Davlat moliya tizimi uning tarkibi va tuzilishi

2.2. Davlat moliya tizimidagi mablag‘lar va axborotlar oqimi
Davlat moliya tizimidagi mablag'lar va ma'lumotlar oqimi uning faoliyatining muhim jihati hisoblanadi. U turli xil sub'ektlar, masalan, moliya institutlari, nazorat qiluvchi organlar, davlat organlari va bozor ishtirokchilari o'rtasidagi mablag'lar, ma'lumotlar va aloqalarni o'z ichiga oladi. Bu yerda davlat moliya tizimidagi mablag‘lar va axborotlar oqimining umumiy ko‘rinishi:
Moliyaviy operatsiyalar: Davlat moliya tizimi moliyaviy operatsiyalar orqali mablag'lar oqimini osonlashtiradi. Jismoniy shaxslar, korxonalar va boshqa tashkilotlar hisobvaraqlar va yuridik shaxslar o'rtasida pul mablag'larini o'tkazishni nazarda tutuvchi depozitlar, mablag'lar, kreditlar, investitsiyalar va to'lovlar kabi faoliyat bilan shug'ullanadilar. Ushbu operatsiyalar moliya institutlari, jumladan, banklar, nobank moliya institutlari va to'lov xizmatlarini etkazib beruvchilar tomonidan amalga oshiriladi.
Hisob-kitob va hisob-kitoblar: moliyaviy operatsiyalar sodir bo'lgandan so'ng, davlat moliya tizimi ushbu operatsiyalar bo'yicha samarali kliring va hisob-kitoblarni ta'minlaydi. Kliring tranzaksiya tafsilotlarini tekshirish, moslashtirish va solishtirishni o'z ichiga oladi, hisob-kitob esa pul mablag'larini o'tkazish va moliyaviy aktivlarga egalik huquqini anglatadi. Hisob-kitob markazlari, to‘lov tizimlari va qimmatli qog‘ozlarning markaziy depozitariylari moliyaviy operatsiyalar bo‘yicha tartibli va xavfsiz hisob-kitoblarni amalga oshirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Axborot almashinuvi: Axborot oqimi davlat moliya tizimining asosiy jihati hisoblanadi. Moliyaviy institutlar va bozor ishtirokchilari operatsiyalar, mijozlar hisoblari, bozor narxlari, tartibga soluvchi talablar va risklarni boshqarish bilan bog'liq ma'lumotlar va ma'lumotlarni almashadilar. Ushbu axborot almashinuvi turli kanallar, jumladan, elektron tarmoqlar, xavfsiz aloqa protokollari va nazorat qiluvchi organlar tomonidan berilgan hisobot tizimlari orqali amalga oshiriladi.
Hisobot va oshkor qilish: Nazorat qiluvchi organlar shaffoflikni ta'minlash, muvofiqlikni nazorat qilish va moliyaviy barqarorlikni baholash uchun moliyaviy institutlardan tegishli ma'lumotlarni hisobot va oshkor qilishni talab qiladi. Moliyaviy institutlar o'zlarining moliyaviy ahvoli, tavakkalchiliklari va qoidalarga muvofiqligi to'g'risida davriy hisobotlarni taqdim etadilar. Ushbu ma'lumotlar nazorat qiluvchi organlarga davlat moliya tizimini samarali nazorat qilish va uning barqarorligini ta'minlash uchun zarur choralarni ko'rish imkonini beradi.
Risklarni boshqarish va monitoringi: Davlat moliya tizimi xavflarni aniqlash va boshqarish uchun axborot oqimiga tayanadi. Moliyaviy institutlar o'z operatsiyalari bilan bog'liq risklarni, shu jumladan kredit riski, bozor riski, likvidlik riski va operatsion risklarni kuzatib boradi va baholaydi. Ular ongli qarorlar qabul qilish va xavflarni kamaytirish bo'yicha tegishli choralarni ko'rish uchun risklarni boshqarish asoslari, modellari va ma'lumotlar tahlilidan foydalanadilar.
Nazorat nazorati: Nazorat qiluvchi organlar davlat moliya tizimini nazorat qilish va uning barqarorligi va yaxlitligini ta'minlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ular moliya institutlari va boshqa bozor ishtirokchilaridan hisobot mexanizmlari va me'yoriy hujjatlarni topshirish orqali ma'lumotlarni oladi. Nazorat qiluvchi organlar ushbu ma'lumotlarni me'yoriy hujjatlarga rioya qilishni nazorat qilish, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xavflarni aniqlash va iste'molchilar manfaatlarini himoya qilish va moliyaviy barqarorlikni saqlash uchun asosli siyosiy qarorlar qabul qilish uchun tahlil qiladi.
