Davlat va huquq

lozim. Shunday bo‘lsinki, har bir kishi erkinliklari – ayni vaqtda
muayyan burch, majburiyat va mas’uliyat ekanligini chuqur his
etib tursin».
Huquqiy madaniyatning darajasiga qarab huquqiy ong uch
turga ajratiladi: oddiy, ilmiy va kasbiy. Oddiy huquqiy ong,
odatda, o‘z-o‘zidan vujudga keladi. Odamning shaxsiy tajribasi
va huquqiy hodisalar bilan bog‘liq bo‘lgan hayotiy vaziyatlar
haqidagi tushunchasi bilan belgilanadi. Masalan: insonni ishga

156
joylashishi, kollej yoki oliy o‘quv yurtiga kirish qoidalari yoxud
yo‘l harakati qoidasini buzganlik uchun javobgarlik haqidagi
bilimlari.
Ilmiy huquqiy ong ijtimoiy hayotni, huquqiy voqelikni u yoki
bu darajada to‘g‘ri aks ettiruvchi bilimlar tizimini o‘z ichiga
oladi. Ilmiy huquqiy ong huquqqa amal qilish faoliyatini ijodiy
tahlil etib, huquqiy amaliyotni takomillashtirishga ko‘maklashadi.
Masalan, qonun loyihalarini tayyorlashda ekspert huquqshunos
olimlar ishtirok etib, qonunning mukammal bo‘lishiga hissa
qo‘shadi.
Kasbiy huquqiy ong huquqiy o‘quv yurtlarida o‘qish natijasida
s h a k l l a n a d i ,   s o ‘ n g r a   h u q u q i y   a m a l i y o t   j a r a y o n i d a
takomillashtiriladi.
O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlatni shakllantirish
jamiyat, mansabdor shaxslar va fuqarolarning huquqiy
madaniyatini oshirishni talab qiladi. Shuning uchun huquqiy
davlatning muhim belgisi – huquqiy madaniyatdir. O‘zbekiston
bozor iqtisodiyotiga o‘tish uchun keng ko‘lamli demokratik
islohotlarni amalga oshirmoqda. Bu esa fuqarolarning huquqiy
ongi va huquqiy madaniyatini rivojlantirishni nazarda tutadi.
Jamiyatda kishilar qanchalik yuqori madaniyatli bo‘lsa, huquq
normalarini bilsa, qonunlarni, yuridik adabiyotlarni bilib, ularga
amal qilsa, huquq buzilishi ham shunchalik kam bo‘ladi. Shuning
uchun O‘zbekiston Respublikasida aholining huquqiy
madaniyatini oshirishga katta e’tibor berilmoqda. Jumladan,
1997-yil 29-avgustda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
IX sessiyasida «Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy
dasturi» qabul qilindi. Unda mamlakat miqyosida aholining
huquqiy madaniyatini rivojlantirish va huquqiy savodxonligini
oshirish, huquqiy tarbiyani yaxshilash, ommabop yuridik
adabiyotlarni ko‘paytirish, xalqning yuridik sohadagi bilimlarini
oshirishga katta e’tibor qaratilib, jamiyat huquqiy ongi va
madaniyatini rivojlantirish masalasi kun tartibiga qo‘yildi.
Huquqiy tarbiya – fuqarolarga huquqiy bilimni singdiruvchi
m u h i m   i j t i m o i y   f a o l i y a t d i r .   T a r b i y a   j a r a y o n l a r i n i n g
yo‘nalishlarini farqlashda qo‘llaniladigan muhim mezonlardan
biri – ong shakllarining turlicha ekanligi. Chunki, alohida olingan

157
tarbiya jarayonlarining har qaysisi, inson ongining hamma
tomonlarini emas, faqat uning ayrim ko‘rinishlarini qamrab oladi.
Masalan, siyosiy tarbiya – siyosiy ongni; ma’naviy tarbiya –
ma’naviy ongni; estetik tarbiya – estetik ongni qamrab oladi va
h.k.
Huquqiy tarbiya ongning o‘ziga xos ko‘rinishi bo‘lgan huquqiy
ong bilan bog‘liq. Huquqiy tarbiya ikki xil vazifani bajaradi.
