Davlat univyersiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

3. Natija bilan omil o’rtasidagi muvofiqlikni bahoalshning iqtisodiy tahlil usullari
Dastlabki nazariy tahlil bosqichi. Bu bosqichda eng oldin tadqiqot qismini kerak bolgan obyekt bilan umumiy tanishiladi va qoyilgan maqsaddan kelib chiqib, tadqiqot vazifalari aniqlanadi. Shundan keyin o’rganilayotgan xodisalarda faktorli bog’liqlik bolishi mumkinligi aniqlanadi. Ba`zi paytlarda boshlangich ma`lumotlarni dastlabki organishi yoki bu bog’liqlikning borligini korsatadi, ularning chuqur tahlili esa buni tasdiqlaydi. Bunday soxta bog’liqlik bir qator hollarda kelib chiqishi mumkin, masalan, dinamik bir-biriga yaqin joylashgan yoki aralash darajalari ortasida bog’liqlik hamma vaqt mavjud, chunki taqqoslanuvchi darajalar ko’p hollarda bitta sababdan kelib chiqib, aniqlanadi. Ikki yoki undan ortiq ko’rsatkichlarning bitta sababga bog’liqligi soxta korrelyatsiyani keltirib chiqaradi.
Masalan, ishlab chiqarish korxonasining ko’p iqtisodiy ko’rsatkichlari korxonaning kattaligiga bog’liq boladi, korxonada asosiy fondlar va ishchilar qanchalik ko’p bolsa, shunchalik ko’p mahsulot ishlab chiqiladi, oylik ish haqi, foyda va hokazolar shuncha ko’p boladi. Bunday bog’liqliklar hamrox bog’liqliklarga kiradi. Bevosita korrelyatsiyali tahlil nazariyasi esa faktorli korrelyatsiyali bog’liqliklarni aniqlashda qollaniladi.
Haqiqatdan ham jamoa xojaligi maxsulotining hajmi va tan narxi ortasidagi bog’liqlikni organishda ma`lumotlarni bilimlar va formalar boyicha olish mumkin emas, chunki ularda mahsulotni ishlab chiqarishda boladigan hamma xarajatlar ozining tola aksini topmaydi; kursatkichlarni butun jamoa boyicha olib organishgina to’g’ri bo’lib hisoblanadi. Jarayonlarni organishda tajriba birliklari shunday olinishi kerakki, unda tasodiflar yetarli darajada kamaytirilgan bolishi kerak.
Natijaning o’zgarishiga miqdor omilining tasirini aniqlash uchun hisobot davridagi iniqdor omil bilan bazis davridagi (yoki rejalashtirilgan) miqdor omil orasidagi farqni bazis davridagi sifatiy ornilga ko’paytiriladi. Masalan, ish haqi fondining o’zgarishiga xodimlar soni tasirini aniqlashni misol qilib korsatish mumkin: