Davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

1.3-misol. Ombordagi kimyoviy ishlab chiqarish uchun uskunalar to„plami hali sistema emas. Bu uskuna jarayonning tuzilishiga muvofiq ulanganidan va u ishlay boshlagandan so„nggina, o„sha qurilmalar, mashinalar, kommunikatsiyalar majmui sistemaga aylandi.
Sistema elementlari, avvalgi misolda bo„lgani kabi, ba‟zi mahsulotlar yoki hatto ba‟zi moddiy ob‟ektlar bo„lishi shart emas. Biz uchun jarayonni sistema sifatida ko„rib chiqish muhim, uning elementlari oddiy jarayonlar (bosqichlar). Shunday qilib, kimyoviy- texnologik jarayon-bu kimyoviy o„zaro ta‟sirlar, issiqlik va massa uzatish jarayonlari, oqimlar harakati va boshqalarga xayolan bo„linadigan sistema. Bosqichlarning bir-biri bilan qanday bog„liqligini, ularni bir-biriga qanday ta‟sir qilishini tushunmasdan jarayonning ma‟nosini tushunish yoki uni boshqarish mumkin emas. Boshqa muammolar elementlari matematik ifodalar bo„lishi mumkin bo„lgan sistemalarni o„z ichiga oladi (masalan, tenglamalar sistemasi), fikrlar (masalan, qarashlar sistemasi), so„zlar (har qanday matn - bu sistema) va boshqalar. Vaqt o„tishi bilan o„zgarmaydigan statik (tenglamalar sistemai, qadimiy matndagi so„zlar sistemai) va dinamik sistemalar mavjud. Oddiy dinamik sistema "yashaydi", atrofdagi dunyo bilan
12
doimo aloqada bo„lib, o„zgarib turadi. Ko„pincha, ma‟lum bir sistemaning elementlari o„zlari sistemalardir. Bunday elementlar quyi sistemalar deb ataladi.
1.4-misol. Har qanday biotexnologik jarayonning eng muhim elementlaridan biri bu reaksiyalarni bajarishda ishtirok etadigan mikroorganizmlarning hayotiy faolligidir. Ammo har qanday organizmning hayotiy faoliyati - bu sistemaning barcha xususiyatlariga ega bo„lgan murakkab jarayon. Shuning uchun u texnologik jarayonning quyi sistemai hisoblanadi.
Ko„p sonli sistemalarda quyi sistemalar ierarxiyasi mavjud: sistema birinchi darajali quyi sistemalardan iborat bo„lib, ularning har biri ikkinchi darajali quyi sistemalar va hokazolardan tashkil topgan va darajalar soni juda katta bo„lishi mumkin. Bunday hollarda, odatda, sistemaning o„zini tutishini tahlil qilish, eng past darajadan boshlab, so„ngra yuqori bosqichlarga o„tish qulay bo„ladi. Shunday qilib, kimyoviy texnologik jarayon uchun M.G.Slinko taklif qilgan matematik modelning ierarxik tuzilishi ishlatiladi. Model bir bosqichdan ikkinchisiga jarayonni tavsiflashda ketma -ket o„tish yo„li bilan qurilgan. Molekulyar daraja - molekulalar orasidagi masofa tartibida sodir bo„ladigan jarayonlarning tavsifi. Ularning fonuniyatlari birinchi
navbatda kimyoviy kinetikaning namunalaridir.
Kichik hajm darajasi, ularda masalan, bitta katalizator donasida yoki ko„pikning barbataj qavatidan ko„tariishi va uning atrofida oqayotgan suyuqlikda yoki nasadkali kolonkaning bitta nasadka elementida va h.z.larda o„ralgan bitta o„rash elementidagi amalga oshadigan jarayon ifodalanadi. Bu erda oldingi darajadagi qonuniyatlar endi etarli emas, ularni issiqlik va massa almashish jarayonlarining qonuniyatlari bilan to„ldirish kerak. Bir vaqtning o„zida uzatish jarayonlarining oqimi sharoitida kinetik qonuniyatlarning tahlili makrokinetika deb nomlangan ilmiy yo„nalishning predmetidir.