Birinchisi – tarbiyalanuvchilarga ma’lum miqdordagi huquqiy
bilimlar, ko‘nikmalar va malakaning berilishi. Ikkinchisi –
tarbiyalanuvchilarda huquqiy g‘oyalar, hissiyotlar, e’tiqodni
shakllantirish. Shu vazifalardan kelib chiqib, huquqiy tarbiyada
fuqarolar huquqiy ongini shakllantirish quyidagicha kechadi:
– birinchidan, asosiy huquqiy qoidalar tizimini bilish, ularning
mazmunini va mohiyatini to‘g‘ri tushunish;
– ikkinchidan, huquqni, qonunlarni, qonuniylik va huquqiy
tartibotni chuqur hurmat qilish;
– uchinchidan, huquqiy bilimlarni amalda mustaqil qo‘llay
olish;
– to‘rtinchidan, o‘z odatlarini olingan huquqiy bilimlar bilan
moslashtirish;
– beshinchidan, huquqiy normalarni har qanday buzishlarga
nisbatan qat’iy murosasizlik ko‘nikmasini hosil qilish.
Huquqiy tarbiya jarayoni odamlar orasida muayyan
munosabatlar orqali amalga oshadi. Shu bois huquq bilan tartibga
solinadigan ijtimoiy munosabatlar huquqiy tarbiya doirasiga
kiradi. Unda tarbiyalanuvchilar (shaxslar, ijtimoiy guruhlar)
huquqiy ongining shakllanishi ro‘y beradi. Huquqiy tarbiya
jarayonida kishilarning muayyan huquqiy bilim darajasiga ega
bo‘lishiga erishish maqsad qilib qo‘yiladi. Ularning shaxsiy
e’tiqodidan kelib chiqadigan qonunga, huquqqa bo‘lgan hurmatni
shakllantirish huquqiy tarbiyaning o‘zagini tashkil etadi.
Demak, huquqiy tarbiya – shaxslar va ijtimoiy guruhlarning
huquqiy ongiga ko‘rsatiladigan, aniq maqsadga yo‘naltirilgan,
boshqariladigan, oldindan rejalashtiriladigan va maxsus ishlab
chiqilgan huquqiy tarbiya usullari vositasida amalga oshiriladigan
pedagogik ta’sir jarayonidir.
Mustaqil davlatimiz rivojlanishining istiqboli har tomonlama

158
bilimli, yuqori malakali yoshlar qo‘lidadir. Buning uchun yoshlar
yuksak huquqiy ong va huquqiy madaniyatga ega bo‘lishlari,
huquqni puxta bilishlari lozim. Bozor iqtisodiga o‘tish hamda
huquqiy demokratik davlat qurish qonunchilikni mustahkamlash
va ijtimoiy adolat qaror topishini ta’minlash, aholini huquqiy
jihatdan tarbiyalash va uning huquqiy ongini rivojlantirishga
bog‘liqdir. Shu ma’noda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
1997-yil 26-iyunda «Huquqiy tarbiyani yaxshilash, huquqiy
madaniyat darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni
tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini
o‘rganishni yaxshilash haqida»gi farmoni katta ahamiyatga ega.
Mazkur farmon asosida 1997-yil 22-iyunda O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi «Huquqiy ma’rifat targ‘iboti
markazini tashkil qilish va huquqiy adabiyotlarni aholiga yetkazib
berishni yo‘lga qo‘yishi to‘g‘risida» qaror qabul qildi. Yuqoridagi
qarorga asosan Toshkent Davlat yuridik instituti huzurida
Respublika huquqiy ma’rifat targ‘iboti markazi va uning
joylardagi mintaqaviy bo‘limlari tashkil etildi. Bu markaz oldiga
yoshlarni tarbiyalashda, huquqiy ongini rivojlantirishda huquqiy
ta’limni kuchaytirish va bu jarayonni metodika jihatdan
ta’minlash, aholi o‘rtasida huquqiy bilimlarni targ‘ib qilish,
ommabop huquqiy adabiyotlar va darsliklarni tayyorlash hamda
boshqa ko‘pgina vazifalar qo‘yilgan. Buning natijasida huquqiy
madaniyatni yuksaltirish davlat siyosatining ustun yo‘nalishi
bo‘lganligi bois bir qator amaliy ishlar qilindi. Yoshlarning
huquqiy ongini rivojlantirishda televidenie, radio va matbuotning
o‘rni o‘ta muhimdir. Bu o‘rinda Adliya vazirligi va boshqa
huquqni muhofaza etuvchi idoralarning «Huquq va burch»
yuridik jurnali, «Inson va qonun» huquqiy gazetasi, «Postda»
gazetasi, «Fuqarolik jamiyati» va «Advokat» jurnallari va boshqa
nashrlar aholi huquqiy ongining o‘sishiga muhim hissa
qo‘shmoqda.

