Davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

1.1-misol. Samolyotni havoga ko„tarish va ishga tushirishdan oldin dizaynerlar samolyot modelini shamol tunnelida tutib, uni havo oqimi bilan puflaydilar. Bu yerda model nafaqat kelajakdagi asl nusxaga o„xshash kichik geometrik nusxa, balki havo ham bo„lib, uning harakati atmosferadagi samolyotning harakatini taqlid qiladi (harakat nisbiy


10
bo„lgani uchun samolyotning havoda uchishi yoki havoning uning atrofida oqishining farqi yo„q).
1.1-misolda – modelda ba‟zi moddiy ob‟ektlar, ularning xatti - harakatlari aslining (unga o„xshash) xatti-harakatlariga "o„xshash". Modeldagi eksperiment natijalarini aslini tavsiflovchi parametrlarga qayta hisoblash mumkin bo„lgan qoidani bilish kifoya. Bunday modellar odatda moddiy modellar deb ataladi. Ammo modellarning yana bir toifasi bor. Biz xayolimizda asl nusxaning tavsifini tuzishimiz mumkin, so„ngra ushbu tavsif bilan ba‟zi o„zgarishlarni amalga oshirib, asl nusxada savdo qilish imkonini beradigan xulosalarga kelishimiz mumkin. Bunday hollarda aqliy modellar haqida gap boradi. Bu erda amaliyot uchun eng muhim variant - bu tavsif matematika tilida berilgan (matematik model). Shu ma‟noda, jarayonning har qanday matematik tavsifi uning matematik modelidir. Ko„pincha bunday model tenglama yoki tenglamalar sistemasi hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda matematik modellar murakkab bo„lgan va ularni o„rganish (tenglamalar sistemaini echish) kompyuter yordamida amalga oshirilgan hollarda modellashtirishni qo„llash eng muhim hisoblanadi. Asosiy xususiyat: matematik modelning tenglamalarini yechadigan kompyuter moddiy modelga o„xshaydi. Siz unga asl nusxaning ishlashi uchun shartlarni kiritishingiz mumkin va bu uning berilgan sharoitda o„zini qanday tutishini ko„rsatadi.
1.2-misol. Agar talaba asl nusxani (o„sha kokpit, bir xil boshqaruv paneli, bir xil qurilmalar) takrorlangan muhitida, samarali ishlatish va "nazorat" jarayoni boshqarish sharoitida bo„lsa, kosmik kemalar va samolyotlardan tortib kimyoviy-texnologik qurilmalargacha bo„lgan murakkab sistemalarni boshqarish ko„nikmalarini o„zlashtirish uchun immitatsion modellashtirishdan foydalanish juda yaxshi samara beradi. Shu bilan birga, asboblarning ko„rsatkichlari haqiqiy jarayonda bo„layotgan ko„rsatkichlarga juda to„g„ri keladi. Yagona farq shundaki, operator jarayonni emas, balki uning kompyuter modelini boshqaradi.
Eslatma sifatida shuni ta‟kidlash mumkinki, modellashtirish usulining o„ziga xos xususiyati sifatida moddiy modelning mavjudligini qayd etish o„rinli. Agar model matematik bo„lsa, uning tadqiqot
11
jarayonida (matematik modellashtirish) kompyuter moddiy model bo„lib xizmat qiladi. Fikrlar va modellashtirish usullarining yanada rivojlanishi bu bayonot to„g„ri emasligini ko„rsatdi. Matematik model, agar sodda bo„lsa, qog„ozda, hatto ba‟zida yoddan ham o„rganilishi mumkin. Modellashtirishni ajratib turadigan asosiy narsa bu faqat tenglamalarni chiqarish yoki yechish emas, balki har xil sharoitda ob‟ektning xatti- harakatini o„rganishdir.
Bu erda quyidagilarni ta‟kidlash lozim. Aqliy sxemani ob‟ekt deb atash umuman to„g„ri emas. Agar sistema atamasi asl va model uchun ishlatilsa, yanada qat‟iy formulalar olinadi.
Sistema - bu bir-biri bilan bog„langan va o„zaro ta‟sir qiladigan har qanday elementlarning yig„indisi. Bundan tashqari, sistemaning mavjudligi uchun o„zaro bog„liqlar ta‟sirlarining tabiati elementlar majmuasidan muhimroqdir. O„zaro bog„liqlar majmuasi sistema tuzilishi deb ataladi.