashkil etiladi. Davlat umumjamiyat ahamiyatiga molik bo’lgan
   ijtimoiy-iqtisodiy chora-tadbirlarni o’z vaqtida va to’liq amalga oshirish uchun
   jismoniy va yuridik shaxslarda shakllanayotgan moliyaviy resurslarning bir qismini
   byudjetdan tashqari jamg’armalari ixtiyoriga moliyaning taqsimlash funksiyasi
   orqali jalb qiladi. Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalarini tashkil etish tartibi va
   shakllantirish metodlari. Rivojlangan mamlakatlarning ilg’or tajribalariga
   tayanib aytish mumkinki, odatda Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari
   quyidagi shartli ikki yo’l orqali tashkil etiladi:
   1. Davlat byudjetiga ajratilishi lozim bo’lgan mablag’lar hisobidan muhim
   umumjamiyat ahamiyatiga ega bo’lgan muammolarni hal etish uchun ma’lum bir
   xarajatlarni tashkil etish;
   2. Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armasini shaxsiy (o’zlik), maxsus
   ajratma va badal mablag’lari hisobidan shakllantirish.