159
XII BOB. HUQUQ IJODKORLIGI
1-§. Huquq ijodkorligi tushunchasi, turlari va funksiyalari
Huquq ijod etish davlatning yuridik normalar yaratishga
qaratilgan maxsus faoliyatidir. Davlat mazkur faoliyat orqali xalqning
irodasini qonun darajasida ifoda etadi, ijtimoiy boshqaruv va siyosiy
rahbarlikni amalga oshiradi. Bu faoliyat natijasida jamiyatda
harakatlanuvchi bir butun va ichki aloqaga ega bo‘lgan, huquqiy
normalar tizimi vujudga keltiriladi. Huquq normalarining yaratilishi,
yuridik kuchi, shakli, quyidan yuqoriga bo‘ysunish munosabatlari
davlatning huquq ijodkorlik funksiyasi bilan bevosita bog‘liqdir.
Huquq ijodkorligi nisbatan kengroq jarayon bo‘lmish huquq
yaratishning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Huquq ijodkorligi  –  vakolatli davlat idoralari va mansabdor
shaxslarning (referendum chog‘ida – butun xalqning) huquq
normalarini o‘rnatish, o‘zgartirish, takomillashtirish va bekor
qilishga yo‘naltirilgan maxsus faoliyatidir.
Huquq ijodkorligi faoliyatiga nafaqat yangi huquqiy normalar
o‘rnatish, balki ilgari chiqarilgan normativ-huquqiy qoidalarni
o‘zgartirish va bekor qilish ham kiradi. Davlat huquqiy normani
o‘rnatish yoki ma’qullash orqali huquqni qo‘llash va huquqni
qo‘riqlashdek serqirra, murakkab jarayonga turtki beradi. Huquq
ijodkorligi tufayli vujudga keltiriladigan huquq normalari davlat
idoralarining turli xil rasmiy hujjatlarida aks ettiriladi. Bunday rasmiy
hujjatlar normativ-huquqiy hujjatlar deb ataladi. Huquq ijodkorligi
davlat xarakteriga ega bo‘lgan aktiv faoliyatdir. Davlat idoralari
jamiyat taraqqiyoti ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ijtimoiy
munosabatlarni huquqiy tartibga solish funksiyasini amalga oshirib
boradilar. Bu esa huquq ijodkorlik jarayoni beto‘xtov davom etib
turishini taqozo qiladi.
Huquq ijodkorlik faoliyati o‘z mohiyatiga ko‘ra davlat irodasini
ifodalash bilan bog‘liq. Davlat tashkiliy kuch bo‘lsa, huquq yuridik
qoida shakliga kirgan irodadir.
Huquq ijodkorligi o‘z mazmuniga ikki toifa harakatni qamrab
oladi: birinchidan, huquq ijod etuvchi organlarning normativ hujjat
loyihasini tayyorlash bo‘yicha harakatlari, ya’ni loyihani ishlab
chiqish to‘g‘risidagi qarorni qabul qilish; loyihani tayyorlash;

160
loyihani muhokama etish; uni manfaatdor idoralar bilan kelishib
olish va qo‘shimcha ishlov berish. Ikkinchidan, bu toifaga normativ
hujjatni chiqarish bo‘yicha harakatlar kiradi: huquqiy hujjat
loyihasini huquqni ijod etuvchi organ muhokamasiga kiritish; huquq
ijod etuvchi organ tomonidan loyihani muhokama etish; normativ-
huquqiy hujjatlarni qabul qilish va uni e’lon qilish (nashr etish).