Siyosatni shakllantirish va amalga oshirish: Davlat moliya tizimi siyosatni shakllantirish va amalga oshirish uchun axborot oqimiga ham tayanadi. Nazorat qiluvchi organlar, markaziy banklar va davlat idoralari iqtisodiyotning holatini baholash, mavjud siyosat samaradorligini baholash va yangi siyosat va qoidalarni ishlab chiqish uchun ma'lumotlar va bozor ma'lumotlarini to'playdi. Siyosatlarni amalga oshirish ko'pincha davlat moliya tizimining turli manfaatdor tomonlari o'rtasidagi aloqa va muvofiqlashtirishni o'z ichiga oladi.
Bozor ma'lumotlari va narxlarni aniqlash: Davlat moliya tizimi narxlarni aniqlash va moliyaviy aktivlarni baholash uchun bozor ma'lumotlari va ma'lumotlar oqimiga tayanadi. Bozor ishtirokchilari, shu jumladan treyderlar, investorlar va moliya institutlari bozor sharoitlarini baholash, aktivlar narxini aniqlash va asosli investitsiya qarorlarini qabul qilish uchun real vaqt va tarixiy bozor ma'lumotlariga kirishadi. Ushbu axborot oqimi moliyaviy ma'lumotlar provayderlari, birjalar, savdo platformalari va tartibga soluvchi hisobot tizimlari orqali osonlashtiriladi.
Iqtisodiy ko'rsatkichlar va tahlillar: Davlat moliya tizimi kengroq iqtisodiy muhitni va uning moliya bozorlari va institutlariga ta'sirini tushunish uchun iqtisodiy ma'lumotlar va tahlillar oqimiga tayanadi. Hukumat idoralari, markaziy banklar va tadqiqot tashkilotlari yalpi ichki mahsulotning o'sishi, inflyatsiya darajasi, bandlik ko'rsatkichlari va iste'molchilarning kayfiyati kabi iqtisodiy ko'rsatkichlarni to'playdi va tarqatadi. Moliyaviy institutlar va bozor ishtirokchilari ushbu ma'lumotlardan bozor tendentsiyalarini baholash, investitsiya strategiyalarini shakllantirish va tavakkalchiliklarni boshqarish uchun foydalanadilar.
Investorlar bilan aloqa va munosabatlar: Davlat moliya tizimi moliya institutlari va ularning investorlari o'rtasidagi aloqani o'z ichiga oladi. Masalan, ochiq ro'yxatga olingan kompaniyalar o'z aktsiyadorlari bilan yillik hisobotlar, moliyaviy hisobotlar va aktsiyadorlar yig'ilishlari orqali muloqot qiladilar. Moliyaviy institutlar, shuningdek, biznes ko'rsatkichlari bo'yicha yangilanishlarni taqdim etish, muhim ma'lumotlarni oshkor qilish va investorlarning so'rovlariga murojaat qilish uchun investorlar bilan aloqalar faoliyati bilan shug'ullanadi. Samarali muloqot shaffoflikni ta'minlaydi, investorlarning ishonchini oshiradi va kompaniyalar va investorlar o'rtasida axborot oqimini osonlashtiradi.
Firibgarlikni aniqlash va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish: Davlat moliya tizimidagi axborot oqimi firibgarlik va pul yuvishni aniqlash va oldini olish uchun juda muhimdir. Moliyaviy institutlar va nazorat qiluvchi organlar shubhali operatsiyalarni aniqlash, noqonuniy faoliyat shakllarini kuzatish va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurash (AML) qoidalariga rioya qilish uchun maʼlumotlar va maʼlumotlarni almashadilar. Moliyaviy institutlar va nazorat qiluvchi organlar o‘rtasida axborot almashish va hamkorlik moliyaviy jinoyatlarga qarshi kurashish va davlat moliya tizimining yaxlitligini himoya qilishga yordam beradi.
Texnologik innovatsiyalar va raqamlashtirish: Texnologik o'zgarishlar va raqamlashtirish davlat moliya tizimidagi mablag'lar va ma'lumotlar oqimiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Masalan, moliyaviy texnologiyalar (fintech) kompaniyalari raqamli platformalar va mobil ilovalar orqali pul mablag'larini uzluksiz o'tkazish va moliyaviy xizmatlarga kirishni osonlashtiradi. Sun'iy intellekt, blokcheyn va katta ma'lumotlar tahlili kabi texnologiyalarning qabul qilinishi moliyaviy operatsiyalar va axborot almashinuvining tezligi, samaradorligi va xavfsizligini oshirdi.