Ta’kidlab o‘tish lozimki, huquq ijod etishning mazkur bosqichlari
(harakatlari) ba’zan birlashib ketishi, ba’zan esa yangi xatti-
harakatlar bilan to‘ldirilishi mumkin. Xususan, yakka tartibda
huquqiy hujjat qabul qiluvchi mansabdor shaxs ushbu bosqichlarni
birlashtirib yuborishi mumkin. Masalan, Prezident farmon
chiqarganda yoki hokim farmoyish qabul qilganda aytib o‘tilgan
bosqichlarni birlashtirib, o‘zi bajaradi. Ayrim hollarda yuqoridagi
bosqichlardan tashqari, loyiha yuzasidan mutaxassis-olimlarning
xulosasini olish, uni ekspertizadan o‘tkazish va loyihani keng xalq
muhokamasiga qo‘yish kabi xatti-harakatlar ham amalga oshiriladi.
Huquq ijodkorligi faqat qonun loyihasi yoki huquqiy qarorni
ko‘rib chiqish va qabul qilish bilan cheklanmaydi. Bu jarayon davlat
idoralarining amaldagi huquqiy hujjatlarga o‘zgartirishlar kiritish,
eskirgan yuridik normalarni bekor qilish va mavjud normativ
hujjatlarni tizimlashtirishga qaratilgan faoliyatini o‘z ichiga oladi.
Yuridik normalarni o‘rnatuvchi subyektlar sifatida xalq, davlat
hokimiyat va boshqaruv idoralari, mansabdor shaxslar maydonga
chiqadi. Ana shu ma’noda huquq ijodkorligining turlari haqida
gapirish mumkin.
Huquq ijodkorligining quyidagi turlari mavjud:
1. 
 Xalqning bevosita huquq ijodkorligi. Xalq tomonidan amalga
oshiriladigan huquq ijodkorligining eng yorqin ifodasi referendum
– davlat va jamiyat hayotining o‘ta muhim masalalari bo‘yicha
umumxalq ovoz berishidir. Referendum huquq ijod etishning
alohida shakli sifatida xalqning bevosita iroda bayon etishi
hisoblanadi. Bu huquqiy normalar yaratishning o‘ta nufuzli turi
bo‘lib, referendum natijalari davlat hokimiyat idoralarining biron-
bir tarzdagi tasdiqlashiga muhtoj emas. Referendum yo‘li bilan
qabul qilingan hujjat mamlakat hududida oliy yuridik kuchga ega
bo‘ladi va faqat referendum orqali bekor qilinishi yoki o‘zgartirilishi
mumkin (O‘zbekiston Respublikasining «Referendum to‘g‘risida»gi

161
qonunining 1-moddasi). U qat’iy irodaviy mazmundagi siyosiy-
yuridik institutdir. Mohiyat-e’tibori bilan referendum davlatning
u yoki bu qarorini xalq ovozi bilan tasdiqlanishi, shu orqali unga
uzil-kesil va umummajburiy xarakter baxsh etilishidir, Xalqning
intilish va istaklarini, manfaat va irodasini aniqlash hamda qonun
darajasiga ko‘tarishda referendum eng samarali usul hisoblanadi.
2. 
Davlat idoralarining huquq ijodkorligi. Bu huquq ijodkor-
ligining asosiy, eng keng tarqalgan, aniq maqsadga yo‘naltirilgan
turidir. Davlat idoralarining vazifasi, vakolatlari hamda faoliyat
yo‘nalishlari qonunda belgilab qo‘yiladi. Ana shu yuridik vakolatlar
doirasida har bir davlat idorasi normativ-huquqiy hujjatlar qabul
qiladi. Ularning vakolatlari darajasi va ko‘lami normativ
hujjatlarning yuridik kuchini, o‘zaro mutanosiblik (ierarxik)
munosabatlarini belgilab beradi. Odatda, davlat idoralari huquqiy
maqomini belgilovchi yuridik aktda (Konstitutsiya, qonun, farmon
yoki nizomda) ular qanday yuridik kuchga ega bo‘lgan normativ-
huquqiy akt qabul qilishi belgilab qo‘yiladi. Masalan, O‘zbekiston
Konstitutsiyasining 84-moddasiga ko‘ra Oliy Majlis qonun qabul
qiladi; 94-moddasiga ko‘ra Prezident farmon, qaror va farmoyish
chiqaradi; 98-moddasiga muvofiq Vazirlar Mahkamasi Oliy Majlis
va Prezident hujjalari ijrosini ta’minlash uchun qaror va farmoyishlar
chiqaradi. Konstitutsiyaning 15 va 16-moddalari esa qonun
ustuvorligini ta’kidlaydi. Bu moddalar mazmuni bilan normativ-
huquqiy hujjatlar o‘rtasidagi o‘zaro bo‘ysunish va ustuvorlik
munosabatlari aniq-ravshan belgilab qo‘yilgan.
3. 
Mansabdor shaxslarning huquq ijodkorligi. Avvalo, mansabdor
shaxs tushunchasini aniqlab olish lozim, chunki amaldagi
qonunchilikda unga tegishli ta’rif berilmagan. Chamasi, mansabdor
shaxs – bu davlat hokimiyat yoki boshqaruv idorasida yoxud
nodavlat tashkilotida muayyan lavozimni egallagan, unga yuklangan
funksiyalarni bajarish uchun huquqiy hujjatlar qabul qilish va amalga
oshirish vakolatiga ega bo‘lgan shaxsdir.
Nodavlat tashkilotlar (xo‘jalik, tijorat, ijodiy va hokazo)
rahbarlarining huquqiy hujjat qabul qilish va amalga oshirish
bo‘yicha vakolatlari mehnat, fuqarolik, moliya va boshqa sohalarga
oid qonunchilik qoidalaridan kelib chiqadi. O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida nazarda tutilgan

162
quyidagi mansabdorlik lavozimlarini sanab o‘tish mumkin:
Prezident, Oliy Majlis Qonunchilik palatasining Spikeri, vazir,
hokim, prokuror, sudya, boshqarma va bo‘lim boshliqlari, korxona,
muassasa, nodavlat tashkilotlar rahbarlari va boshqalar. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti davlatimizdagi eng oliy mansabdor shaxs
hisoblanadi.
Mansabdor shaxsning normativ-huquqiy hujjatlar loyihasini
tayyorlash va uni qabul qilish bo‘yicha faoliyati huquq ijodkorligi
hisoblanadi. Biroq uning huquqni qo‘llash bilan bog‘liq xatti-
harakati huquq ijodkorlik faoliyati doirasiga kirmaydi.
Huquq ijodkorligi davlat faoliyatining huquqiy shakllaridan biri
bo‘lib, bu jarayonda quyidagi funksiyalar bajariladi: qonunlar,
boshqa huquqiy hujjatlar loyihasini tayyorlash; amaldagi
qonunchilikni yangilash, uni ijtimoiy taraqqiyot ehtiyojlariga doimo
moslashtirib turish; eskirgan huquqiy normalarni bekor qilib borish;
huquqda hal etilmagan jabhalar (probel)ni to‘ldirib borish;
qonunchilikni batartiblashtirib turish, sistemalashtirish. Mazkur
funksiyalarning yuqori saviyada muntazam bajarib turilishi ijtimoiy
munosabatlarni huquqiy tartibga solinish samaradorligi oshishini,
qonunchilik tizimi takomillashgan hamda mukammal bo‘lishini
ta’minlaydi.
2-§. Huquq ijodkorligi prinsiplari
Demokratik davlatda xalqning irodasini, ijtimoiy manfaat va
ehtiyojlarni qonun darajasiga ko‘tarish huquq ijodkorligining
mazmunini tashkil etadi. Bu o‘ta muhim va mas’uliyatli jarayon
muhim prinsiplar asosida amalga oshiriladi. Agar shunday prinsiplar,
ya’ni rahbariy g‘oya va qoidalarga tayanilmasa, huquqiy normalar
tizimida sifat va samaraga erishib bo‘lmaydi. Eng muhimi, xalq
irodasi va manfaatlarini to‘liq ifoda etishni ta’minlab bo‘lmaydi.
Shu bois mamlakatimizda amalga oshiriladigan huquq ijodkorligi
quyidagi asosiy prinsiplarga tayanadi:
A. 
Huquq ijodkorligining xalqchilligi. Demokratik davlat o‘zining
qonun ijodkorlik, huquq yaratish faoliyatida o‘z xalqi bilan, aholi
keng qatlamlari bilan mahkam bog‘liq va uzviy aloqador bo‘lishi
lozim.
Xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbayi ekanligi

163
Konstitutsiyamizda mustahkamlangan. Shunday bo‘lgach, davlat,
uning idoralari huquq yaratish chog‘ida xalq manfaati va
ehtiyojlaridan kelib chiqishi mantiqiy holdir. Ayniqsa, qonunni
xalq tomonidan saylangan deputatlar qabul qilishida chuqur va
bevosita ramziy ma’no bor. Xalq o‘z muxtor noiblari orqali qonun
chiqarish hokimiyatiga daxldor bo‘ladi. Qolaversa, huquq ijodkorligi
subyekti sanalmish barcha davlat idoralarining ushbu faoliyati keng
jamoatchilik, xalq ommasi nazorati ostida ro‘y beradi. Xalqchillik
prinsipi haqida gap borganda butun mas’uliyatni his etish darkor.
B. 
Huquq ijodkorligining demokratikligi. Demokratizm huquq
ijodkorligida xalq irodasini aniqlash va qonunda ifoda etish darajasi
bilangina tavsiflanmaydi. Bu, avvalo, huquqiy hujjatlarni qabul
qilishda, xususan, qonun chiqarishda xalqning ishtirokini
ta’minlashda namoyon bo‘ladi. Demokratizm parlament va mahalliy
xalq deputatlari kengashlari faoliyati jarayonida aks etadi.
Referendum qonun qabul qilishning bevosita demokratik shakli
ekanligini yuqorida ta’kidlab o‘tgan edik. Shuningdek,
demokratiyaning bevosita shakllariga o‘ta muhim normativ-huquqiy
hujjatlar loyihasining xalq muhokamasiga qo‘yilishi ham kiradi.
Bunday muhokamalar chog‘ida mamlakat fuqarolari, jumladan,
olimlar, mutaxassislar loyiha yuzasidan o‘z taklif va mulohazalarini
bildiradilar. Shu tariqa xalqning fikri, irodasi qonun chiqaruvchi
organga ayon bo‘ladi va uni huquqiy normalar mazmunida
to‘laqonli aks ettirish imkoniyati paydo bo‘ladi.
Binobarin, demokratiyaga intilish ijtimoiy taraqqiyotimizning
bosh yo‘nalishidir. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I. A.
Karimov ta’kidlaganidek, «demokratiya atamasining qanday
sharhlanishi emas, balki uning qanchalik realligi, haqiqiyligi,
yashashga qobilligi muhimdir...U hayotimizning har bir soniyasiga
singib ketmasa, turmushimizning ajralmas qismiga aylanmasa,
hamma shiorlar va ta’riflar mazmunsiz...so‘z o‘yini bo‘lib
qolaveradi»
1
.
Demokratik qadriyatlar, mezon va me’yorlar haqida so‘z
borganda quyidagilarni qayd etish muhim ahamiyatga ega.
«Jamiyatda demokratiya qay darajada ekanligini belgilovchi kamida
1
 Êàðèìîâ È. À. ¤çáåêèñòîí áóþê êåëàæàê ñàðè.   –  T.: «¤çáåêèñòîí», 560-
bet.

164
uchta mezon bor. Bular  –  xalq qarorlar qabul qilish jarayonlaridan
qanchalik xabardorligidir. Hukumat qarorlari xalq, tomonidan
qanchalik nazorat qilinishi, oddiy fuqarolar davlatni boshqarishda
qanchalik ishtirok etishidir»
1
.
D. 
Huquq ijodkorligida qonuniylik prinsipi. Ushbu prinsip huquq
ijodkorligi subyektlarining normativ huquqiy hujjatlar loyihasini
tayyorlash, muhokama etish, qabul qilish va e’lon qilish borasidagi
xatti-harakatlari Konstitutsiyaga va boshqa qonunlarga
asoslanishidan kelib chiqishi lozim. Huquq ijodkorligidagi
qonuniylik ikki jihatni nazarda tutadi: birinchidan, davlat idoralari
tomonidan qabul qilinadigan har bir akt ularning vakolatlari
doirasida va tegishli hujjatlar uchun belgilangan taomil (tartib)
asosida chiqarilishi shart; ikkinchidan, normativ-huquqiy hujjatning
mazmuni ham qonuniylik talablariga javob berishi shart. Ya’ni,
yangi chiqarilayotgan hujjat, qonunlar va yuridik kuchi bo‘yicha
o‘zidan yuqori turuvchi boshqa huquqiy hujjatlarga zid bo‘lmasligi
kerak.