Bozor nazorati va tartibga solinishi: Nazorat qiluvchi organlar bozor nazoratini amalga oshirish va qoidalarni amalga oshirish uchun axborot oqimiga tayanadi. Ular adolatli va tartibli bozorlarni saqlash uchun savdo faoliyatini, bozorni manipulyatsiya qilish va insayder savdosini kuzatadilar. Nazorat qiluvchi organlar qonunbuzarliklarni aniqlash va bozor yaxlitligini ta'minlash uchun tegishli choralar ko'rish uchun birjalar, hisob-kitob markazlari va bozor ishtirokchilaridan ma'lumotlarni to'playdi.
Kredit reyting agentliklari: kredit reyting agentliklari davlat moliya tizimidagi axborot oqimida muhim rol o'ynaydi. Ular qimmatli qog'ozlar emitentlarining kredit qobiliyatini baholaydilar va investorlarga ushbu qimmatli qog'ozlarga investitsiya qilish bilan bog'liq risklarni baholashga yordam beradigan kredit reytinglarini taqdim etadilar. Kredit reyting agentliklari tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlar investorlarga asosli investitsiya qarorlarini qabul qilishda yordam beradi va kapitalni samarali taqsimlashga hissa qo'shadi.
Davlat va hukumatni moliyalashtirish: davlat moliya tizimi hukumat va aholi o'rtasidagi mablag'lar oqimini osonlashtiradi. Hukumatlar davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun obligatsiyalar va qimmatli qog'ozlar chiqaradi va investorlar, shu jumladan jismoniy shaxslar, institutsional investorlar va xorijiy yuridik shaxslar ushbu vositalarga investitsiya qiladilar. Axborot oqimi, jumladan, davlat qarzi darajasi, fiskal siyosat va iqtisodiy ko'rsatkichlar investorlarga hukumatlarning kreditga layoqatliligini baholash va sarmoyaviy qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
Normativ hisobot va muvofiqlik: Moliyaviy institutlar o'zlarining moliyaviy ahvoli, tavakkalchiliklari va qoidalarga muvofiqligi to'g'risida ma'lumot berish uchun normativ hisobot talablariga rioya qilishlari shart. Ushbu hisobot tartibga soluvchi organlarga moliyaviy institutlarning sog'lig'i va barqarorligini nazorat qilish, tizimli xavflarni baholash va tartibga solish standartlarini qo'llashga yordam beradi. Moliyaviy institutlar oshkoralik va me'yoriy hujjatlarga muvofiqligini ta'minlash uchun o'z hisobotlarining to'g'riligi va o'z vaqtida bo'lishini ta'minlash uchun javobgardir.
Investorlarni himoya qilish va iste'molchilarni o'qitish: Davlat moliya tizimidagi axborot oqimi investorlarni himoya qilish va iste'molchilarni o'qitishni qo'llab-quvvatlaydi. Nazorat qiluvchi organlar va moliya institutlari jismoniy shaxslarga ongli moliyaviy qarorlar qabul qilish huquqini berish uchun moliyaviy mahsulotlar, risklar va investor huquqlari to'g'risidagi ma'lumotlarni tarqatadi. Iste'molchilarni o'qitish tashabbuslari moliyaviy savodxonlikni oshirishga qaratilgan bo'lib, odamlarga moliyaviy tushunchalar, mahsulotlar va iste'molchilar sifatidagi huquqlarini yaxshiroq tushunish imkonini beradi.
Fikr-mulohaza va siyosatga tuzatishlar: Davlat moliya tizimidagi axborot oqimi qayta aloqa mexanizmlari va siyosatga tuzatishlar kiritish imkonini beradi. Nazorat qiluvchi organlar va siyosatchilar bozor ishtirokchilari, moliya institutlari va boshqa manfaatdor tomonlardan mavjud siyosat va qoidalarning ta'siriga oid fikr-mulohazalarini oladilar. Ushbu fikr-mulohazalar siyosatchilarga asoslangan qarorlar qabul qilishda, siyosatni takomillashtirishda va davlat moliya tizimining samaradorligi va samaradorligini ta'minlash uchun zarur tuzatishlarni amalga oshirishda yordam beradi.
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS): Xalqaro moliyaviy hisobot standartlarini qabul qilish moliyaviy ma'lumotlarning mamlakatlar bo'ylab aylanishini osonlashtiradi va taqqoslanuvchanlik va shaffoflikni oshiradi. UFRS moliyaviy hisobotlarning izchil tayyorlanishini ta'minlovchi moliyaviy hisobot uchun umumiy asosni taqdim etadi. Bu transchegaraviy investitsiyalarni rag'batlantiradi va jahon moliya tizimidagi mablag'lar oqimini osonlashtiradi.