Qonun ustuvorligi, qonuniylik prinsipi, avvalo, qonun
chiqaruvchi idora hamda ijroiya hokimiyat yuqori idoralari uchun
ham dasturilamaldir. Basharti, qonunlar, farmonlar va hukumat
qarorlari Konstitutsiyaga muvofiq bo‘lmay qolsa, maxsus muhofaza
mexanizmi ishga tushadi. Bunday hollarda Konstitutsiyaviy sud
o‘zining tegishli xulosasini chiqaradi va g‘ayrikonstitutsiyaviy hujjatni
harakatdan to‘xtatadi.
E. 
Huquq ijodkorligining oshkoraligi. Huquq ijodkorligi
faoliyatining natijasi bo‘lmish normativ hujjatlarda fuqarolarning
huquq va majburiyatlari mustahkamlanadi. Shu sabab, normativ-
huquqiy hujjat darhol o‘z ijrochilari e’tiboriga yetkazilishi zarur.
Fuqarolar o‘zlariga huquq normalari tomonidan qo‘yilayotgan
talablardan xabardor bo‘lishlari, hech bo‘lmasa, shunday bilim olish
imkoniyatiga ega bo‘lishlari kerak. Quyidagi yuridik prezumpsiya
barchaga ayon: qonunni bilmaslik hech kimni javobgarlikdan ozod
qilmaydi; hech kim qonunni bilmasligini ro‘kach qilishi mumkin
emas. Xuddi shuning uchun ham, ya’ni javobgarlikka tortishga
ma’naviy huquqqa ega bo‘lish uchun davlat fuqarolarning normativ-
1
  Êàðèìîâ È. À. ¤çáåêèñòîí áóþê êåëàæàê ñàðè.   –  T.: «¤çáåêèñòîí», 560-
bet.

165
huquqiy hujjatlar bilan tanishish imkoniyatini ta’minlab berishi
lozim.
Normativ-huquqiy hujjatlarni oshkor qilishning asosiy vositasi
ularni ommaviy axborot vositalari orqali e’lon qilishdir. O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 84-moddasida juda muhim qoida
mustahkamlangan: «Qabul qilingan qonunlarning va boshqa
normativ hujjatlarning matbuotda e’lon qilinishi ular
qo‘llanilishining majburiy shartidir». Mazkur konstitutsiyaviy
tamoyil muhim demokratik mazmunga ega. Normativ-huquqiy
hujjatni hayotga joriy etishdan avval u oshkora tarzda xalqqa
yetkazilishi lozim. Huquqiy hujjatlar fuqarolardan sir tutilishi,
yashirin harakatda bo‘lishi mumkin emas.
Bu tamoyilga xalqaro huquqda ham katta e’tibor beriladi.
Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo‘yicha Kengash qatnashchilari
bo‘lgan davlatlarning 1989-yil 15-yanvardagi Vena uchrashuvi
Yakuniy hujjatida shunday deyiladi: YXHK qatnashchisi bo‘lgan
davlatlar «shaxslarning o‘z huquq va burchlarini bilishga hamda
ularga muvofiq harakat qilishga bo‘lgan huquqini samarali
ta’minlash, shu maqsadda inson huquqlari va asosiy erkinliklariga
oid qonunlar, ma’muriy qoida hamda tartibotlarni nashr etib,
barchaga yetkazish majburiyatini oladilar».
F. 
Huquq ijodkorligining ilmiy asoslantirilganligi. Huquqiy
normalar yaratish jarayoni zamonaviy huquq ilmi va amaliyoti
yutuqlariga, huquqiy tafakkur va mantiq qoidalariga qat’iy
tayanmog‘i lozim. Har bir qonun, huquqiy norma ijtimoiy-iqtisodiy
va siyosiy rivojlanish qonuniyatlarini chuqur anglash hamda ilmiy
asoslantirish asosida yaratilishi kerak. Muayyan qonun yoki boshqa
huquqiy hujjatni qabul qilishdan oldin uni yaratish uchun qanday