Ushbu qoʻshimcha nuqtalar davlat moliya tizimidagi mablagʻlar va axborotlar oqimining turli jihatlarini, jumladan, bozor nazorati, kredit reytinglari, davlat moliyalashtirish, tartibga soluvchi hisobotlar, investorlarni himoya qilish, siyosatga tuzatishlar va moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlarini koʻrsatadi. Davlat moliya tizimida ishonch, samaradorlik va barqarorlikni ta’minlash uchun mablag‘lar va axborotlarning uzluksiz va to‘g‘ri aylanishi muhim ahamiyatga ega.


XULOSA
Davlat moliya tizimi deganda mamlakat iqtisodiyotida mablag‘larni boshqarish, taqsimlash va harakatini osonlashtiradigan institutlar, qoidalar va jarayonlar doirasi tushuniladi. U iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, moliyaviy vositachilikni osonlashtirish va barqaror rivojlanishni qo'llab-quvvatlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Davlat moliya tizimining tarkibi va tuzilishi turli sub'ektlar va tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi, jumladan:
Markaziy bank: Ierarxiyaning yuqori qismida joylashgan markaziy bank pul va moliya tizimini tartibga soluvchi organ bo'lib xizmat qiladi. U pul-kredit siyosatini shakllantiradi, mamlakat valyutasini boshqaradi, bank sektorini nazorat qiladi va moliyaviy barqarorlikni saqlaydi.
Nazorat organlari: Bu organlar markaziy bank nazorati ostida faoliyat yuritadi va moliya tizimining muayyan tarmoqlarini nazorat qilish uchun javobgardir. Ular me'yoriy hujjatlarga rioya qilishni ta'minlaydi, risklarni nazorat qiladi va bank, sug'urta, qimmatli qog'ozlar va pensiyalar kabi sohalarda barqarorlikni saqlaydi.
Tijorat banklari: Tijorat banklari jismoniy, xo'jalik va yuridik shaxslarga keng ko'lamli bank xizmatlarini taklif qiluvchi moliyaviy institutlardir. Ular omonatchilar va qarz oluvchilar o'rtasida vositachi bo'lib xizmat qiladi, to'lovlarni osonlashtiradi, kreditlar beradi va boshqa moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarni taklif qiladi.
Bankdan tashqari moliya institutlari: Bu muassasalarga sug'urta kompaniyalari, investitsiya banklari, aktivlarni boshqarish firmalari, pensiya jamg'armalari va investitsiya fondlari kiradi. Ular sug'urta qoplamasi, investitsiyalarni boshqarish, pensiya rejalari va kapital bozori faoliyati kabi ixtisoslashgan moliyaviy xizmatlarni taqdim etishga ixtisoslashgan.
Bozor infratuzilmasi: Davlat moliya tizimi, shuningdek, birjalar, hisob-kitob markazlari, to'lov tizimlari va qimmatli qog'ozlarning markaziy depozitariylari kabi bozor infratuzilmasi sub'yektlarini ham o'z ichiga oladi. Ushbu sub'ektlar moliya bozorlarining samarali ishlashiga, operatsiyalarni kliring va hisob-kitoblarga, pul mablag'larini xavfsiz o'tkazishga va moliyaviy aktivlarga egalik qilishga yordam beradi.
Davlat moliya tizimining ahamiyati uning iqtisodiy barqarorlik va rivojlanishdagi rolidadir. U jamg'armalarni safarbar qiladi, mablag'larni samarali investitsiyalarga yo'naltiradi, risklarni boshqarishni osonlashtiradi va resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi. Bu moliyalashtirishga kirishni ta'minlash, investitsiya imkoniyatlarini yaratish va investorlarning ishonchini oshirish orqali iqtisodiy o'sishni qo'llab-quvvatlaydi. Bundan tashqari, davlat moliya tizimi jismoniy shaxslar va korxonalarga moliyaviy xizmatlar ko'rsatish, kredit olish imkoniyatlarini kengaytirish va moliyaviy savodxonlikni oshirish orqali moliyaviy inklyuzivlikka hissa qo'shadi.
Davlat moliya tizimining tarkibi va tuzilishini tushunish siyosatchilar, tartibga soluvchilar, moliya institutlari va jismoniy shaxslar uchun moliyaviy landshaftni samarali boshqarish uchun juda muhimdir. Bu tegishli siyosatni shakllantirish, tartibga solish muvofiqligini ta'minlash, xatarlarni boshqarish va asoslangan moliyaviy qarorlar qabul qilishda yordam beradi. Yaxshi faoliyat yurituvchi davlat moliya tizimini rag‘batlantirish orqali mamlakatlar barqaror iqtisodiy o‘sish, barqarorlik va barqarorlikka intilishlari mumkin.